Хөкүмәт битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

[[Файл:Forms of government 2021.svg|right|350px|thumb|Хөкүмәт етәкселеге формалары буйынса илдәр. 2006 йылғы мәғлүмәттәр буйынса. <hr />
{{legend|#3355dd|Президент республикалары, президенттың тулы власы}}
{{legend|#66bb66|Президент республикалары, [[президент республикаһы|башҡарма власть президенты]] [[парламент]]ҡа бәйле}}
{{legend|#f0e847|[[Ҡатнаш республика]]лар (ярым-президентлылар, парламент-президентлылар, президентлы-парламентлылар)}}
{{legend|#ff9a33|[[Парламент республикаһы|Парламент республикалары]]}}
{{legend|#e75353|[[Парламент]]ар [[Конституциялы монархия|конституциялы монархииялар]], монарх ысын власть менән идара итмәй}}
{{legend|#ee1af9|[[Конституциялы монархия]]лар, монарх ысын  власть менән парламент насар эшләгән саҡта (һирәк осраҡтарҙа ғына)  өҫтөнләк итә }}
{{legend|#801a80|[[Абсолют монархия]]лар}}
{{legend|#aa6f33| [[Бер партия системаһы|Бер партиялы]] булып, уларға конституция менән етәкселек өсөн яуаплылыҡ бирелгән Республикалар }}
{{legend|#6b8e23|Хәрби диктатуралар, йәки илдә  дәүләттең төп законы булмаған осраҡтағы дәүләттәр}}
{{legend|#b9b9b9|Юғарыла  бирелгән категорияларҙың береһенә лә кермәгән дәүләттәр}}]]

'''Хөкүмәт''' — [[дәүләт]] етәкселегенең юғары коллегиаль башҡарма органы<ref name=osa>{{книга|автор=Экономика. Толковый словарь.|ответственный=д. э. н. Осадчая И.М|место=Москва|издательство=ИНФРА-М|год=2000}}</ref><ref>{{книга|автор=И. С. Масликов|заглавие=Юридический словарь|издательство=Дашков и Ко|год=2010|isbn=ISBN 978-5-394-01098-9}}</ref><ref>{{книга|автор=Т. Ф. Ефремова|заглавие=Современный толковый словарь русского языка. В 3 томах.|издательство=АСТ|том=3|isbn=5-17-035822-9}}</ref><ref>{{книга|заглавие=Большой энциклопедический словарь|издательство=Большая Российская энциклопедия|год=2002|isbn=ISBN 5-85270-160-2|ответственный=Прохоров Александр Михайлович}}</ref>. Ул илдең дәүләт етәкселегенең хеҙмәткәрҙәре, ил етәкселеге, дөйөм дәүләт етәкселеге системаһы тарафынан формалаша<ref name="osa" />.

Хөкүмәт — дәүләттең юғары башҡарма органы.

Хөкүмәтте хөкүмәт башлығы етәкләй. Шулай уҡ ул ил башлығы ла булырға мөмкин. Төрлә илдәрҙә төрлөсә атап йөрөтөлә: мәҫәлән, хөкүмәт рәйесе, министрҙар советы рәйесе, премьер-министр.

Хөкүмәттең төп маҡсаты: закондар сығарыу буйынса юғары власть тарафынан сығарылған закондарҙы бойомға ашырыу.

Ҡатмарлыҡтарҙы шулай уҡ  урындағы үҙенсәлектәр тыуҙырыуы мөмкин (Америка ҡушма штатары консерватизмы башҡа илдәр менән уртаҡлығы бик аҙ; башҡа илдәрҙә Америка "консерватизмын"  либерализм йәки неолиберализм тип атайҙар

== Политология ==

=== Хөкүмәттәр классификацияһы ===

Политологтар һәм халыҡ-ара бәйләнештәр буйынса белгестәр борондан уҡ хөкүмәттәр классификацияһын булдырырға тырышҡан<ref>Lewellen, Ted C. ''Political Anthropology: An Introduction Third Edition''. Praeger Publishers; 3rd edition (30 November 2003)</ref>.

