Ҡаҙағстан битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Ил
|Башҡортса исеме      =Ҡаҙағстан Республикаһы
|Төп исеме            =Қазақстан Республикасы<br>Республика Казахстан
|Төп килеш            =Ҡаҙағстан
|Флаг                 =Flag of Kazakhstan.svg
|Герб                 =Emblem of Kazakhstan latin.svg
|Нигеҙ һалынған       =[[16 декабрь]] [[1991 йыл]] 
|Аудио=Kazakhstan 2006.ogg
|Девиз                =Алға, Ҡаҙағстан!
|Гимн исеме           =[[Ҡаҙағстан Республикаһы гимны]]
|Идара итеү формаһы   =[[Республика]]
|Картала              =Kazakhstan (orthographic projection).svg
|Телдәр=[[Ҡаҙаҡ теле]] (дәүләт), [[урыҫ теле]] (рәсми)
|Бойондороҡһоҙлоҡ яулауы=1991 й. 16 декабрндә
|Башҡала=[[Астана]]
|Иң ҙур ҡалалары=[[Алматы]], [[Ҡарағанды]],[[Шымкент]]
|Етәкселәр вазифалары=[[Дәүләт башлығы]]
|Етәкселәр=[[Тоҡаев Ҡасым-Йомарт Кемел улы]]
|Территория буйынса урын=
|Территория=
|Һыу %=1,7
|Халыҡ буйынса урыны  = 60
|Халыҡ=16,196,800
|Иҫәп йылы=
|Халыҡ тығыҙлығы=
|ЭТП=
|ЭТП иҫәпләү йылы=
|ЭТП буйынса урын=
|Кеше башына ЭТП=
|Валюта=[[Ҡаҙағстан тәңкәһе]]
|Домен=[[.kz]] 
|Телефон коды=+7
|Ваҡыт бүлкәте=+5
<!--|Иҫкәрмәләр=-->
}}

'''Ҡаҙағстан Республикаhы''' (''Ҡаҙағстан'', {{lang-kk|Қазақстан Республикасы}}) — [[Евразия]]ның үҙәгендә урынлашҡан, төп өлөшө Азияға, ҡалғаны [[Европа]]ға ҡараған [[дәүләт]]. Төньяҡтан һәм көнбайыштан [[Рәсәй Федерацияһы]], көнсығыштан [[Ҡытай]], көньяҡтан [[Ҡырғыҙстан]], [[Үзбәкстан]] һәм [[Төрөкмәнстан]] менән сиктәш.

== Тарихы ==
Хәҙерге Ҡаҙағстандың ерендә борондан күсмә халыҡтар йәшәгән. 16-сы быуатта [[ҡаҙаҡтар]] үҙенә башҡа халыҡ булараҡ билдәлелек ала; улар өс жүздән тора. [[Ҡаҙаҡ ханлығы]] булдырыла. 18-сы быуатта Ҡаҙаҡ далаһына [[урыҫтар]] күсеп килә башлай; 19-сы быуаттың уртаһында барлыҡ Ҡаҙағстан [[Рәсәй империяһы]]ның өлөшөнә әйләнә.

[[Октябрь революцияһы|1917 йылдың революцияһы]] һәм артабанғы [[граждандар һуғышы]] осоронда Ҡаҙағстан административ йәһәттән бер нисә тапҡыр бүленә; 1936 йылда [[СССР]] составында [[Ҡаҙаҡ Совет Социалистик Республикаһы]] булдырыла. 20 быуатта Ҡаҙағстанда Советтар Союзының күпселек проекттары тормошҡа ашырыла, шул иҫәптән [[Хрущёв Никита Сергеевич|Хрущёв]]тың сиҙәм үҙләштереү кампанияһы. [[Байконур]] космодромы һәм [[Семипалатинск һынау полигоны|Семипалатинск полигоны]] — СССР-ҙың [[ядро ҡоралы]]н һынау буйынса төп майҙандар.

Ҡаҙағстан 1991 йылдың 16 декабрендә, Совет республикаларының һуңғыһы булып, үҙен бойондороҡһоҙ дәүләт итеп иғлан итә. Советтар Союзының һуңғы йылдарында республикаһы етәксеһе булған [[Нурсолтан Назарбаев]] Ҡаҙағстандың тәүге президенты була. Бойондороҡһоҙлоҡ алғас, Ҡаҙағстан тотанаҡлы тышҡы сәйәсәт алып бара, үҙенең иҡтисадын, тәү сиратта нефть сәнәғәтен үҫтерә. Иҡтисади яҡтан ил тиҙ үҫеш кисерә, Ҡаҙағстандың халыҡ-ара абруйы ла йылдан-йыл арта. Хәҙерге көндә ул [[Үҙәк Азия]]ның бар яҡтап та өҫтөнлөклө дәүләте һанала.

Ил бер нисә халыҡ-ара ойошманың, атап әйткәндә [[Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы]], Евро-Атлантик Партнёрлыҡ Советы, [[Бойондороҡһоҙ Дәүләттәр Берләшмәһе]], [[Шанхай Хеҙмәттәшлек Ойошмаһы]]ның ағзаһы булып тора. Элекке СССР-ға ингән илдәрҙән [[НАТО]] менән Айырым Партнёрлыҡ планы ҡорған алты илдең береһе.

== Географияһы ==
[[Файл:Kazakhstan BMNG.jpg|мини|Ҡаҙағстан күренеш спутниктан, 2004 йылдың ноябре]]
[[Файл:Reserve Karkaraly.jpg|мини|Ҡарағанда өлкәһе]]
[[Файл:Astana-steppe-7748.jpg|мини|Аҡмулла өлкәһендәге ҡаҙаҡ далаһы]]
Ҡаҙағстан [[Европа]] һәм [[Азия]] [[Европа менән Азия араһындағы сик|сиктәрендә]] урынлашҡан, уның күпселек өлөшө Үҙәк Азияла, кәмерәк өлөшө Көнсығыш Европала ята. Совет, Рәсәй һәм Ҡаҙағстандың абруйлы сығанаҡтарында Ҡаҙағстан аша үткән Европа сиген [[Муғалжар]] тауҙарынан һәм Эмба йылғаһы участкаһы аша үткәрәләр.

