Ғәрәптәр битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Народ
| название      = Ғәрәптәр<br /><big> عرب </big> ''ʿarab''
| изображение = <table border=0 align="center">	
<td>[[Файл:Bust of emperor Philippus Arabus - Hermitage Museum.jpg|93x93px]]</td>
<td>[[Файл:John Damascus (arabic icon).gif|93x93px]]</td>	
<td>[[Файл:BlackSheba-Text.jpg|93x93px]]</td>	
<td>[[Файл:Al-Khansa.jpg|93x93px]]</td>	
</tr>	
<tr>	
<td><small>Филипп Араб</small></td>	
<td><small>[[Иоанн Дамаскин]]</small></td>	
<td><small>[[Сәба батшабикәһе]]</small></td>	
<td><small>Әл-Һанса</small></td>	
</tr>	
<tr>	
<td></td>	
<td></td>	
<td>[[Файл:Портрет Омара ибн Аль-Фарида.jpg|93x93px]]</td>
<td>[[Файл:Ibn_Arabi.jpg|93x93px]]</td>	
</tr>	
<tr>	
<td><small>Имру әл-Ҡайс</small></td>	
<td><small>[[Ибн Хальдун]]</small></td>	
<td><small>Ибн әл-Фәрид</small></td>	
<td><small>[[Ибн әл-Ғәрәби]]</small></td>	
</tr>	
<tr>	

<td>[[Файл:Statue of Averroes (Córdoba) - BAE09705.jpg|93x93px]]</td>
<td>[[Файл:Al-kindi.jpeg|93x93px]]</td>	
<td>[[Файл:Butrus bustani.jpg|93x93px]]</td>	
<td>[[Файл:1307109799 king-faisal-i-of-iraq-kopiya.jpg|93x93px]]</td>	
</tr>
<tr>

<td><small>[[Ибн Рөшд]]</small></td>
<td><small>Әл-Кинди</small></td>
<td><small>Бутрус Бустани</small></td>
<td><small>Фейсал I</small></td>

</tr>
<tr>
<td>[[Файл:MahmoudDarwish.jpg|93x93px]]</td>
<td>[[Файл:Nizar qabbani 01.jpg|93x93px]]</td>
<td>[[Файл:Asmahan photo.jpg|93x93px]]</td>
<td>[[Файл:Nasser portrait2.jpg|93x93px]]</td>
</tr>
<tr>
<td><small>Мәхмүт Дәрүиш</small></td>
<td><small>Низар Каббани</small></td>
<td><small>Әсмәхан</small></td>
<td><small>[[Гамаль Абдель Насер]]</small></td>
</table>
| ширина        = 280 px
| самоназвание  = عرب (ârab)   
| численность   = яҡынса 350 млн.<ref>{{недоступная ссылка|url=http://au.encarta.msn.com/encyclopedia_761576546/Arabic_Language.htm}}</ref>
| расселение = [[Файл:Flag of the Arab League.svg|20px|Лига арабских государств]] [[Ғәрәп дәүләттәре лигаһы]]: 339 510 535<br />
{{Флагификация|Бразилия}}: 17 000 000—15 000 000<br />
{{Флагификация|Аргентина}}: 3 300 000—1 300 000<br />
{{Флагификация|Франция}}: 2 000 000—1 500 000<br />
{{Флагификация|Венесуэла}}: 1 600 000<br />
{{Флагификация|Индонезия}}:87 227—5 000 000<br />
{{Флагификация|Иран}}: 2 000 000<ref>[http://www.homeoffice.gov.uk/rds/pdfs05/iran_081205.doc Iran Overview from British Home Office] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090718101816/http://www.homeoffice.gov.uk/rds/pdfs05/iran_081205.doc |date=2009-07-18 }}</ref><br />
{{Флагификация|Израиль}}: 1 414 000<ref name = CBS>[http://www.cbs.gov.il/www/publications/isr_in_n07e.pdf Israel in Figures 2007], Israeli Central Bureau of Statistics, 2007.</ref><br />
{{Флагификация|США}}: 1 400 345<ref name=UScensus>[http://www.census.gov/compendia/statab/tables/08s0051.xls U.S. Census Bureau: Population by Selected Ancestry Group and Region: 2005]</ref><br />
{{Флагификация|Мексика}}: 1 066 825<ref>[http://www.worldstatesmen.org/Mexico.htm WorldStatesmen.org — Mexico]</ref><br />

{{флагификация|Турция}}:1 000 000<ref>{{книга|автор=Helen Chapin Metz, ed.|заглавие=Turkey: A Country Study|ссылка=http://countrystudies.us/turkey/29.htm|место=Washington: GPO for the Library of Congress|год=1995}}</ref>

