Ҡаҙаҡтар битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{See also|Ҡаҙаҡлар}}
{{Халыҡ
| название      = Ҡаҙаҡтар
| изображение   = [[Файл:Abulkhair khan.jpg|60px]][[Файл:Kurmangazy 175.jpg|64px]][[Файл:USSR stamp Ch.Valikhanov 1965 4k.jpg|57px]] [[Файл:Stamp of Kazakhstan kz626.jpg|53px]][[Файл:Bekmambetov 2009.jpg|74px]][[Файл:Altynsarin.jpg|50px]]
| ширина        =
| подпись       = <small>[[Әбелхәйер хан]] • [[Сагырбаев, Курмангазы|Курмангазы]] • [[Чокан Вәлиханов]] • [[Абай Ҡонанбаев|Абай]]<br>[[Шакарим Кудайбердиев]] • [[Махамбет Утемисов]] • [[Әхмәт Байтурсынов]] • [[Букейханов, Алихан Нурмухамедович|Алихан Букейханов]] • [[Дулатов, Миржакип|Миржакип Дулатов]]<br>[[Бекмәмбәтов Тимур Нуруахит улы|Тимур Бекмамбетов]] • [[Ибрай Алтынсарин]] • [[Кунаев, Динмухамед|Динмухамед Кунаев]] • [[Сатпаев, Каныш|Каныш Сатпаев]] • [[Сырым Датов]]
| самоназвание  = Қазақтар, Qazaqtar, قزاقتر, 
| численность   =  40 млн. самаһы
| расселение    = {{флагификация|Ҡаҙағстан}}: &nbsp;20&nbsp;000&nbsp;000 (1.01.2022)<ref name="Demogr2022">[https://web.archive.org/web/20121115130347/http://www.stat.kz/publishing/2012/%D0%B4%D0%B5%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%8F/%D0%90%D0%BF%D1%80%D0%B5%D0%BB%D1%8C/12_2011_%D0%91-15-10-%D0%93.rar Агентство Республики Казахстан по статистике. Численность населения Республики Казахстан по отдельным этносам на 1 января 2022 года.]</ref> <br>
[[Файл:Flag of the People's Republic of China.svg|22px]] [[Ҡытай]]: &nbsp;3&nbsp;000&nbsp;000-5&nbsp;000&nbsp;000(перепись 2022 г.)<ref name="China">[http://www.stats.gov.cn/tjsj/pcsj/rkpc/6rp/excel/A0201.xls Этнический состав населения КНР] (на кит. языке)</ref>
* [[Файл:Flag of the People's Republic of China.svg|22px]] Или-Ҡаҙаҡ автономиялы округы: 3 млн. самаһы

{{флагификация|Үзбәкстан}}: 6&nbsp;000&nbsp;000&nbsp; <ref name="Uzb-2009">доля казахов в населении Узбекистана по данным переписей 1959—1989 гг. оставалась стабильной ок.4,1 % (существует оценка, [https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/uz.html#People приводимая ЦРУ], согласно которой в 1996 г. доля казахов сократилась до 3 %). Имеется официальная оценка Узбекистана [http://books.google.com/books?ei=F-jgSZyCJI3aygSpidyzDQ&id=wvnqAAAAIAAJ&dq=Миграция+в+Казахстане+на+рубеже+XXI+века:+основные+тенденции+и+перспективы.&q=940&pgis=1#search_anchor (цит. по книге Е. Ю. Садовской «Миграция в Казахстане на рубеже XXI века : основные тенденции и перспективы»] ISBN 9965-593-01-9), согласно которой в 1999 г. численность казахов составляла 940,6 тыс. чел. или 3,8 %. Если принять сохранение доли казахов на уровне 4,1 % (без учета репатриации части казахов-оралманов в Казахстан) и [http://www.stat.uz/STAT/2008year/doklad_rus_tab.pdf численность населения Узбекистана в середине 2008 г.] в размере 27,3 млн чел., то численность казахов в Узбекистане составит ок. 4,1 млн чел., если же применить оценку доли казахов в 3 %, их число в середине 2008 составит ок. 3,8 млн чел. По данным [http://www.library.cjes.ru/online/?a=con&b_id=416 Этнического атласа Узбекистана] в 2000 г. в стране было 3&nbsp;990&nbsp;022 казахов</ref> <br>
* [[Файл:Flag of Karakalpakstan.svg|22px]] [[Ҡараҡалпаҡстан]]: 300&nbsp;000 — 400&nbsp;000<ref name="babon">[http://babon.sitecity.ru/ltext_0911152412.phtml?p_ident=ltext_0911152412.p_1707211327 ЭТНОДЕМОГРАФИЧЕСКИЕ ПРОЦЕССЫ В СТРАНАХ БЛИЖНЕГО ЗАРУБЕЖЬЯ С.123]</ref>
* [[Файл:Flag of Uzbekistan.svg|22px]] Ташкент өлкәһе: 200&nbsp;000 — 300&nbsp;000<ref name="babon" />
* [[Файл:Flag of Uzbekistan.svg|22px]] [[Ташкент]]: 46&nbsp;000<ref>[http://tashkent.uz/uz/articles/354/ Данные на 2008 год. Официальный сайт хокимията г. Ташкент] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100316125645/http://tashkent.uz/uz/articles/354/ |date=2010-03-16 }}</ref>