Донъя океанына сығыу юлы булмаған һәм майҙаны 2,7 млн км² тәшкил иткән Ҡаҙағстан дәүләте ҙурлығы буйынса Көнбайыш Европаға тиңләшә, ҙурлығы буйынса донъя илдәре араһында туғыҙынсы урынды биләй. Донъяның алты бойондороҡһоҙ төрки телле дәүләттәренең береһе.
Ҡаҙағстандың [[Рәсәй Федерацияһы]] менән сик буйы оҙонлоғо буйынса донъяла иң оҙон ҡоро ер сик буйы булып һанала һәм 6846 км тәшкил итә, [[Үзбәкстан]] менән — 2203 км, [[Ҡытай]] менән — 1533 км, [[Ҡырғыҙстан]] менән — 1051 км һәм [[Төркмәнстан]] менән — 379 км. 45° һәм 87° оҙонлоҡ, 40° һәм 55° киңлек йышлығында урынлашҡан<ref>{{Cite web|url=https://kazakh-tv.kz/ru/category/geography|title=Обзор географии Казахстана|author=|website=[[Kazakh TV]]|date=|publisher=|lang=ru|deadlink=no|accessdate=2019-07-31|archiveurl=https://web.archive.org/web/20181030092742/http://kazakh-tv.kz/ru/category/geography|archivedate=2018-10-30}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181030092742/http://kazakh-tv.kz/ru/category/geography |date=2018-10-30 }}</ref>. 16,4 миллионлы халҡы (2010 йыл) буйынса Ҡаҙағстан донъяла 62-се урында торһа ла, халыҡ тығыҙлығы буйынса бер квадрат километрға яҡынса 6 кеше тәшкил итә.

=== Һыуҙар ===
[[Файл:Kaindy lake south-east Kazakhstan.jpg|мини|220x220px|Ҡаҙағстандың көньяҡ-көнсығышындағы Ҡайынлы күле|альт=]]
[[Файл:Aral Sea 1989-2008.jpg|мини|220x220px|[[Арал диңгеҙе]] 1989 һәм 2008 йылдарҙа|альт=]]
Ҡаҙағстан ландшафтары көнбайыштан көнсығышҡа табан [[Каспий диңгеҙе]]нән [[Алтай тауҙары]]на һәм төньяҡтан көньяҡҡа табан [[Көнбайыш Себер тигеҙлеге]]нән [[Үҙәк Азия]] оазистарына һәм сүллектәрен тиклем йәйрәп ята. Ҡаҙаҡ далаһы илдең өстән бер өлөшөн тәшкил итә һәм донъяла иң эре ҡоро-дала регионы иҫәбендә тора, уның майҙаны — яҡынса 804 500 км². Далаға бик ҙур болон-көтөүлек ерҙәре һәм ҡом райондары инә. Төп һыу сығанаҡтары — [[Арал диңгеҙе]], [[Балхаш]] күле һәм Зайсан күле, шулай уҡ Иле, [[Иртыш]], [[Ишем (йылға)|Ишем]], [[Яйыҡ|Урал (Яйыҡ)]] һәм [[Һырдаръя]] йылғалары.

Ҡаҙағстанда суднолар йөрөй алырлыҡ бер нисә йылға бар. Улар бөтәһе лә ил сиктәре буйлап аға, үҙәктәге йылғалар күбеһенсә йәйге селләлә ҡорой.
Иң оҙон йылғалар — Иртыш (4473 км, шул иҫәптән Ҡаҙағстанда — 1700 км), Һырдарья (2212/1400 км), Урал (2428/1100 км) һәм Иле (1001/815 км). Башҡа мөһим йылғалар иҫәбенә Ишем, [[Тубыл]], Эмба, Һарыһыу (иң оҙон һыуһыҙ дала йылғаһы), Чу һәм Нура инәләр. Иртыш һәм Нуаны иң мөһим ил каналы Иртыш — [[Ҡарағанды]] (500 км) тоташтыра.

Ҡаҙағстанда бик күп күлдәр бар, бигерәк тә илдең төньяғында. Барыһы 48 мең тирәһе ҙур һәм бәләкәй күлдәр иҫәптә тора, уларҙың күбеһе тоҙло. Иң ҙур күл — Каспий диңгеҙе, хәҙерге ваҡытта яҡынса 371 мең км² тәшкил итә; уның акваторияһының дөрттән бер өлөшө Ҡаҙағстан ҡарамағында. [[Каспий диңгеҙе]] бик бай тәбиғәт ресуртарына эйә, мәҫәлән. Балыҡ; бында шулай уҡ каспий нерпаһы<ref>{{Cite web|url=https://eurochemnw.ru/the-caspian-sea-abstract-caspian-sea.html|title=Конспект о Каспийском море|author=|website=eurochemnw.ru|date=|publisher=|lang=ru|deadlink=no|accessdate=2019-08-18}}</ref>.
Ҙурлығы буйынса икенсе урында торған күл — [[Балхаш]]. Уның майҙаны — 18 428 км², оҙонлоғо 620 км тәшкил итә. Балхаш тулыһынса ҡаҙағстан ҡарамағында. Балхаш күленең шундай үҙенсәлеге бар: акваторияһының яҡынса яртыһы — сөсө, ә икенсе яртыһы — тоҙло һыу.

Элегерәк икенсе урында [[Арал диңгеҙе]] торған, әммә уның акваторияһы XX быуаттың икенсе яртыһында— XXI быуат башында байтаҡҡа кәмей. Диңгеҙҙең ҡороуы кешеләргә һәм тәбиғәткә бик ҙур зыян килтерҙе. Аралдың ҡороуы күп йылдар дауамында [[Үзбәкстан]] һәм Ҡаҙағстан [[Амударъя]] һәм [[Һырдаръя]] йылғалары һыуҙарын үҫемлектәрҙе (башлыса мамыҡсылыҡта) һуғарыу өсөн ҡалланыуҙан. Ҡороған Арал диңгеҙе өс һыу ятҡылығына бүленгән, иң төньяҡтағыһы Кесе Арал диңгеҙе тулыһынса Ҡаҙағстан территорияһында урынлашҡан (3300 км һәм Үзбәкстандың көньяҡ өлөшөнә ағып китмәһен өсөн быуа менән кәртәләнгән.