{{Флагификация|Испания}}:800 000<br />
{{Флагификация|Австралия}}:375 000<br />
{{Флагификация|Россия}}:9583<br />
* {{флагификация|Москва}}: 2358 (2010 йылға иҫәп алыу)
* {{флагификация|Санкт-Петербург}}: 929 (2010 йылға иҫәп алыу)
* {{флагификация|Краснодарский край}}: 530 (2010 йылға иҫәп алыу)
* {{флагификация|Рязанская область}}: 410 (2010 йылға иҫәп алыу)
* {{флагификация|Ростовская область}}: 408 (2010 йылға иҫәп алыу)
* {{флагификация|Воронежская область}}: 390 (2010 йылға иҫәп алыу)
* {{флагификация|Волгоградская область}}: 299 (2010 йылға иҫәп алыу)
* {{флагификация|Татарстан}}: 271 (2010 йылға иҫәп алыу)
* {{флагификация|Белгородская область}}: 127 (2010 йылға иҫәп алыу)
* {{флагификация|Новгородская область}}: 114 (2010 йылға иҫәп алыу)
| вымер =
| архкультура =
| язык = [[ғәрәп теле|Ғәрәп]], хәҙерге көньяҡ [[Ғәрәбстан ярымутрауы]] диалекттары<ref>''Kister M. J.'' [http://www.brillonline.nl/subscriber/entry?entry=islam_SIM-4477 Ķuāḍa] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190713113954/http://www.brillonline.nl/subscriber/entry?entry=islam_SIM-4477 |date=2019-07-13 }} // [[Encyclopaedia of Islam]]. Edited by: P. Bearman , Th. Bianquis , C.E. Bosworth , E. van Donzel and W.P. Heinrichs. Brill, 2008. Brill Online. 10 April 2008. {{oq|en|The name is an early one and can be traced in fragments of the old Arab poetry. The tribes recorded as Ķuḍā'ī were: Kalb [q.v.], Djuhayna , Balī, Bahrā' [q.v.], Khawlān [q.v.], Mahra , Khushayn, Djarm, 'Udhra [q.v.], Balkayn [see al-Kayn ], Tanūkh [q.v.] and Salīh.}}</ref><ref>''Serge D. Elie'' [http://cy.revues.org/document186.html Hadiboh: From Peripheral Village to Emerging City] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080509095925/http://cy.revues.org/document186.html |date=2008-05-09 }}, ''Chroniques Yéménites'': {{oq|en|In the middle, were the Arabs who originated from different parts of the mainland (e.g., prominent Mahrî tribes10, and individuals from Hadramawt, and Aden)». Footnote 10: «Their neighbours in the West scarcely regarded them as Arabs, though they themselves consider they are of the pure stock of Himyar.}}</ref>
| раса = европеоид 
| религия = [[ислам]], [[христианлыҡ]].
| родственные =
| входит = Семит 
| включает = 
| происхождение =
}}
'''Ғәрәптәр''' ([[Ғәрәп теле|ғәр]]. عرب) — [[Яҡын Көнсығыш]] һәм Төньяҡ [[Африка]] илдәрендә йәшәгән семит телле халыҡ. [[Ғәрәп теле]]ндә һөйләшә һәм [[ғәрәп яҙмаһы]]н ҡуллана. Һаны — 350 миллион кеше тирәһе. Ғәрәптәрҙең 90 проценты [[ислам]] [[дин]]ен тота, бер өлөшө — [[христиандар]].

== Тарихы ==
[[Файл:PLATE8CX.jpg|thumb|Ғәрәп ҡатын-ҡыҙҙары кейеме, IV—VI быуаттар]]
[[Файл:PLATE8DX foruth sixth.jpg|thumb|Ғәрәп ирҙәре кейеме, IV—VI быуаттар]]
Ғәрәптәрҙең ата-бабалары — [[Ғәрәбстан ярымутрауы]] [[Ҡәбилә|ҡәбиләләре]]. Ғәрәптәр башҡа семит халыҡтарынан б. э. т. I мең йыллыҡта айырыла башлай. Был ваҡытта көньяҡ Ғәрәбстан ғәрәптәре сәскә атҡан ҡалалар һәм батшалыҡтар ([[Сәба батшалығы|Сәба]] һ.б.) булдырған, ә ярымутрауҙың төньяғында күскенсе-[[бәҙүәндәр]] йәшәгән. Төньяҡ ғәрәптәр йәшәгән биләмәләрҙә б. э. т. I мең йыллыҡтан алып б. э. I мең йыллығына тиклем Пальмира (Тадмор), Набатея, Лихьян, Ғассан, Лахм дәүләттәре булған. V—VI быуаттарға көньяҡ һәм төньяҡ ғәрәптәрҙең цивилизациялары бөлгән. VII быуат башында [[Мөхәммәт пәйғәмбәр]] ислам динен тарата башлай һәм үҙенең йәмғиәтен булдыра (өммәт). Мөхәммәт төҙөгән дәүләт (Хәлифәт) етеҙ үҫешкән һәм йөҙ йылдан [[Испания]]нан Төньяҡ Африка һәм көньяҡ-көнбайыш [[Азия]] аша [[Һиндостан]] сиктәренә тиклем йәйрәп ятҡан. Ғәрәп теле [[Марокко]]нан алып [[Ираҡ|Ираҡҡа]] тиклем төп телгә әйләнгән. Исламдың таралыуы ғәрәптәр өсөн файҙалы бәйләнештәр булдырған. Улар кешелек тарихындағы иң бөйөк цивилизацияларҙың береһен төҙөгән. VIII—XII быуаттарҙа бөйөк ғәрәп әҙәбиәтенең күп әҫәрҙәре тыуҙырылған. «Исламдың алтын быуаты» тип йөрөтөлгән был осорҙа фән шәп үҫешкән, бигерәк тә [[медицина]], [[астрономия]], [[география]], [[тарих]], [[математика]] өлкәһендә ҙур алға китеш күҙәтелгән.