Беренсе ҡарашҡа билдәләүе еңел, сөнки улар закон менән билдәләнгән. [[АҠШ]] — президент республикаһы, ә СССР — совет республикаһы; икенсе яҡтан, ҡайһы саҡ ил эсендә лә етәкеселек формаһындағы консенсус юҡ<ref>''Comparative politics : interests, identities, and institutions in a changing global order'', Jeffrey Kopstein, Mark Lichbach (eds.), 2nd ed, Cambridge University Press, 2005, ISBN 0-521-70840-0, p. 4</ref>.Миҫал өсөн, [[Рәсәй Федерацияһы]] президенты [[Путин Владимир Владимирович|Владимир Путиндың]] раҫлауҙарынса<ref>[http://kremlin.ru/text/appears/2007/09/143437.shtml Выступление В. В. Путина на официальном завтраке, данном от имени Премьер-министра Австралии Джона Говарда]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> һәм [[Медведев Дмитрий Анатольевич|Дмитрий Медведевтың]]<ref>[http://kremlin.ru/text/appears/2008/11/209396.shtml Встреча Д. А. Медведева с представителями региональных средств массовой информации]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref>[http://kremlin.ru/text/appears/2008/09/206080.shtml Интервью Д. А. Медведева итальянскому телеканалу РАИ]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref>[http://kremlin.ru/text/appears/2008/11/209249.shtml Встреча Д. А. Медведева с представителями Совета по международным отношениям] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090119060751/http://www.kremlin.ru/text/appears/2008/11/209249.shtml |date=2009-01-19 }}</ref><ref>[http://www.gazeta.ru/politics/2008/03/25_a_2676697.shtml «Россия — это президентская республика»]</ref>, Дәүләт Думаһы рәйесе урынбаҫары Олега Морозованың<ref>[http://regnum.ru/news/1084105.html «Россия остаётся президентской республикой — Госдума одобрила поправки в Конституцию»]</ref>, Федерация Советы рәйесе Миронов Сергей Михайлович тарҙың әйтеүҙәренсә<ref>[https://web.archive.org/web/20070808171056/http://prime-tass.ru/news/show.asp?id=723525&ct=news С. Миронов уверен, что Россия должна остаться президентской республикой]</ref><ref>[http://budgetrf.ru/Publications/Education/msu/econ_bac_management/publicadministration/2004/pa2004_s03_/pa2004_s03_250.htm Конституционная модернизация] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080616031911/http://www.budgetrf.ru/Publications/Education/msu/econ_bac_management/publicadministration/2004/pa2004_s03_/pa2004_s03_250.htm |date=2008-06-16 }}</ref><ref>[http://yabloko.ru/Publ/2005/2005_02/050207_ehom_melnikov.html Станет ли Россия парламентской республикой?]</ref>) — федератив республика, ә Рәсәй Федерацияһының Конституция суды рәйесе В. Д. Зорькин фекерҙәре буйынса<ref>[https://web.archive.org/web/20110716070414/http://www.ksrf.ru/News/Speech/Pages/ViewItem.aspx?ParamId=11 Доклад Председателя Конституционного Суда Российской Федерации В. Д. Зорькина на юбилейной Конференции в РАН 10 декабря 2003 года «Конституция России»]</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20110716070429/http://www.ksrf.ru/News/Speech/Pages/ViewItem.aspx?ParamId=6 Тезисы доклада Председателя Конституционного Суда Российской Федерации В. Д. Зорькина на конференции 29 октября 2003 года]</ref>, шулай уҡ,халыҡ-ара эксперттар һөҙөмтәләре ҡатнаш етәкселек республикаһы, тиҙәр, Роберт Элджи<ref>{{книга|автор=[[:en:Robert Elgie (academic)|Роберт Элджи]].|заглавие=Semi-presidentialism outside Europe|ссылка = http://books.google.com/books?id=0hYXZODY2HkC&printsec=frontcover&source=gbs_summary_r&cad=0|издательство=Routledge|год=2007|страницы=8, 9, табл. 1.1|страниц=266|isbn=0-20-395429-7 ISBN 978-0-203-95429-4}}</ref> һәм Мэттью Шугарт<ref>{{книга|автор=[[:en:Matthew Søberg Shugart|Мэттью Шугарт]].|заглавие=Semi-Presidential Systems: Dual Executive and Mixed Authority Patterns|ссылка=http://dss.ucsd.edu/~mshugart/semi-presidentialism.pdf|место=Сан-Диего (Калифорния, США)|издательство=Graduate School of International Relations and Pacific Studies University of California, San Diego|год=2005|страниц=21}}</ref>) — президент-парламент дәүләте ти.

Ҡатмарлыҡтарҙы шулай уҡ  урындағы үҙенсәлектәр тыуҙырыуы мөмкин (Америка ҡушма штатары консерватизмы башҡа илдәр менән уртаҡлығы бик аҙ; башҡа илдәрҙә Америка "консерватизмын"  либерализм йәки неолиберализм тип атайҙар.