Иң эре һыуһаҡлағыстар — Ҡапсағай, Бухтарма һәм Шардаръя.

=== Климаты ===
[[Файл:Kazakhstan Altay.jpg|мини|216x216px|Көнсығыш Ҡаҙағстандағы [[Алтай тауҙары]]]]
Ҡаҙағстанда киҫкен континенталь климат: бик йылы йәй һәм бик һыуыҡ ҡыш. [[Улан-Батор]]ҙан һуң [[Астана]] донъяла иң һалҡын баш ҡала булып тора<ref>{{Cite web|url=https://www.astana42k.com/about-astana/ru|title=О Нур-Султане|author=|website=Astana 42k|date=|publisher=|lang=ru|deadlink=no|accessdate=2019-07-31|archiveurl=https://web.archive.org/web/20181009022414/http://www.astana42k.com/about-astana/ru/|archivedate=2019-10-09}}</ref>. Яуым-төшөмдәр ҡоро һәм ярымҡоро шарттарҙа булып тора, ҡыш айырыуса ҡоро килә.
{| class="wikitable sortable" style="margin:auto;"
|+'''Ҡаҙағстан эре ҡалаларында урта тәүлек максималь һәм минималь температуралар'''<ref>{{Cite web|url=http://www.weatherbase.com/weather/city.php3?c=KZ&name=Kazakhstan&set=metric|title=Kazakhstan Travel Weather Averages|author=|website=Weatherbase|date=|publisher=|lang=en|deadlink=no|accessdate=2019-07-31|archiveurl=https://web.archive.org/web/20171026060027/http://www.weatherbase.com/weather/city.php3?c=KZ&name=Kazakhstan&set=metric|archivedate=2017-10-26}}</ref>
!Урынлашыуы
!Июль (°C)
!Ғинуар (°C)
|-
|[[Алматы]]
|30/18
|0/−8
|-
|[[Астана]]
|27/15
|−10/−18
|-
|[[Шымкент]]
|32/17
|4/−4
|-
|[[Ҡарағанды]]
|27/14
|−8/−17
|-
|[[Павлодар]]
|28/15
|−11/−20
|-
|[[Аҡтүбә]]
|30/15
|−8/−16
|}

== Тәбиғәт ресурстары ==
Ҡаҙағстан минераль һәм яғыулыҡ ресурстары ҡаҙылмаларына бай. Нефть, тәбиғи газ һәм файҙалы ҡаҙылмалар үҫеше 1993 йылдан алып Ҡаҙағстанға $40 млрд-тан ашыу сит ил инвестияларының күпселек өлөшөн йәлеп итте һәм ил сәнәғәт етештереүенең яҡынса 57 % тәшкил итә (йәки яҡынса эске вал продукцияһының 13 %). Ҡайһы бер мәғлүмәттәргә ярашлы<ref>{{Cite web|url=http://www.homestead.com/prosites-kazakhembus/MineralWealth.html|title=MineralWealth|author=|website=homestead.com|date=2007-05-07|publisher=|lang=en|deadlink=yes|accessdate=2019-07-31|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070507024507/http://www.homestead.com/prosites-kazakhembus/MineralWealth.html|archivedate=2016-08-28}}</ref>, Ҡаҙағстан [[Уран (элемент)|уран]], хром, [[ҡурғаш]] һәм [[цинк]] запастары буйынса донъяла икенсе урында, [[марганец]] запастары буйынса — өсөнсө урында; [[баҡыр]] запастары буйынса — бишенсе урында; шулай уҡ күмер, [[тимер]] һәм [[алтын]] запастары буйынса донъяла тәүге ун ил исемлегендә тора. Шулай уҡ ул алмаздар экспортёры булып тора. Иҡтисади үҫеш өсөн [[нефть]] һәм тәбиғи газ запастары байлығын разведкалау буйынса 11-се урынды биләй<ref>{{Cite web|url=https://www.kioge.kz/ru/glavnaya/11-press-tsentr/novosti/740-skolko-nefti-v-kazakhstane|title=Количество нефти в Казахстане|author=|website=kioge.kz|date=|publisher=|lang=ru|deadlink=yes|accessdate=2019-07-31|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190915122629/https://www.kioge.kz/ru/glavnaya/11-press-tsentr/novosti/740-skolko-nefti-v-kazakhstane|archivedate=2019-09-15}}</ref>.