Үҙ тарихының тәүге быуаттарында Ғәрәп хәлифәлеге сәйәси яҡтан хәлифтәр хакимлығы аҫтында берләштерелгән. X быуат уртаһына тәре йөрөтөүселәр, [[монголдар]], төрөктәр ҡыҫымында уның тарҡалыуы башлана. XVI быуатта [[Ғосман империяһы|ғосманлы төрөктәр]] бар ғәрәп донъяһын баҫып ала һәм уны виләйәттәргә бүлә. [[XIX быуат]]та инглиздәр һәм француздар Төньяҡ Африканың күпселек өлөшөн баҫып ала.

[[Беренсе донъя һуғышы]] барышында инглиздәр Ғәрәбстанда төрөктәргә ҡаршы ихтилал ойошторалар. Һуғыштан һуң бойондороҡһоҙлоҡ алыуға өмөтләнеп, ғәрәптәр инглиздәргә [[Сүриә]]не һәм [[Фәләстин Дәүләте|Фәләстанды]] яулап алыуҙа ярҙамлаша. [[XX быуат|XX быуаттың]] беренсе яртыһында ғәрәптәр яғынан бойондороҡһоҙлоҡ һәм берләшеү тураһында ҡәтғи талаптар яңғырай. Европалылар үҙгәртеп ҡороуҙы башлай, әммә шул уҡ ваҡытта [[Алжир|Алжирҙың]] иң яҡшы ерҙәренә француздарҙы, Фәләстанға европалы йәһүдтәрҙе күсендерә. [[Икенсе донъя һуғышы]]нан һуң Фәләстандан тыш барлыҡ ғәрәп халыҡтары ла тулы бойондороҡһоҙлоҡ ала.

== Теле ==
Ғәрәп теле Африка-Азия телдәре ғаиләһе көнбайыш-семит төркөмөнөң көньяҡ төркөмсәһенә ҡарай. Яҙма — [[ғәрәп алфавиты]] нигеҙендә. Бөтә ғәрәптәр араһында таралған ғәрәп теленең төрлө илдәрҙә диалекттары бар: Ираҡ, [[Йемен]] һ.б. [[Ҡөрьән]] китабы яҙылған классик ғәрәп телен бөтә донъя [[Мосолмандар|мосолмандары]] дини маҡсаттарҙа ҡуллана.

== Мәҙәниәте ==
Ғәрәп архитектураһы һәм биҙәү сәнғәте бөтә донъя мәҙәниәтенә ҙур йоғонто яһаған. Көньяҡ ғәрәптәрҙең кейеменә тегелмәгән уратып бәйләнгән юбкалар һәм ''гутра'' тип аталған яулыҡ хас. Урта Ғәрәбстан ғәрәптәре ''аба'' тип аталған асмалы еңһеҙ плащтар, оҙон еңле оҙон күлдәктәр, яулыҡ йөрөтә. Ҡатын-ҡыҙҙарҙың һәм ир-егеттәрҙең кейеме йыш ҡына биҙәлеше һәм йөрөтөү тәртибе менән айырыла. Хәҙерге заман ғәрәп кейемендә ғәрәп, фарсы, төрөк, европа элементтары ҡушылған. Бай ғәрәп халыҡ ижады классик ғәрәп шиғриәтенә башланғыс биргән. Төп музыка ҡоралдары — шөңгөр, барабандар, лютня, рабаб.