{{флагификация|Рәсәй}}: &nbsp;&nbsp;3&nbsp;000&nbsp;000 (2022)<ref name="Prerepis2010total">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab5.xls Данные переписи населения РФ 2022 года] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20211223052305/http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab5.xls |date=2021-12-23 }}</ref>, 653&nbsp;962 (2002)<br>
* [[Әстерхан өлкәһе]]: <br> 149&nbsp;415 (2010)<ref name="2010.СРФ">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/Documents/Materials/pril2_dok2.xlsx Всероссийская перепись населения 2010 г. Национальный состав регионов России] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121208222034/http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/Documents/Materials/pril2_dok2.xlsx |date=2012-12-08 }}</ref>, 142&nbsp;633 (2002)<ref name="perepis">{{cite web|author=|datepublished=|url=http://www.perepis2002.ru/content.html?id=11&docid=10715289081463|title=Всероссийская перепись населения 2002 года|lang=|publisher=|accessdate=2009-12-24|archiveurl=http://www.webcitation.org/616BvJEEv|archivedate=2011-08-21}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080202152038/http://www.perepis2002.ru/content.html?id=11&docid=10715289081463 |date=2008-02-02 }}</ref>
* [[Ырымбур өлкәһе]]: <br> 120&nbsp;262 (2010)<ref name="2010.СРФ"/>, 125&nbsp;568 (2002)<ref name="perepis" />
* [[Омск өлкәһе]]: <br> 78&nbsp;303 (2010)<ref name="2010.СРФ"/>, 81&nbsp;618 (2002)<ref name="perepis" />
* [[Һарытау өлкәһе]]: <br> 76&nbsp;007 (2010)<ref name="2010.СРФ"/>, 78&nbsp;320 (2002)<ref name="perepis" />
* [[Волгоград өлкәһе]]: <br> 46&nbsp;223 (2010)<ref name="2010.СРФ"/>, 45&nbsp;301 (2002)<ref name="perepis" />
* [[Силәбе өлкәһе]]: <br> 35&nbsp;297 (2010)<ref name="2010.СРФ"/>, 36&nbsp;219 (2002)<ref name="perepis" />
* [[Төмән өлкәһе]]: <br> 19&nbsp;146 (2010)<ref name="2010.СРФ"/>, 18&nbsp;639 (2002)<ref name="perepis" />
* [[Һамар өлкәһе]]: <br> 15&nbsp;602 (2010)<ref name="2010.СРФ"/>, 14&nbsp;918 (2002)<ref name="perepis" />
* [[Алтай Республикаһы]]: <br> 12&nbsp;524 (2010)<ref name="2010.СРФ"/>, 12&nbsp;108 (2002)<ref name="perepis" />
* [[Ҡурған өлкәһе]]: <br> 11&nbsp;939 (2010)<ref name="2010.СРФ"/>, 14&nbsp;804 (2002)<ref name="perepis" />
* [[Новосибирск өлкәһе]]: <br> 10&nbsp;705 (2010)<ref name="2010.СРФ"/>, 11&nbsp;691 (2002)<ref name="perepis" />
* {{флагификация|Мәскәү}}: <br> 9&nbsp;393 (2010)<ref name="2010.СРФ"/>, 7&nbsp;997 (2002)<ref name="perepis" />
* [[Алтай крайы]]: <br> 7&nbsp;979 (2010)<ref name="2010.СРФ"/>, 9&nbsp;825 (2002)<ref name="perepis" />
* [[Ҡалмыҡ Республикаһы]]: <br> 4&nbsp;948 (2010)<ref name="2010.СРФ"/>, 5&nbsp;001 (2002)<ref name="perepis" />
* {{флагификация|Башҡортостан}}: <br> 4 373 (2010)<ref name="2010.СРФ"/>, 4 092 (2002)<ref name="perepis" />
{{флагификация|Монголия}}: &nbsp;101&nbsp;526<ref name="Mongol">[http://www.toollogo2010.mn/doc/Main%20results_20110615_to%20EZBH_for%20print.pdf Перепись населения Монголии 2010 года]</ref> <br>