Дөйөм алғанда, 2, 7 миллиард тонна нефтле 160 ятҡылыҡ разведкаланған. Әммә, хәҙерге баһалауҙар буйынса, Каспийҙағы ятҡылыҡтар күпкә эрерәк ятҡылыҡтың өлөшө булыуы бар. Ошо районда 3,5 млрд тонн нефть һәм 2,5 млрд м³ газ табылыуы мөмкин, тип фаразлана. Дөйөм баһа буйынса Ҡаҙағстан нефть ятҡылыҡтары 6,1 млрд тонн тәшкил итә. Ошо уҡ ваҡытта Атырау<ref>{{Cite web|url=https://kmgrm.kz/activity/oil_refining/too_anpz/|title=ТОО «Атырауский НПЗ»|author=|website=[[КазМунайГаз]]|date=|publisher=|lang=ru|deadlink=no|accessdate=2019-07-31|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190302053543/https://kmgrm.kz/activity/oil_refining/too_anpz/|archivedate=2019-03-02}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190302053543/https://kmgrm.kz/activity/oil_refining/too_anpz/ |date=2019-03-02 }}</ref>, Павлодар һәм [[Шымкент]] ҡалаларында өс [[нефть эшкәртеү заводы]] бар. Улар бөтә етештерелгән сей нефтте эшкәртә алмағанға күрә, күпселек өлөшөн Рәсәйгә экспортлайҙар. АҠШ Энергетик мәғлүмәте идаралығы баһаһы буйынса, 2009 йылда Ҡаҙағстан яҡынса 1 540 000 баррель (245 000 м³) нефть етештергән<ref>{{Cite web|url=http://webarchive.loc.gov/all/20090409081928/http://tonto.eia.doe.gov/cfapps/STEO_Query/steotables.cfm?periodType=Annual&startYear=2005&startMonth=1&endYear=2009&endMonth=12&tableNumber=29|title=Table 3b. Non-OPEC Petroleum Supply|author=[[Energy Information Administration]]|website=Tonto.eia.doe.gov|date=2010-05-11|publisher=|lang=en|deadlink=yes|accessdate=2019-07-31|archiveurl=https://web.archive.org/web/20181215123357/http://webarchive.loc.gov/all/20090409081928/http://tonto.eia.doe.gov/cfapps/STEO_Query/steotables.cfm?periodType=Annual&startYear=2005&startMonth=1&endYear=2009&endMonth=12&tableNumber=29|archivedate=2018-12-15}}</ref>.
[[Файл:Кировская (шахта).jpg|мини|"Киров"шахтаһына күперҙән күренеш |альт=|176x176px]]
Ҡаҙағстан шулай уҡ эре фосфориттар ятҡылыҡтарына эйә. Иң эре бассейндарҙан — Ҡаратау бассейны, унда с 650 млн тонн P2O5 етештерелә һәм илдең төньяҡ-көнбайышында урынлашҡан Аҡтүбә фосфориттар бассейнының Чилисай ятҡылығы (9—10 % P2O5 менән чҡынса 500—800 млн тонна руда етештерелә) һаналалар<ref>{{Cite web|url=http://www.mineral.ru/News/40638.html|title=Компания Sunkar начинает подготовку ТЭО по Чилисайскому фосфоритовому месторождению|author=|website=Информационно-аналитический центр «Минерал»|date=2010-04-26|publisher=|lang=ru|deadlink=no|accessdate=2019-07-31|archiveurl=https://web.archive.org/web/20171111204057/http://mineral.ru/News/40638.html|archivedate=2017-11-11}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.sunkarresources.com/en/news/chilisai_phosphate_project_ore_reserve_update|title=Chilisai Phosphate Project Ore Reserve Update|author=|website=Sunkar Resources|date=2013-05-20|publisher=|lang=en|deadlink=yes|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160402211127/http://www.sunkarresources.com/en/news/chilisai_phosphate_project_ore_reserve_update|archivedate=2016-04-02}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160402211127/http://www.sunkarresources.com/en/news/chilisai_phosphate_project_ore_reserve_update |date=2016-04-02 }}</ref>.

==== Үҙгәртеп ҡороу осоро ====
1986 йылдың декабрендә Алматыла йәш этник ҡаҙаҡтарҙың демонстрациялары үтә, уларҙы һуңынан Декабрь ваҡиғалары, улар Ҡаҙаҡ ССР-ы Компартияһы Үҙәк Комитетының беренсе секретары Динмөхәмәт Ҡунаевтың урынына РСФСР-ҙа Геннадий Колбинды ҡуйыуға ризаһыҙлыҡ белдерәләр. Хөкүмәт ғәскәрҙәре сыуалыштарҙы бҫтыра, бер нисә кеше һәләк була, күп кенә демонстранттар төрмәгә ултыртыла<ref>{{Cite web|url=http://dpr.ru/pravo/pravo_1_15.htm|title=Так всё начиналось|author=|website=Журнал «Право и безопасность»|date=|publisher=|lang=ru|deadlink=no|accessdate=2019-08-03|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190404131002/http://dpr.ru/pravo/pravo_1_15.htm|archivedate=2019-04-04}}</ref>.

Артабан совет власы менән ризаһыҙлыҡ артҡандан-арта бара һәм совет лидеры М. С. Горбачев алып барған сәйәсәттә сағылыш таба.
1990 йылдың 25 октябрендә Ҡаҙағстан СССР составындағы үҙ территорияһында республика булараҡ суверенитет иғлан итә. Мәскәүҙәге дәүләт түңкәрелешен ойошторорға маташыуҙан һуң 1991 йылдың авгусында Ҡаҙағстан 1991 йылдың 16 декабрендә бойондороҡһоҙлоғон иғлан итә, совет республикалары араһында Ҡаҙағстан бойондороҡһоҙлоғон иғлан иткән иң аҙаҡҡы республика булып тора. Ун көн үтеүгә Советтар Союзы ла ғәмәлдән сығарыла.

Ҡаҙағстан коммунистик дәүере лидеры Нурсолтан Назарбаев<ref>{{Cite web|url=https://www.theguardian.com/world/2015/mar/11/kazakhstan-president-early-election-nursultan-nazarbayev|title=Kazakhstan's Long Term President to Run in Snap Election – Again|author=Pannier Bruce|website=[[The Guardian]]|date=2015-03-11|publisher=|lang=en|deadlink=no|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190911021253/https://www.theguardian.com/world/2015/mar/11/kazakhstan-president-early-election-nursultan-nazarbayev|archivedate=2019-09-11}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.nytimes.com/2005/12/06/world/asia/kazakh-president-reelected-voting-flawed-observers-say.html|title=Kazakh President Re-elected; Voting Flawed, Observers Say|author=Chivers C. J.|website=[[The New York Times]]|date=2005-12-06|publisher=|lang=en|deadlink=no|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190506055628/https://www.nytimes.com/2005/12/06/world/asia/kazakh-president-reelected-voting-flawed-observers-say.html|archivedate=2019-05-06}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://kz.expert/ru/materials/analitika/1522_tokaev_v_okrughenii|title=Токаев в окружении|author=|website=KazakhSTAN 2.0|date=2019-06-25|publisher=|lang=ru|deadlink=no|accessdate=2019-08-22|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190822035717/https://kz.expert/ru/materials/analitika/1522_tokaev_v_okrughenii|archivedate=2019-08-22}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://meduza.io/feature/2019/03/19/nazarbaev-bolshe-ne-prezident-kazahstana-no-on-ostalsya-liderom-natsii-i-sohranil-ochen-mnogo-vlasti|title=Назарбаев больше не президент Казахстана. Но он остался «лидером нации» и сохранил очень много полномочий|author=|website=[[Meduza]]|date=2019-03-19|publisher=|lang=ru|deadlink=no|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190331132852/https://meduza.io/feature/2019/03/19/nazarbaev-bolshe-ne-prezident-kazahstana-no-on-ostalsya-liderom-natsii-i-sohranil-ochen-mnogo-vlasti|archivedate=2019-03-21}}</ref>. ил иҡтисадын баҙар иҡтисадына индереүҙә төп маҡсат итеп ала, шул уҡ ваҡытта сәйәси реформалар иҡтисадтағы ҡаҙаныштарҙан ҡалыша<ref>{{Cite web|url=https://caa-network.org/archives/14095|title=Перспективы регионального экономического сотрудничества в Центральной Азии|author=|website=Central Asia Analytical Network|date=2018-09-10|publisher=|lang=ru|deadlink=no|accessdate=2019-08-03|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190108162951/http://caa-network.org/archives/14095|archivedate=2019-06-08}}</ref>. 2006 йылға Ҡаҙағстан үҙенең нефть сәнәғәте иҫәбенә ярайһы уҡ яҡшы уңыштарға ирешә.

