Ҡалмыҡ теле битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Язык|имя=Ҡалмыҡ теле|самоназвание=Хальмг келн<br>{{MongolUnicode|ᡍᠠᠯᡅᡏᠠᡎ <br>ᡍᡄᠯᡄᠨ|lang=xal}}|страны={{RUS}}|регионы=[[Ҡалмыҡ Республикаһы]]|официальный язык={{RUS}}:
*{{Флагификация|Калмыкия}}|число носителей={{рост}}107 742 (2021, Рәсәй Федерацияһы)<ref name="автоссылка1">{{Cite web |url=https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/Tom5_tab1_VPN-2020.xlsx |title=2021 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса Рәсәй Федерацияһы халҡының милли составы |deadlink=no |access-date=2023-03-31 |archive-date=2022-12-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20221230204643/https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/Tom5_tab1_VPN-2020.xlsx }}</ref><br>{{падение}}80 546 (2010, Рәсәй Федерацияһы)<ref>{{Cite web |url=http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab6.xls |title=Перепись-2010 |access-date=2012-01-14 |archive-date=2018-02-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180206181745/http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab6.xls |deadlink=no }}</ref>|статус=[[Юҡҡа сығыу хәүефе бар]]|категория=[[Евразия телдәре]]|классификация=[[Алтай телдәре|Алтай ғаиләһе]]
:: [[Монгол телдәре|Монгол тармағы]]
::: Төньяҡ Монгол төркөмө
:::: Көнбайыш Монгол төркөмсәһе|письмо=[[Ҡалмыҡ яҙмаһы|ҡалмыҡ яҙыуы]], [[кириллица]]|ISO3=xal|ГОСТ 7.75–97=кал 260|ISO2=xal}}

'''Ҡалмыҡ теле''' (үҙ атамаһы — ''хальмг келн'', ''xaľmg keln''<ref>Хальмг һүҙендәге баҫым м һәм г араһындағы асыҡ булмаған һуҙынҡыла</ref>, {{МФА2|x|a|lʲ|ˈ|m|ə|k|пробел|k|e|ˈ|l|ə|n}}) — [[Рәсәй Федерацияһы|Рәсәйҙең]] Европа өлөшөнөң көньяғында ([[Ҡалмыҡ Республикаһы]]) йәшәгән [[Ҡалмыҡтар|ҡалмыҡтарҙың]] милли теле, монгол теле ғаиләһенең бер өлөшө. Йышыраҡ лингвистар уны Көнбайыш Ҡытай ойрат теленән ([[Шеңжан-Уйғыр автономиялы районы|Синьцзян-Уйғыр автономиялы районы]], Цинхай) һәм Көнбайыш Монголияның (Ховд һәм Увс аймаҡтары) айырым тел тип һанай.

[[Урыҫ теле]] менән бер рәттән, ҡалмыҡ теленә ҡалмыҡ этносы составына ҡушылған [[Төрки телдәр|төрки]], уғыр һәм тунгус элементтары билдәле бер йоғонто яһай.

Ҡалмыҡ телендә быуаттар буйы барған әҙәбиәт бар; «Хальмг үнн» гәзите сыға; ваҡыты-ваҡыты менән «Теегин герл» әҙәби журналы, «Байр», «Байрта» йәштәр һәм балалар журналдары сыға.

== Лингвогеография ==
[[Файл:Kalmyk Ad.jpg|мини|Элистала халыҡты ҡалмыҡ телендә һөйләшергә өндәгән ике телле социаль реклама]]

=== Социолингвистик мәғлүмәттәр ===
[[ЮНЕСКО]] мәғлүмәттәре буйынса, ҡалмыҡ теле юҡҡа сығыу ҡурҡынысы аҫтында тора<ref>{{Cite web |url=http://www.ogmios.org/ogmios/Ogmios_038.pdf |title=Архивированная копия |access-date=2012-05-22 |archive-date=2012-03-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120323140418/http://www.ogmios.org/ogmios/Ogmios_038.pdf |deadlink=no }}</ref>. Тел алмашыныуы (рус теленә күсеү) 1943-1957 йылдарҙа ҡалмыҡ халҡын көсләп депортациялауҙан һуң барлыҡҡа килә. Яҡынса 1970-1980 йылдарҙа ҡалмыҡ теле анклав теленә әйләнә; ул ҡалаларҙан ҡыҫырыҡлап сығарыла һәм  ҡайһы бер ҡалмыҡ ауылдарында ғына ҡала, башлыса [[Ҡалмыҡстан|Ҡалмыҡстандың]] Кетченеровский районында. [[Элиста|Элисталағы]] балаларҙың күпселеге ҡалмыҡ теле тураһында бер ни ҙә белмәй, һөйләшмәй. ЮНЕСКО билдәләүенсә, ҡалмыҡ телендә һөйләшеүселәрҙең барыһы ла ике телле (билингвтар) (йәғни туған теле булараҡ ике телдә һөйләшкән кешеләр; был осраҡта урыҫ һәм ҡалмыҡ теле). Ҡалмыҡ телендә һөйләшеүселәр һаны йылдан-йыл кәмей бара. [[Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу, 2010|2010 йылғы Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу]] мәғлүмәттәре буйынса, Ҡалмыҡ телендә барлығы 80 546 кеше белдерә<ref name=autogenerated1>{{Cite web |url=http://www.perepis-2010.ru/results_of_the_census/results-inform.php |title=Окончательные итоги Всероссийской переписи населения 2010 года |access-date=2012-05-22 |archive-date=2012-08-03 |archive-url=https://www.webcitation.org/69eV18xxp?url=http://www.perepis-2010.ru/results_of_the_census/results-inform.php |deadlink=yes }}</ref> (2002 йылда халыҡ иҫәбен алыу барышында ҡалмыҡ телендә 153 602 кеше белеү тураһында иғлан иткән<ref>{{Cite web |url=http://www.perepis2002.ru/index.html?id=12 |title=Всероссийская перепись населения 2002 года |access-date=2012-05-22 |archive-date=2013-10-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20131007150744/http://www.perepis2002.ru/index.html?id=12 |deadlink=no }}</ref>), был ҡалмыҡтарҙың 44 проценттан кәмерәк (183 372 (2010)<ref name=autogenerated1 />).
[[Файл:Кибитка в Калмыкии на трассе Волгоград -Элиста, около Элисты.jpg|мини|Ҡалмыҡстанда Волгоград — Элиста трассаһында [[тирмә]], Элиста янында]]
[[Файл:Kalmyk sign.jpg|мини|«Элиста» автовокзалында рус һәм ҡалмыҡ телдәрендә яҙыу]]
5 сентябрҙә Ҡалмыҡстанда милли яҙма Көнө билдәләнә<ref>[http://kbanda.ru/index.php/literature-and-publishing/72-v-kalmykii-otmetili-den-natsionalnoj-pismennosti.html В Калмыкии отметили День национальной письменности] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151222115309/http://kbanda.ru/index.php/literature-and-publishing/72-v-kalmykii-otmetili-den-natsionalnoj-pismennosti.html |date=2015-12-22 }} ([[Контрабанда (журнал)|Контрабанда]], 9 сентября 2011 года)</ref>.