== Ғәрәп донъяһы ==
[[Файл:Arab League (orthographic projection) updated.svg|thumb|Ғәрәп дәүләттәре лигаһында ҡатнашыусы илдәр]]
''Ғәрәптәр'' һүҙе Ғәрәбстандың күскенсе-бәҙүәндәренә ҡарата б. э. т. IX быуатта уҡ ҡулланыла. Ғәрәп донъяһы күпселек халыҡты ғәрәптәр тәшкил иткән илдәрҙе үҙ эсенә ала: [[Алжир]], [[Мысыр]], [[Иордания]], [[Ираҡ]], [[Йемен]], [[Ливан]], [[Ливия]], [[Мавритания]], [[Марокко]], [[Сәғүд Ғәрәбстаны]], [[Сүриә]], [[Судан]][[Тунис|, Тунис]], [[Күвейт]], [[Бахрейн]], [[Берләшкән Ғәрәп Әмирлектәре]], [[Фәләстин Дәүләте|Фәләстан]], [[Сомали]] һ.б. Ғәрәп донъяһы илдәрендә 130 млн самаһы кеше йәшәй, уларҙың 116 миллионы — ғәрәптәр. Ғәрәп мәҙәниәтенең тарихы Ғәрәбстан ярымутрауы менән бәйле булһа ла, ғәрәп донъяһы халҡының килеп сығышы уртаҡ түгел. Күп быуаттар дауамында Яҡын Көнсығыш һәм Төньяҡ Африка халыҡтары ғәрәпләшкән. Ғәрәптәр башлыса ҙур европеоид расаһының һинд-урта диңгеҙ расаһына ҡарай.

== Дине ==
[[Файл:Коран.jpg|thumb|[[Ҡөрьән]] Кәрим]]
Күпселек ғәрәптәр — мосолман-сөнниҙәр. [[Шиғыйҙар|Шиғый]]-ғәрәптәр иһә тәү сиратта [[Иран]]да, Ираҡта, Сүриәлә, Ливанда, Күвейтта, Бахрейнда, Берләшкән Ғәрәп Әмирлектәрендә, Сәғүд Ғәрәбстанында, Йеменда һ. б. йәшәй. [[Фарсы ҡултығы|Фарсы ҡултығының]] ғәрәп илдәрендә һәм Төньяҡ Африкала ибадиттар көн күрә. Христиан ғәрәптәр Ливанда, Сүриәлә, Иорданияла һәм башҡа илдәрҙә йәшәй.

== Ғәрәптәрҙең эмиграцияһы ==
Ғәрәптәр донъяның иң күп һанлы халыҡтарына инә. Улар ҡытайҙар менән бер рәттән [[Франция]], [[АҠШ]], [[Испания]], [[Япония]], [[Көньяҡ Корея]], [[Канада]], [[Мексика]], [[Аргентина]], [[Бразилия]], [[Австралия]], [[Индонезия]], [[Бөйөк Британия]], [[Швеция]], [[Эстония]], [[Украина]], [[Монголия]], [[Грузия]], [[Ирландия]], [[Норвегия]], [[Дания]], [[Германия]], [[Австрия]], [[Яңы Зеландия]], [[Көньяҡ Африка Республикаһы]], [[Ҡаҙағстан]], [[Малайзия]], [[Италия]], [[Финляндия]]ла киң таралған. Был илдәрҙә ғәрәптәрҙең дөйөм һаны 45 миллиондан артыҡ. [[Рәсәй Федерацияһы|Рәсәйҙә]] ни бары 10 мең тирәһе ғәрәп йәшәй.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* Беляев Е. А. Арабы, ислам и арабский халифат в раннее средневековье. — М.: Наука; Глав. ред. восточной лит-ры, 1966. — 279 с.
* Бодянский В. Л. Восточная Аравия: история, география, население, экономика. — М.: Наука; Глав. ред. восточной лит-ры, 1986. — 338 с.
* Крымский А. Е. История арабов и арабской литературы светской и духовной: В 2 т. — М., 1918.
* Першиц А. И. Арабы Аравийского полуострова. — Гос. изд-во географической лит-ры, 1958. — 54 с.
* Пиотровский М. Б. Южная Арабия в ранее средневековье: становление средневекового общества. — М.: Наука; Главная Редакция восточной литературы, 1985. — 223 с.
* Шагаль В. Э., Алпатов В. М. Арабский мир. — М.: ИВ РАН, 2001. — 287 с.
* Шумовский Т. А. Арабы и море. — М.: Наука, 1964. — 190 с.

== Һылтанмалар ==
{{Викиһаҡлағыс|Category:Arabs}}
* http://www.krugosvet.ru/enc/istoriya/ARABI.html
* http://etnolog.ru/people.php?id=ARAB

[[Категория:Алфавит буйынса халыҡтар һәм милләттәр]]
[[Категория:Ғәрәптәр]]
[[Категория:Азия халыҡтары]]
[[Категория:Африка халыҡтары]]