1997 йылда хөкүмәт баш ҡаланы [[Алматы]]нан (1927 йылдан — баш ҡала) Аҡмуллаға күсерә (1998 йылдан — [[Астана]]).

== Сәйәсәт ==

=== Сәйәси система ===
{| class="wikitable" style="text-align:left; float:left; margin-right:9px; margin-left:2px;"
|-
| style="text-align:left;" |[[Файл:Kassym-Jomart Tokayev (2019-11-07) 01.jpg|120px]]
| style="text-align:left;" |[[Файл:Alihan Smayilov (26074) (cropped).jpg|120px]]
|-
| style="text-align:center;" |Ҡасым-Йомарт Тоҡаев<br><small>Ҡаҙағстан президенты</small>
| style="text-align:center;" |Алихан Смаилов<br><small>Ҡаҙағстан премьер-министры</small>
|}
Ҡаҙағстан унитар республика булып һанала; Нурсолтан Назарбаев ил менән 1991 йылдан 2019 йылға тиклем етәкселек итте<ref>{{Cite web|url=https://rus.azattyq.org/a/kazakhstan_nursultan_nazarbayev_first_president/25360301.html|title=Назарбаев. 30 лет у власти|author=Кенжебек Нурхасенулы|website=[[Радио Азаттык]]|date=2019-03-19|publisher=|lang=ru|deadlink=no|accessdate=2019-07-28|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190521211855/https://rus.azattyq.org/a/kazakhstan_nursultan_nazarbayev_first_president/25360301.html|archivedate=2019-05-21}}</ref> Уны Ҡасым-Йомарт Токаев алыштырҙы<ref>{{Cite web|url=https://ru.euronews.com/2019/03/19/nazarbayev-resigns|title=Президент Казахстана Нурсултан Назарбаев подал в отставку|author=Сергей Щербаков|website=[[Euronews]]|date=2019-03-19|publisher=|lang=ru|deadlink=no|accessdate=2019-07-28|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190915130420/https://ru.euronews.com/2019/03/19/nazarbayev-resigns|archivedate=2019-09-15}}</ref>. Президент парламент ҡабул иткән закондар йыйылмаһына вето һала ала, ә шулай уҡ ул Ҡораллы көстәрҙең баш командующийы булырп тора. Премьер-министр Министрҙар кабинетын етәкләй һәм Ҡаҙағстан хөкүмәте башлығы булып тора. Министрҙар кабинеты составында — премьер-министрҙың өс урынбаҫары һәм 16 министр.
Ҡаҙағстанда ике палаталы парламент, ул Мәжлестән (түбәнге палата) һәм Сенаттан (үрге палата) тора<ref>{{Cite web|url=http://www.parlam.kz/ru|title=Официальный сайт Парламента Республики Казахстан|author=|website=parlam.kz|date=|publisher=|lang=ru|deadlink=no|accessdate=2019-07-28|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190610075735/http://parlam.kz/ru|archivedate=2019-06-10}}</ref>.

Бер мандатлы округтарҙа 107 урынға тауыш бирелә; шулай уҡ партия исемлеге буйынса 10 ҡатнашыусы һайлана. Сенат 47 ағзанан тора. 14 өлкә һәм [[Астана]] менән [[Алматы]] ҡалалары һайлау йыйылыштары ике сенаторҙы һайлай. Президент ҡалған ете сенаторҙы үҙе билдәләй. Парламент депутаттары һәм хөкүмәт закон сығарыу инициативаһына эйә, әммә хөкүмәт закондарҙың күпселеген тәҡдит итә һәм уларҙы парламент тикшерә.

