Шандор Петёфи битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Яҙыусы
 |Исеме                  = Шандор Петёфи<br />Petőfi Sándor
 |Төп исеме       = 
 |Рәсеме          = Orlai-petofi1.jpg
 |Рәсем аңлатмаһы = Авторы Шома Орлай-Петрич <br /> (1840-сы йылдар)
 |Тыуған ваҡыттағы исеме     = Александр Петрович
 |Тыуыу датаһы        = 1.1.1823
 |Тыуған урыны       = {{ТыуғанУрыны|Австрия империяһы|Австрия империяһында}}, {{ТыуғанУрыны|Венгрия короллеге|Венгрияла}}, Кишкёрёш ҡалаһы
 |Вафат булыу датаһы          = 31.7.1849
 |Вафат булған урыны          = {{МестоСмерти|Австрия империяһы|Австрия империяһында}}, Трансильвания, Шегешвар ҡалаһы янындағы Фехередьхаза ауылы (хәҙер — {{МестоСмерти|Румыния|Румынияла}})
 |Гражданлығы          = [[Австрия империяһы]]
 |Эшмәкәрлек төрө     = [[Венгрия]]ның милли шағиры
 |Әүҙемлек йылдары      = 
 |Йүнәлеше          = 
 |Жанр                 = 
 |Әҫәрҙәренең телдәре    = 
 |Дебют                = «Стихи» (1844)
 |Викикитапхана             = Шандор Петёфи
}}

'''Ша́ндор Пе́тёфи'''; {{lang-hu|Petőfi Sándor}}; ысын исем-шәрифе '''Александр Пе́трович''', {{lang-sr|Александар Петровић}}, {{lang-sk|Alexander Petrovič}}; [[1 ғинуар]] [[1823]] — [[31 июль]] [[1849]]) — [[Венгрия]]ның милли шағиры, революцион демократ, Венгриялағы 1848—1849 йылдарҙағы революция етәкселәренең береһе.

== Бала сағы һәм йәшлек йылдары ==
Сығышы менән славян булған Шандор Петёфи (Александр Петровић) үҙен венгр патриоты һәм Венгрияны ҡайнар һөйөүсе итеп таныта. Ул 1823 йылдың 1 ғинуарында элекке [[Австрия империяһы]]на ҡараған [[Венгрия короллеге]]нең ҙур булмаған Кишкёрёш ҡалаһында урта хәлле земан (кесе дворян титулы) ғаиләһендә тыуа: Шандорҙың атаһы Стеван (Иштван) Петрович (1791—1849), сығышы менән [[Сербтар|серб]], мал һатыу менән көн күрә; әсәһе Мария Грузова (Груз) (1791—1849) ярлы [[словактар|словак]] ғаиләһендә үҫә. Малайға бер йәш булғанда, уның ата-әсәһе Кишкунфеледьхаза ҡалаһына күсенә, нәҡ уны шағир тыуған төйәге тип иҫәпләй. Үҙенең финанс мөмкинлектәренән сығып, атаһы улына иң яҡшы белем бирергә тырыша, әммә [[1838 йыл]]дағы һәләкәтле һыу баҫыу арҡаһында бөлгөнлөккә төшә, һәм Александр Петрович Банска Штьявница лицейында уҡыуын ташларға мәжбүр була.

[[1839 йыл]]да артабан йәшәү өсөн бер нәмәһе лә булмаған Петёфи илдең төньяҡ-көнбайышында урынлашҡан Шопрон ҡалаһы янындағы армия часына хәрби хеҙмәткә инә, тик [[1841 йыл]]да сәләмәтлеге арҡаһында хеҙмәтен ҡалдырырға мәжбүр була. Артабан Шандор ил гиҙеп йөрөүсе актёр, һуңыраҡ репетитор була. [[Тәржемә]] һәм күсереп яҙыуҙар уға ниндәйҙер өҫтәмә эш хаҡы килтерә. Уҡыуын дауам итергә түләү өсөн етерлек аҡса йыйғас, ул Папалағы коллегиумға инә, бында киләсәктә үҙенең иң яҡын дуҫына әйләнәсәк ''Мор Йокаи'' менән осраша.

== Ижадының тәүге осоро ==
[[Файл:Petőfi Sándor.jpg|мини|Шандор Петёфиҙың дагеротипияһы. 1847 йыл.]]
Буласаҡ шағирҙың иң беренсе ижад емеше — «Пьющий» (''A borozó''; һүҙмә-һүҙ тәржемәлә «Пьющий вино») тип исемләнгән тәүге шиғыры [[1842 йыл]]да ''Athenaeum'' баҫмаһында донъя күрә. Шул уҡ йылдың [[3 ноябрь|3 ноябрендә]] баҫылып сыҡҡан әҫәрен автор Александр Петрович урынына «Шандор Петёфи» тигән исем-шәриф менән имзалай.