{{флагификация|Төрөкмәнстан}}: &nbsp;&nbsp;до 40&nbsp;000<ref name="Turkmen">В 1995 году численность казахов составляла 86 987 чел [http://www.chrono-tm.org/?0248042254000000000000011000000] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130523204819/http://www.chrono-tm.org/?0248042254000000000000011000000 |date=2013-05-23 }} или 1,94 % населения. Впоследствии наблюдался массовый выезд казахов-оралманов в Казахстан: 22 тыс. до 2001 года и ещё 38-40 тыс. в период 2001—2007 гг. По сообщениям прессы [http://www.chrono-tm.org/?0248042562000000000000011000000] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130523190401/http://www.chrono-tm.org/?0248042562000000000000011000000 |date=2013-05-23 }}, [http://www.chrono-tm.org/?0248042371000000000000011000000] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130523194521/http://www.chrono-tm.org/?0248042371000000000000011000000 |date=2013-05-23 }}, [http://www.chrono-tm.org/?0248041957000000000000011000000] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130523190903/http://www.chrono-tm.org/?0248041957000000000000011000000 |date=2013-05-23 }} значительная часть казахов уже покинула Туркменистан</ref> <br>
{{флагификация|Ҡырғыҙстан}}: &nbsp;&nbsp;32&nbsp;981<ref name="Киргизия">[http://www.stat.kg/stat.files/din.files/census/5010003.pdf Национальный статистический комитет Кыргызской Республики. Национальный состав населения. Оценка на 1 января 2012 года.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131113151445/http://www.stat.kg/stat.files/din.files/census/5010003.pdf |date=2013-11-13 }} По переписи 1999 г. в Киргизии было 42&nbsp;657 казахов ([http://www.demoscope.ru/weekly/2005/0197/analit04.php/ Демографические тенденции, формирование наций и межэтнические отношения в Киргизии в 1926—2000 г. Демоскоп]), численность казахов сокращается в результате выезда за пределы Киргизии, так в только за 2008 год убыль за счёт миграции составила 701 чел. или 2,1 % численности казахов ([http://www.stat.kg/stat.files/tematika/демограф/Кыргызстан%20в%20цифрах/демо11.pdf Распределение внешних мигрантов по национальностям в 2008 г.]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}), в 2009 г. убыль составила 630 чел. или 1,9 % ([http://www.stat.kg/stat.files/tematika/демограф/Кыргызстан%20в%20цифрах/демо11.pdf Распределение внешних мигрантов по национальностям в 2009 г.]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}), в 2010 г. — убыль 759 чел. или 2,3 % ([http://212.42.101.124:1041/stat1.kg/images/stories/docs/Kyrgyzstan%20v%20zifrah/Demo/11.pdf Распределение внешних мигрантов по национальностям в 2010 г.]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}). Определённое влияние на численность казахов оказывает и их ассимиляция.</ref> <br>
* [[Файл:Flag of Chuy Province.svg|22px]] [[Чуй өлкәһе]]: 12&nbsp;800
* [[Файл:Flag of Bishkek.png|22px]] [[Бишкәк]]: 9&nbsp;013
* Ысыҡ-Күл өлкәһе: 6&nbsp;464
* Талас өлкәһе: 3&nbsp;049
{{флагификация|Төркиә}}: 10 000<ref name="ottoman">http://www.inform.kz/rus/article/2207298 По оценке лидера казахской общины в Турции, казахов в Турции проживет около десять тысяч, из них в Стамбуле — порядка двухсот семей.</ref> <br>
{{флагификация|Иран}}: 3&nbsp;000&nbsp;-&nbsp;4&nbsp;000<ref name="Iran">http://news.iran.ru/news/32852/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304075522/http://news.iran.ru/news/32852/ |date=2016-03-04 }} Казахи «ядерного» Ирана</ref> <br>
{{флагификация|Украина}}: &nbsp;&nbsp;5&nbsp;526<ref>{{cite web|url=http://2001.ukrcensus.gov.ua/rus/results/nationality_population/nationality_popul1/select_51/?botton=cens_db&box=5.1W&k_t=00&p=100&rz=1_1&rz_b=2_1%20%20%20%20%20%20%20%20%20 &n_page=5|title=Всеукраинская перепись населения 2001 года. Распределение населения по национальности и родному языку|publisher=Государственный комитет статистики Украины}}</ref><br>
{{Флагификация|Америка Ҡушма Штаттары}}: до&nbsp;3&nbsp;000<ref>Казахи в Америке</ref> <br>