=== Һайлауҙар ===
2004 йылдың сентябрендәге Мәжлес һайлауҙары һөҙөмтәләре буйынса түбәнге палатала Нур Отан хөкүмәт яҡлы партия өҫтөнлөктө ала, уны президент Назарбаев етәкләй. Башҡа ике партия (аграр-сәнәғәт блогы һәмНазарбаевтың ҡыҙы булдырған Асар партияһы) ҡалған урындарҙы биләйҙәр. Рәсми рәүештә теркәлгән оппозицион партиялар бөтәһе бер урын алалар. Европала хәүефһеҙлек һәм хеҙмәттәшлек буйынса ойошма һайлауҙарҙы күҙәтеп бара һәм, уның фекере буйынса, һайлауҙар халыҡ-ара стандарттарға тап килмәй<ref>{{Cite web|url=https://www.aftenposten.no/article/ap-L0ybR.html|title=Observatører fra tidligere Sovjet jakter på valg-juks|author=Marie Havnen Ingrid Fredriksen|website=[[Aftenposten]]|date=2013-09-10|publisher=|lang=no|deadlink=no|accessdate=2019-08-01|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190915130733/https://www.aftenposten.no/norge/politikk/i/L0ybR/Observatorer-fra-tidligere-Sovjet-jakter-pa-valg-juks|archivedate=2019-09-15}}</ref>.
[[Файл:Kazakh Parliament Astana.jpg|слева|мини|Ҡаҙағстан парламенты]]
[[Файл:Nur Otan Astana.JPG|слева|мини|Нур Отан штабы [[Астана]]да]]
2005 йылдың 4 декабрендә Нурсолтан Назарбаев ҡабаттан һайлана. Һайлау комиссияһы, ул 90%-тан ашыу тауыш йыйҙы, тип иғлан итә
2007 йылдың 17 авгусында түбәнге палатаға һайлауҙар үткәрелә һәм Нур Отан етәкселегендәге коалиция (уның составында Асар пратияһы, Гражданлыҡ партияһы, Ҡаҙағстан Аграр партияһы) 88 % тауыштан урындар ала. Оппозицион партияларҙың береһе лә 7%-лыҡ контроль кимәлен үтә алмай. Оппозицион партиялар властарҙы һайлауҙарҙа етди етешһеҙлектәрҙә ғәйепләй<ref>{{cite web|url=https://www.osce.org/ru/odihr/elections/kazakhstan/18153|title=Президентские выборы в Казахстане: итоговый отчёт|author=|website=[[ОБСЕ]]|date=2005-12-04|publisher=|lang=ru|deadlink=no|accessdate=2019-05-02}}</ref>.
2010 йылда президент Назарбаев 2020 йылға тиклем вазифаһын һаҡлап ҡалыу буйынса референдумдан баш тарта<ref>{{cite web|url=https://www.inform.kz/ru/article/2338088|title=Президент Казахстана Нурсултан Назарбаев отклонил предложение Парламента о вынесении на республиканский референдум изменений и дополнений в Конституцию РК|author=|website=inform.kz|date=2011-01-07|publisher=|lang=ru|deadlink=no|accessdate=2019-05-02|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190915131224/https://www.inform.kz/ru/prezident-rk-n-nazarbaev-otklonil-predlozhenie-parlamenta-o-vynesenii-na-respublikanskiy-referendum-izmeneniy-i-dopolneniy-v-konstituciyu-rk_a2338088|archivedate=2019-09-15}}</ref>. Ул биш йыл мөҙҙәте менән президент һайлауҙарын үткәрергә тәҡдим итә. 2011 йылдың 3 апрелендә тауыш биреү үткәрелә һәм уларҙың һөҙөмтәһе 95,54 % тауыш ала, тауыш биреүҙә теркәлгән һайлаусыларҙың 89,9 % ҡатнаша. 2011 гйылдың мартында Назарбаев демократия йүнәлешендә Ҡаҙағстандағы алға барыш тураһында һөйләй<ref>{{cite web|url=https://www.zakon.kz/197125-poslanie-prezidenta-respubliki.html|title=Послание Президента Казахстана Н. А. Назарбаева народу Казахстана: «Построим будущее вместе!»|author=|website=zakon.kz|date=2011-01-28|publisher=|lang=ru|deadlink=no|accessdate=2019-05-02|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190502164639/https://www.zakon.kz/197125-poslanie-prezidenta-respubliki.html|archivedate=2019-05-02}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190502164639/https://www.zakon.kz/197125-poslanie-prezidenta-respubliki.html |date=2019-05-02 }}</ref>. 2010 йылға ҡарата Ҡаҙағстан Демократия индексында авторитар режимы булараҡ теркәлде.

2015 йылдың 26 апрелендә Ҡаҙағстанда бишенсе президент һайлауҙары үткәрелә<ref>{{Cite web|url=https://rus.azattyq.org/a/kazakhstan-early-president-election/26869136.html|title=Назарбаев назначил президентские выборы на 26 апреля|author=|website=[[Радио Азаттык]]|date=2018-02-25|publisher=|lang=ru|deadlink=no|accessdate=2019-08-21|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190821094821/https://rus.azattyq.org/a/kazakhstan-early-president-election/26869136.html|archivedate=2019-08-21}}</ref>.

Назарбаев, 97,7 % тауыш йыйып, ҡабаттан президент итеп һайлана<ref>{{Cite web|url=https://aif.ru/politics/world/dognat_i_peregnat_nazarbaev_podtverdil_rezultaty_proshlyh_let|title=Догнать и перегнать. Назарбаев подтвердил результаты прошлых лет|author=Екатерина Ларинина|website=[[Аргументы и факты]]|date=2015-04-27|publisher=|lang=ru|deadlink=no|accessdate=2019-08-21|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190821094818/https://aif.ru/politics/world/dognat_i_peregnat_nazarbaev_podtverdil_rezultaty_proshlyh_let|archivedate=2019-08-21}}</ref>.
2019 йылдың 19 мартында Назарбаев президент вазифаһынан отставкаға китеүе тураһында иғлан итә<ref>{{Cite web|url=https://kursiv.kz/news/politika/2019-03/tokaev-vstupil-v-dolzhnost-prezidenta-kazakhstana|title=Токаев вступил в должность президента Казахстана|author=|website=Курсив|date=2019-03-20|publisher=|lang=ru|deadlink=no|accessdate=2019-08-01|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190915131846/https://kursiv.kz/news/politika/2019-03/tokaev-vstupil-v-dolzhnost-prezidenta-kazakhstana|archivedate=2019-09-15}}</ref>. Ҡаҙағстан спикеры Ҡасым-Йомарт Тоҡаев Нурсолтан Назарбаевтың отставкаһынан һуң президент вазифаларын башҡарыусы булып ҡала<ref>{{Cite web|url=https://ru.sputniknews.kz/politics/20190319/9613207/spiker-senata-Tokaev-vremenno-obyazannosti-glavy-gosudarstva.html|title=Спикер сената Токаев станет президентом Казахстана|author=|website=Sputnik|date=2019-03-19|publisher=|lang=ru|deadlink=no|accessdate=2019-08-21|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190915132059/https://ru.sputniknews.kz/politics/20190319/9613207/spiker-senata-Tokaev-vremenno-obyazannosti-glavy-gosudarstva.html|archivedate=2019-09-15}}</ref>. Һуңғараҡ Токаев 2019 йылғы һайлауҙарҙа еңеп сыға, һайлауҙар шул уҡ йылдың 9 июнендә уҙғарыла һәм Тоҡаев 70 % тауыш йыя. ОБСЕ һайлауҙарҙа күп һанлы етешһеҙлектәр, закондарҙы боҙоу осраҡтарын таба, шул иҫәптән һайлау урналарына бюллетендәрҙе ырғытыу. Тауыш биреү һөҙөмтәләренә ҡаршы протесттарҙа бер нисә мең кеше ҡатнаша.