Бынан тыш, һәр төрҙөң бәхәсле яҡтары һәм нюанстар бар. Атап әйткәндә, Америка Ҡушма Штаттары — тулыһынса капиталистик йәмғиәт түгел, сөнки   дәүләт граждандарына хеҙмәт күрһәтә. Ниһайәт, хөкүмәт тураһында  фекер төрлө кешелә аныҡлығы менән айырыла; ошондай фекерҙәр ҙә осрай, уларға ярашлы, шул уҡ Америка ҡушма Штаттары демократия түгел, ә [[плутократия]], сөнки уның менән байҙар идара итәләр<ref>«Plutocrats — The Rise of the New Global Super-Rich and the Fall of Everyone Else» Chrystia Freeland is Global Editor-at-Large at Reuters news agency, following years of service at the Financial Times both in New York and London. She was the deputy editor of Canada’s Globe and Mail and has reported for the Financial Times, Economist, and Washington Post. She lives in New York City.</ref>. Хатта иң либераль хөкүмәт тә сәйәси активлыҡты сикләй, һәм хатта тиран тоталитар йәмғиәттәр ҙә үҙенең граждандарын тулыһынса контролдә тотмай.

==Дәүләт менән идара итеү формаһы==

{| align="right" class="infobox" style="font-size: 100% color=red border: solid 1px #adaaad;"
|- 
|- align left
! Башҡарма власть<br>
|- align=left style="font-size: 100%" 
|
*Башҡарма власть
*Дәүләт башлығы
**Диктатор
**Монарх
**Президент
*Хөкүмәт
**Хөкүмәт башлығы
***Канцлер
***Башҡарма власть башлығы
***Премьер-министр
***Мистрҙар кабинеты
**Министрлыҡ
**Министр
*Идара итеү системаһы
*Президент системаһы
**Ярымпрезидент (ҡатнаш) система 
**Парламент системаһы
***Парламент демократияһы <small>([[Вестминстерская система|Вестминстерлыҡ система]])</small>
***Парламент монархияһы
***Парламент республикаһы 
*Теҙмәләр
**Президенттар теҙмәһе
**Дәүләт башлыҡтары теҙмәһе
**Хөкүмәттәр теҙмәһе
*Губернатор
*[[Мэр]]

|-
| style="text-align: right" | Портал: Сәйәсәт        <small class="editlink noprint plainlinks">[{{SERVER}}{{localurl:Шаблон:Исполнительная власть|action=edit}} править]</small>
|}<noinclude>
[[Категория:Википедия:Вертикальные навигационные шаблоны]]
[[Категория:Навигационные шаблоны:Органы власти и должностные лица]]
</noinclude>

Дәүләт власын ойоштороу формаһы, юғары дәүләт органдары системаһы. Дәүләт идара итеү  формаларын түбәндәгеләргә бүләләр:
* [[Монархия]]
* [[Абсолют монархия]]
* [[Теократия|Теократик монархия]]
* [[Ограниченная монархия|Сикләнгән монархия]]
* [[Сословно-представительная монархия|Ҡатламлы-вәкәләтле монархия]]
* [[Конституцион монархия]]
* [[Дуалистическая монархия|Дуалистик монархия]]
* [[Парламентар монархия|Парламент монархия]]<nowiki/>һы
* [[Республика]]
* [[Президентская республика|Президент республикаһы]]
* [[Парламентская республика|Парламент республикаһы]]
* [[Смешанная республика|Ҡатнаш республика]]
* [[Дәүләт идара итеү формаһы|Ҡатнаш идара итеү формаһы]]
* [[Монархия с республиканскими элементами|Монархия элементтары менән Республика]]
* Р[[Республика с монархическими элементами|еспублика элементтары менән монархия]]
* Т[[Теократическая республика|еократик Республика]]

== Хөкүмәт структураһы ==
Структура һәм ҡатнашыусыларҙың роле  ( хөкүмәт ағзалары, хөкүмәтте тәшкил итеүселәр) дәүләт идара итеү формаһына, шулай уҡ төрлө илдәрҙә тарихи формалашҡан идара итеү структураһына  бәйле.

Ҡағиҙә булараҡ, хөкүмәт етәкселеге ҡарамағында дәүләт аппараты һәм илдә башҡарма-етәкселек эшмәкәрлеген контролдә тотоу, ҡораллы көстәр, дәүләттең финансы, сит ил эштәре.