Үҙенең «Шиғырҙар» ([[рус теле|русса]] «Стихи») тип исемләнгән тәүге йыйынтығын Шандор Петёфи [[1844 йыл]]да уның беренсе ижад емештәре менән танышҡан Михай Вёрёшмарти ныҡышмалы тәҡдиме менән нәшер итә. Был мөмкинлеккә ирешер өсөн йәш шағир [[Дебрецен]] ҡалаһынан [[Будапешт|Пешта]]ҡа тиклем араны йәйәүләп үтә.

«Шиғырҙар» йыйынтығындағы әҫәрҙәрҙә әҙиптең халыҡҡа яҡынлығы эҙмә-эҙлекле сағылыш таба: тирә-яҡтағы тормошто ул бер яҡтан ысынбарлыҡҡа тура килтереп, икенсе яҡтан юмор һәм ирония аша ҡабул итеп, ышандырырлыҡ итеп тасуирлай. Ә был үҙ сиратында ижадының башланғыс йылдарынан уҡ Петёфи әҙәбиәттәге реализм йүнәлешен үҙ итә тиергә тулы нигеҙ бирә. Шул уҡ ваҡытта ул [[романтизм]]дың айырым фекерҙәрен дә (мотивтарын да) уңышлы ҡуллана, атап әйткәндә, йәш авторҙың [[Урта быуаттар|урта быуат тарихына]] мөрәжәғәт итеүе бының асыҡ миҫалы. Петёфи шиғриәтенең тәүге өлгөләрендәге боласыл (бунтарский) киҫкен ҡаршылыҡ (протест) иң башта Австрия [[Габсбургтар]]ының деспотлығына ҡаршы йүнәлтелгән һәм кисектергеһеҙ [[Демократия|демократик]] үҙгәртеүҙәрҙе талап итә («Против королей», «Дикий цветок»).

Үҙенең ирониялы «Сельский молот» ([[1844]]) һәм әкиәт сюжетлы «Витязь Янош» (1844) тип аталған танылыу алған поэмаларында Петёфи дөйөм ҡабул ителгән консерватив һәм псевдоромантик ҡанундарҙан тулыһынса арына. Мәҫәлән, [[фольклор]] материалдарына нигеҙләнгән «Витязь Янош» (''Janos vitez'') әҫәре йөкмәткеһе яғынан да, халыҡ хикәйәттәренә яҡын булған формаһы менән дә нәҡ ошоно иҫбатлай.

== Сәйәси көрәше ==
[[1846 йыл]]дан Шандор Петёфи үҙенең яҡын дуҫы яҙыусы Янош Арань менән берлектә венгр милли-азатлыҡ хәрәкәтен берләштерергә маташа. Шундай беренсе маташыу булып радикаль кәйефле Пешта йәштәрен — әҙәбиәтте демократлаштырыу өсөн көрәш маҡсатында булған «Унауҙың йәмғиәтен» революцион ойоштороу тора. [[1847 йыл]]дан Петёфи «Йәш Венгрия» революцион ойошмаһын етәкләй. Юлия Сендреяға өйләнгәндән һуң (1847) ул үҙенең революцион эшмәкәрлеген әүҙемләштерә. 
[[1848 йыл]]ғы революция алдынан Петёфи шиғриәте йәмғиәт кәйефе эволюцияһын тулы кимәлдә сағылдыра, «Одно меня тревожит», «От имени народа», «Поэтам XIX века», «Дворец и хижина», «Герои в дерюге» шиғырҙарында революцион көрәштең бөтә төп ваҡиғаларын билдәләй, гражданлыҡ яуаплылығы хисен һәм шағирҙың милли һәм социаль революцияның кәрәклегендә инанғанлығын әйтеп бирә. Петёфиҙың граждан шиғриәте дөйөм Европа демократик хәрәкәтенең билдәле йоғонтоһо аҫтында була.  
== Әҙәбиәт ==
* {{БРЭ|Петёфи|id=2777449|26|66}}
* ''Антал Гидаш.'' Шандор Петефи. — (Серия ЖЗЛ) — М.: Молодая гвардия, 1960.
* ''Дюла Ийеш.'' Шандор Петефи. — М.: Художественная литература, 1972. — 496 с.
* ''Парнов Е.'' Витязь чести. Повесть о Шандоре Петёфи. — М.: Политиздат, 1982. — 432 с. (Серия «Пламенные революционеры»)
* ''Дьердь Шпира.'' [http://istmat.info/node/28494 Четыре судьбы: к истории политической деятельности Сеченьи, Баттяни, Петефи и Кошута] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161206182948/http://istmat.info/node/28494 |date=2016-12-06 }}/ пер. с венг. — М.: Прогресс. 1986.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
{{Навигация
|Тема=Шандор Петёфи
|Портал=
|Викисловарь=
|Викиучебник=
|Викиөҙөмтә=Шандор Петёфи
|Викикитапхана=Шандор Петёфи
|Викивиды=
|Викиновости=
|Метавики= 
|Проект=
}}

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [http://feb-web.ru/feb/litenc/encyclop/le8/le8-6062.htm Шандор Петефи в литературной энциклопедии]

{{Библиоинформация}}