== Дәүләт ҡоролошо ==
Ҡаҙағстан Конституцияһына ярашлы дәүләт власы суд, башҡарма һәм закондар сығарыу йүнәлештәренә бүленә.

=== Башҡарма власть ===
Ҡаҙағстан Президенты — Ҡаҙағстан башлығы һәм Ҡаҙағстандын иң юғары вазифалы кешеһе. Ҡаҙағстан Президенты, Ҡаҙағстан Хөкүмәте статусы һәм хоҡуғы Ҡаҙағстан Конституцияһы менән билдәләнгән.

=== Суд власы ===
Ҡаҙағстан суд системаһы составында:
* Ҡаҙағстандын Юғары суды һәм өлкә, ҡала, хәрби һәм түбәнге инстанция судтары.

=== Закондар сығарыу власы ===
Ҡаҙағстан Парламенты — ике палатаһынан тора: Сенат (юғары) һәм Мәжлес (түбәнге).

Мәжлес — Рәсәйҙәге [[Дәүләт думаһы]] аналогы.

== Административ бүленеше ==
{{төп мәҡәлә|Ҡаҙағстандың административ бүленеше}}
Ҡаҙағстан — унитар дәүләт. Административ йәһәттән ул 14 өлкәгә бүленгән; 2 ҡала — республика ҡарамағында.

Республикала 14 өлкә, 86 ҡала, шул иҫәптән республика ҡамағындағы ике ҡала (Астана, Алматы); 168 район (шул иҫәптән 8 ҡала районы, 174 ҡасаба бар<ref>[http://www.parlam.kz/Information.aspx?doc=1&lan=ru-RU Географическое положение, природные условия]</ref>.

[[Файл:Kazakhstan rayons.png|thumb|230px]]
[[Файл:OblKZru.jpg|thumb|230px|Ҡаҙастандың административ бүленеше]]
[[Файл:Kazakhstan obl ru.svg|thumb|230px|Ҡаҙағстандың картаһы]]

{| class="wikitable sortable"
! №||Төбәк||Административ үҙәк|| Майҙаны (км²)<ref name="Zemresurs">[http://www.auzr.kz/ru/lands Агентство Республики Казахстан по управлению земельными ресурсами] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121113155835/http://www.auzr.kz/ru/lands |date=2012-11-13 }}</ref> || Халҡы<br><small>(2011 й. <br>1 ғинуарына)<ref name="Pop-Jan-2011">[http://www.stat.kz/publishing/DocLib4/2010/Демография/03_2010-Б-15-07-К.rar Өлкә, ҡала, район буйынса халыҡ һаны] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130405220928/http://www.stat.kz/publishing/DocLib4/2010/%D0%94%D0%B5%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%8F/03_2010-%D0%91-15-07-%D0%9A.rar |date=2013-04-05 }}</ref></small>
|-
| 1||[[Алматы өлкәһе]]||[[Талдыҡорған]]|| 223 924||{{үҫә}} 1 857 781
|-
| 2||[[Көнсығыш Ҡаҙағстан өлкәһе]]||Усть-Каменогорск|| 283 226|| {{төшә}}1 396 746
|-
| 3||[[Ҡарағанды өлкәһе]]||[[Ҡарағанды]]|| 427 982||{{үҫә}} 1 351 905
|-
| 4||[[Жамбыл өлкәһе]]||Тараз|| 144 264 ||{{үҫә}} 1 043 617
|-
| 5||[[Көньяҡ Ҡаҙағстан өлкәһе]]||Шымкент|| 117 249||{{үҫә}} 2 563 081
|-
| 6||[[Ҡыҙылурҙа өлкәһе]]||[[Ҡыҙылурҙа]]|| 226 019 ||{{үҫә}} 699 132
|-
| 7||[[Аҡтүбә өлкәһе]]||[[Аҡтүбә (Ҡаҙағстан)|Аҡтүбә]]<ref>[http://www.aic.gov.kz/?mod=chapter&lng=rus&opt=viewdoc&id=164 Территориальные органы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120105062706/http://www.aic.gov.kz/?mod=chapter&lng=rus&opt=viewdoc&id=164 |date=2012-01-05 }}</ref> || 300 629 ||{{үҫә}} 777 256
|-
| 8||[[Ҡостанай өлкәһе]]||[[Ҡостанай]]|| 196 001||{{төшә}} 881 234
|-
| 9||[[Төньяҡ Ҡаҙағстан өлкәһе]]||Петропавловск|| 97 993||{{төшә}}588 910
|-
| 10||[[Аҡмулла өлкәһе]]|| Кокшетау|| 146 219||{{төшә}} 732 964
|-
| 11||[[Павлодар өлкәһе]]||Павлодар|| 124 800 ||{{үҫә}} 746 010
|-
| 12||[[Көнбайыш Ҡаҙағстан өлкәһе]]||Уральск|| 151 339||{{үҫә}} 607 975
|-
| 13||[[Атырау өлкәһе]]||Атырау|| 118 631||{{үҫә}} 531 562
|-
| 14||[[Манғыстау өлкәһе]]||[[Аҡтау (ҡала)|Аҡтау]]|| 165 642||{{үҫә}} 523 301
|-
| 15||[[Алматы]] (Алма-Ата) — республика ҡарамағындағы ҡала|||| 319||{{үҫә}} 1 434 755
|-
| 16||[[Астана]] — республика ҡарамағындағы ҡала||||710,2||{{үҫә}} 697 257
|-
| 17||[[Байҡоңыр (ҡала)|Байҡоңыр]] (Байконур) — Рәсәй ҡарамағындағы ҡала||||57 ||мәғл. юҡ
|}