Хөкүмәт төрлө атамаларға эйә булырға мөмкин: [[Правительство России|Хөкүмәт]] (Рәсәй), [[Кабинет министров Украины|Министрҙар кабинеты]] (Украина), [[Кабинет министров Великобритании|Кабинет]] (Бөйөк Британия), [[Государственный совет КНР|Дәүләт советы]] (Ҡытай), [[Совет народных комиссаров СССР|Халыҡ  комиссарҙары советы]] һәм [[Совет Министров СССР|Министрҙар советы]] (СССР), Административ совет (КХДР), [[Федеральное правительство Германии|Федераль хөкүмәт]] (Германия) һ. б.  Федератив дәүләттәрҙә үҙәк (федераль) хөкүмәт һәм федерация составына ингән дәүләт башланғыстары була.

Ҡайһы бер илдәрҙә (Бразилия, Мексика, АҠШ һ. б.) хөкүмәт формаһында  коллегиаль органдар  юҡ, ә министрҙары (дәүләт идаралығы органдары етәкселәре)  һәр береһе айырым президентҡа (ил етәксеһе) буйһондоролған .

Хөкүмәт, ҡағиҙә булараҡ, хөкүмәт ағзаларынан ([[министр]]<nowiki/>ҙар) тора һәм уны  [[Глава государства|дәүләт башлығы]] ([[король]], [[президент]]) йәки [[премьер-министр]] (хөкүмәт рәйесе, канцлер, совет йәки министрҙар кабинеты рәйесе) етәкләй.

Коалицион хөкүмәт —  бер нисә парламент партияһы вәкилдәренән булдырылған, ҡағиҙә булараҡ, коалицион килешеү нигеҙендә эшләгән хөкүмәт.

== Төрлө илдәрҙә хөкүмәт принциптарының формалашыуы ==
[[Исполнительная власть|Башҡарма власть]] органдарының формалашыу  тәртибе төрлө илдәрҙә бер үк түгел. Идаралығы парламент формалы булған илдәрҙә  хөкүмәт һайлауҙарҙа еңгән [[парламент]] [[Сәйәси фирҡә|партияһы]] йәки партиялар коалицияһы вәкилдәренән формалаша. Әгәр бер партия ла күпселек тауыш йыя алмай икән, ул саҡта партияларҙың коалицион һөйләшеүе кәрәк табыла, уларҙың һөҙөмтәләре буйынса аҙсылыҡтың йә күпселектең хөкүмәте формалаша , йәки  (һөйләшеү һөҙөмтәһеҙ булһа) яңы парламент һайлауҙары үткәрелә.

Президент республиканың башҡарма власыменән етәкселек итеүҙе [[президент]] башҡара. Дәүләт менән идара итеү формаһы парламент йәки ҡатнаш республика булғанда ил етәксеһе башҡарма власть органдары системаһына инмәй. Әммә ул башҡарма власть өлөшөнә ҡараған  ҡайһы бер вәкәләттәргә эйә. Дәүләт идара итеү формаһы ҡатнаш булған ҡайһы бер илдәрҙә ([[Польша]], [[Рәсәй Федерацияһы|Рәсәй]], [[Румыния]], [[Франция]] һ. б.) башҡарма власттәренә дуализм хас.

==  Парламент һәм ҡатнаш  идара итеү формаһы ==
[[Парламентская республика|Парламент]] һәм [[Смешанная республика|ҡатнаш]] идара итеүсе илдәрҙә хөкүмәтте формалаштырыуҙың ике тәртибе ҡаралған. Хөкүмәт төҙөгәндә был тәртиптәр  парламенттың һәм президенттың билдәле уртаҡ эш итеүҙәренән тора.  Әммә был ғәмәлдәр йөкмәткеһе менән айырыла.

'''Беренсе тәртип'''

Был тәртип башланғысын [[Бөйөк Британия]]<nowiki/>нан ала һәм  төрлө илдәрҙең модификациялары менән оҙайлы ваҡытҡа тиерлек дөйөм ҡабул ителә. Был тәртип буйынса дәүләт башлығы формаль рәүештә [[Премьер-министр|премьер-министрҙы]] үҙе тәғәйенләй, һәм хөкүмәт составына башҡа ағзаларҙы һуңғыһының тәҡдиме менән индерә. Парламент был тәғәйенләүҙәргә йоғонто яһамай. Хөкүмәт парламенттың принципиаль мөһим мәсьәләгә ҡаршы тауыш биргәненә, йәки ышанмау тураһында айырым резолюция  ([[Вотум доверия|вотум белдерә]]) ҡабул иткәнгә ҡәҙәр эшләй. Хәйер, хөкүмәт үҙ эшен дауам итә ала, әммә ул ғәмәлдә отставкаға китә, сөнки уның эшмәкәрлеге парламенттың [[обструкция]]<nowiki/>һы һөҙөмтәһендә тотҡарлана.