=== Диалекттары ===
Волга буйы ҡалмыҡтарының теле

*Торгут диалекты
*** Ырымбур һөйләше
*** Урал һөйләше
*** Каспий һөйләше
*** Волга һөйләше
*** Хошут һөйләше
*** Икицохуров һөйләше
** Дербет диалекты
*** Бага-дербет һөйләше
*** Ики-дербет һөйләше
** Бузау диалекты (дон ҡалмыҡтары)<ref>[[Баскаков, Николай Александрович|Баскаков Н. А.]] [http://altaica.narod.ru/LIBRARY/BASKAKOV/baskakov_alt1.pdf Алтайская семья языков и её изучение. М., 1981. С.22] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060926021120/http://altaica.narod.ru/LIBRARY/BASKAKOV/baskakov_alt1.pdf |date=2006-09-26 }}</ref><ref>{{Cite web |url=http://etheo.h10.ru/mong10.htm |title=Архивированная копия |accessdate=2007-06-10 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070716174759/http://etheo.h10.ru/mong10.htm |archivedate=2007-07-16 |deadlink=yes }}</ref>

=== Яҙмаһы ===
Ҡалмыҡ теле — тарихи әҙәби традициялы тел. Ҡалмыҡ [[Яҙма (Әлифба)|яҙмаһының]] төп нөсхәһе [[XVII быуат|XVII быуатта]] бөйөк мәғрифәтсе — Зая-Пандита исемле ҡалмыҡ [[Буддизм|будда]] монахы тарафынан ижад ителгән. Был яҙма, тодо бичиг («яҡты яҙма»), уйғыр-монгол яҙмаһы нигеҙендә барлыҡҡа килгән, уны ойраттар  [[XI быуат|XI быуаттан]] алып ҡулланған.

1924 йылда СССР-ҙа иҫке ҡалмыҡ яҙмаһы кириллицаға алмаштырыла, уның урынына 1930 йылда [[Латин алфавиты|латин яҙмаһы]] индерелә, уны 1938 йылда тағы бер тапҡыр [[кириллица]] алмаштыра.Был реформалар Рәсәйҙә ҡалмыҡ халҡының әҙәби традицияһының күсәгилешлеген юҡҡа сығара.

Рәсәйҙә ҡулланылған ҡалмыҡ алфавиты:
{| style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF"
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | А а
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ә ә
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Б б
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | В в
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Г г
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Һ һ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Д д
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Е е
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ё ё
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ж ж
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Җ җ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | З з
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | И и
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Й й
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | К к
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Л л
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | М м
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Н н
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ң ң
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | О о
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ө ө
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | П п
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Р р
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | С с
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Т т
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | У у
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ү ү
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ф ф
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Х х
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ц ц
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ч ч
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ш ш
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Щ щ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ъ ъ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ы ы
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ь ь
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Э э
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ю ю
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Я я
||||||||||||
|}

== Иҫкәрмәләр ==
<references />

== Һылтанмалар ==

* {{ethnologue|xal|Калмыцкий язык}}
* [http://todobichig.narod.ru/ Самоучитель письма тодо-бичиг]
* [http://dictionary.bumbinorn.ru/ Малый русско-калмыцкий онлайн словарь. Составители И. К. Илишкин, Б. Д. Муниев, В. Д. Бадмаева, М. О. Шургучинова.]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130817065444/http://dictionary.bumbinorn.ru/ |date=2013-08-17 }}
* [http://halmgkeln.blogspot.com/ Клуб калмыцкого языка «Нәәлвр»]
* [https://web.archive.org/web/20041224191946/http://www6.gencat.net/llengcat/noves/hm01hivern-primavera/internacional/kornou1_9.htm Article on language policy and history in Kalmykia]
* [https://postnauka.ru/longreads/155714 Калмыцкий язык: Кто заставляет переводчика переводить и как понять, куда летит птица].{{Interwiki|xal|Нүр халх|ҡалмыҡ|}}

[[Категория:Монголия телдәре]]
[[Категория:Ҡытай телдәре]]
[[Категория:Рәсәй телдәре]]
[[Категория:Ҡалмыҡ теле]]