=== Ҙур ҡалалары ===
{| class="wikitable"
|-
! rowspan = 2| Урын
! colspan= 2| Ҡала
! rowspan = 2| Халыҡ һаны <br><small>(2010 й. 1 окт. торошло<ref name="Pop-Oct-2010">[http://www.stat.kz/publishing/DocLib4/2010/Демография/03_2010-Б-15-07-К.rar Численность населения РК по областям, городам и районам на 1 октября 2010 г.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130405220928/http://www.stat.kz/publishing/DocLib4/2010/%D0%94%D0%B5%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%8F/03_2010-%D0%91-15-07-%D0%9A.rar |date=2013-04-05 }}</ref></small>
|-
| Рәсми исеме
| [[Рәсәй]]ҙәге исеме
|-
!
! colspan=2| Миллионлы ҡала
! 1 млн-дан ашыу
|- align=center
| 1
| [[Алматы]]
| Алма-Ата
| 1 422 354
|- align=center
!
! colspan=2| Йөҙ меңле ҡалалар
! 100—999 мең
|- align=center
| 2
| colspan=2| [[Астана]]
| 684 479
|- align=center
| 3
| [[Шымкент]]
|Чимкент
|625 110
|- align=center
| 4
| [[Ҡарағанды]]
|Караганда
| 468 957
|- align=center
| 5
| [[Аҡтүбә (Ҡаҙағстан)|Аҡтүбә]]
| Актюбинск
| 357 193
|- align=center
| 6
| colspan=2| Тараз
| 327 180
|- align=center
| 7
| colspan=2| Павлодар
| 321 815
|- align=center
| 8
| Өскемен
| Усть-Каменогорск
| 306 588
|- align=center
| 9
| Семей
| Семипалатинск
| 303 878
|- align=center
| 10
| colspan=2| [[Ҡостанай]]
| 215 346
|- align=center
| 11
| Орал
| Уральск
| 210 128
|- align=center
| 12
| colspan=2| Петропавловск
| 203 192
|- align=center
| 13
| colspan=2| [[Ҡыҙылурҙа]]
| 195 838
|- align=center
| 14
| colspan=2| Атырау
| 175 474
|- align=center
| 15
| colspan=2| [[Аҡтау (ҡала)|Аҡтау]]
| 172 904
|- align=center
| 16
| colspan=2| [[Тимертау]]
| 171 588
|- align=center
| 17
| colspan=2| [[Төркөстан (ҡала)|Төркөстан]]
| 146 449
|- align=center
| 18
| colspan=2| Кокшетау
| 137 214
|- align=center
| 19
| colspan=2| [[Талдыҡорған]]
| 126 944
|- align=center
| 20
| colspan=2| Экибастуз
| 126 538
|- align=center
| 21
| colspan=2| Рудный
| 111 686
|- align=center
!
! colspan=2| Ҙур ҡалаларҙа йәшәгән <br> халыҡ һаны, барлығы:
! 6 810 855
|-
|
| colspan=2| Ҡаҙағстандың халыҡ һаны:
| 16 372 383
|-
!
! colspan=2| ҙур ҡалалар халҡының <br>
Ҡаҙағстандың дөйөм халҡында өлөшө (%)
! 41,60 %
|-
|}

== Иҡтисад ==
* '''«Ҡаҙағстан фонд биржаһы»''' (Қазақстан қор биржасы)-Ҡаҙағстандың иң эре биржаһы. Ҡаҙағстан фонд биржаһында көн һайын 100-ҙән ашыу ойошмаларҙың акциялар буйынса торгтар бара. Улар араһында: «Разведка Добыча „КазМунайГаз“», EURASIAN NATURAL RESOURCES CORPORATION PLC, «Казахтелеком» һәм башҡалар. Биржала KASE индексы хисаплана.

== Дин ==
{{шуҡ|Ҡаҙағстанда ислам}}
Ҡаҙағстанда йәшәүсе халыҡтың уртаса 75 проценты мосолман, 25 проценты — христиан.

== Башҡортостан менән бәйләнештәре ==
* 2018 йылдың майында [[Башҡорт дәүләт аграр университеты]] һәм Павлодар дәүләт университеты үҙ-ара хеҙмәттәшлек тураһында килешеү төҙөнө<ref>[http://www.bashinform.ru/news/1162312-bashkirskiy-gau-i-pavlodarskiy-gosudarstvennyy-universitet-podpisali-memorandum-o-sotrudnichestve/ Башкирский ГАУ и Павлодарский государственный университет подписали меморандум о сотрудничестве. «Башинформ» мәғлүмәт агентлығы, 22 май 2018 йыл]{{ref-ru}}{{V|24|05|2018}}</ref>.
== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
[[Ҡаҙағстандың файҙалы ҡаҙылмалары]]

[[Астана]]

[[Ҡаҙаҡ дәүләт сәнғәт академияһы]]

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|2}}

== Һылтанмалар ==
* {{ЭБЭ2013|index.php/8-statya/7434-a-a-stan|Ҡаҙағстан|автор=Хөсәйенова Г. Т.}}

{{вс}}
{{Navboxes (beta)
|navbar     = plain
|state      = collapsed
|title      = Ҡаҙағстан
|titlestyle = background:{{цвет|Казахстан}}
|list       = 
{{Европа илдәре}}
{{Азия илдәре}}
{{ШОС}}
{{ТӨРКСОЙ}}
{{БДБ}}
{{Иҡтисади хеҙмәттәшлек ойошмаһы}}
{{ОИК}}
}}

[[Категория:Ҡаҙағстан]]
[[Категория:Унитар дәүләттәр]]
[[Категория:Төрки илдәр]]
[[Категория:Диңгеҙгә сығыу юлы булмаған илдәр]]
[[Категория:Бойондороҡһоҙ дәүләттәр берләшмәһе]]