Ҡайһы бер илдәрҙә хөкүмәт парламенттың [[инвеститура]]<nowiki/>һын алырға кәрәк. Бының өсөн дәүләт башлығы тәғәйенләгән хөкүмәт башлығы парламентҡа хөкүмәт ағзаларын күрһәтергә йәки хөкүмәт программаһын бирергә тейеш. Әгәр парламент тәҡдимде хуплаһа, хөкүмәт инвеститура ала.

'''Икенсе тәртип'''

Был процедура ваҡытында хөкүмәт формалашыуҙа парламенттың роле башланғыс стадияларҙан башлап уҡ өҫтөнлөклө була. Ҡайһы бер илдәрҙә, мәҫәлән, [[Германия|Германия Федератив Республикала]], парламент  дәүләт башлығы тәҡдим иткән хөкүмәт башлығы  кандидатураһын хупламаҫҡа мөмкин. Был осраҡта парламент хөкүмәтте үҙе  формалаштыра.

Башҡа илдәрҙә хөкүмәт  вазифаларына кандидатураларҙы тик сәйәси партиялар һәм парламент фракциялары ғына тәҡдим итә. Ҡағиҙә булараҡ, премьер-министр вазифаһына партияның парламент күпселеге лидеры күрһәтелә, йәки парламент [[Коалиция|коалицион]] партиялар килешеү нигеҙендә партиялар лидерҙарының береһе һайланыла. Тик был партиялар парламентта күпселекте тәшкил итмәгән осраҡта ғына, дәүләт башлығының роле хәл иткес булып тора. Хөкүмәттең йәшәйеше парламент күпселегенә бәйле.

== Сығанаҡтар ==
А. Денисов. Правительство // Большая советская энциклопедия: В 65 томах / гл. ред. О. Ю. Шмидт. — 1-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1940. — Т. 46 (Пола — Призмы оптические). — С. 624—625. — 816 с. — 45 500 экз.

Правительство // Большая советская энциклопедия: в 51 томе / Б. А. Введенский. — 2-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1955. — Т. 34 (Польша — Прокамбий). — С. 348—349. — 656 с.

<nowiki>Правительство // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.</nowiki>

Samuel E. Finer. The History of Government from the Earliest Times (история правительства с древнейших времён), в 3-х тт. Oxford University Press: Оксфорд, 1997 и 1999.

Krader, Lawrence (1968). Formation of the State, in Foundations of Modern Anthropology Series. Englewood Cliffs, N.J.: Prentice-Hall. x, 118 p.

== Иҫкәрмәләр ==
<references />

== Һылтанмалар ==
* [http://www.lifeslittlemysteries.com/1096-what-are-the-different-types-of-governments.html What Are the Different Types of Governments?] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130323182939/http://www.lifeslittlemysteries.com/1096-what-are-the-different-types-of-governments.html |date=2013-03-23 }} {{ref-en}}
* [http://users.erols.com/mwhite28/20c-govt.htm Types of Governments from Historical Atlas of the 20th Century] {{ref-en}}
* [http://users.erols.com/mwhite28/othergov.htm Other classifications examples from Historical Atlas of the 20th Century] {{ref-en}}
* [http://stutzfamily.com/mrstutz/WorldAffairs/typesofgovt.html Types of Government] {{ref-en}}
* [http://www.polisci.ccsu.edu/brown/regime_types.htm Regime Types] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120426035319/http://www.polisci.ccsu.edu/brown/regime_types.htm |date=2012-04-26 }} {{ref-en}}
* [http://news.bbc.co.uk/cbbcnews/hi/find_out/guides/world/united_nations/types_of_government/ CBBC Newsround : types of government] {{ref-en}}
* [http://www.w-gov.com/states.html Current links to the world governments] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140903134952/http://www.w-gov.com/states.html |date=2014-09-03 }} {{ref-en}}

[[Категория:Хөкүмәт|*]]
[[Категория:Дәүләт һәм хоҡуҡ теорияһы]]