{{флагификация|Беларусь}}:&nbsp; 1 355 (2009 г.)<ref>{{cite web|url=http://belstat.gov.by/homep/ru/perepic/2009/vihod_tables/5.8-0.pdf|title=Перепись населения Республики Беларусь 2009 года. НАСЕЛЕНИЕ ПО НАЦИОНАЛЬНОСТИ И РОДНОМУ ЯЗЫКУ|publisher=belstat.gov.by|archiveurl=http://www.webcitation.org/65BNNIkIs|archivedate=2012-02-03}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100918165045/http://belstat.gov.by/homep/ru/perepic/2009/vihod_tables/5.8-0.pdf |date=2010-09-18 }}</ref><br>
{{флагификация|Германия}}: ок.&nbsp;1&nbsp;000<ref name="German">http://www.botschaft-kaz.de/ru/index.php?option=com_content&view=article&id=24&Itemid=35 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121016080715/http://www.botschaft-kaz.de/ru/index.php?option=com_content&view=article&id=24&Itemid=35 |date=2012-10-16 }} Казахская диаспора в Германии</ref><br>
{{флагификация|Бөйөк Британия}}: ок. 1000<ref name="British">http://www.neonomad.kz/neonomadika/kultura/index.php?ELEMENT_ID=4530{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} Сейчас в Лондоне проживает около 35 — 40 казахских семей, в целом наберется 300—400 этнических казахов. В свое время они переехали сюда из-за экономического кризиса в Турции, поэтому в Лондоне им приходилось начинать все с нуля, практически чернорабочими, поэтому вначале не все смогли дать своим детям хорошее образование. Некоторым приходится работать официантами в ресторанах и столовых. Есть занятые и в текстильной промышленности, — возможно, сказывается влияние турецкой индустрии. В последние два-три года 6—7 детей из казахских семей уже закончили универститет. Во всей Великобритании проживаает около 1000 казахский семьей.</ref><br>
{{флагификация|Таджикистан}}: &nbsp;&nbsp;595<ref name="Таджикистан">[http://www.stat.tj/ru/img/526b8592e834fcaaccec26a22965ea2b_1355501132.pdf Том 3. Национальный состав и владение языками, гражданство населения Республики Таджикистан] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131014054442/http://www.stat.tj/ru/img/526b8592e834fcaaccec26a22965ea2b_1355501132.pdf |date=2013-10-14 }}</ref>
| вымер =
| архкультура =
| язык = [[ҡаҙаҡ теле]], [[урыҫ теле]]
| раса = [[южносибирская раса]]
| религия = [[ислам]] [[суннизм]]
| родственные = [[ҡараҡалпаҡтар]], [[нуғайҙар]]
| входит = [[Алтай ғәйләһе]]<br>
&nbsp;&nbsp; [[Төрки телдәр]]<br>
&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;[[Ҡыпсаҡ төркөмө]] <br>
&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;[[Нуғай телдәре]]
| включает =
| происхождение =
}}

'''Ҡаҙаҡтар''' ({{lang-kk|қазақтар}} {{IPA|/qɑzɑqtɑr/}}; {{langi|kk|қазақ}} {{IPA|/qɑzɑq/}}) — [[төрки телле халыҡтар]]ҙың береһе<ref name=Britannica />, [[Ҡаҙағстан]]дың аҫаба халҡы. Ҡаҙаҡтар шулай уҡ Ҡаҙағстан һәм [[Ҡытай]], [[Рәсәй]], [[Үзбәкстан]], [[Төрөкмәнстан]], [[Монголия]] сиктәш райондарҙа йәшәйҙәр. Халыҡ иҫәбе буйынса Монголияла — икенсе, Үзбәкстанда — өсөнсө һәм [[Төркмәнстан]]да — дүртенсе урында<ref name=":0">{{книга |автор={{nobr|[[Бромлей, Юлиан Владимирович|Бромлей Ю. В.]]}}, {{nobr|[[Арутюнов, Сергей Александрович|Арутюнов С. А.]]}} |часть= |ссылка часть= |заглавие=Народы мира: историко-этнографический справочник |ссылка=https://books.google.kz/books?id=OXFWAAAAMAAJ |викитека= |ответственный=Гл. ред. Ю. В. Бромлей |издание= |место=М. |издательство=[[Советская энциклопедия]] |год=1988 |страницы=194—195 |страниц=624 |isbn= |doi= |тираж= |ref=}}</ref>.

Тарихи яҡтан 3 илдән торған: Оло йөҙ, Урта йөҙ һәм Кесе йөҙ. Йөҙҙәр [[Ҡаҙаҡ ханлығы]]нан айырылып сыҡҡан.

Теле — [[ҡаҙаҡ теле]], [[төрки телдәр]] төркөмөнөң ҡыпсаҡ-нуғай төркөмөнә инә. Рус һәм башҡа телдәр ҙә киң таралған<ref name="БРЭ">{{cite web|lang=|url=https://bigenc.ru/c/kazakhi-c92851|title=Казахи. Большая российская энциклопедия|author=|website=bigenc.ru|date=|publisher=|access-date=2020-12-22|archive-date=2020-10-25|archive-url=https://web.archive.org/web/20201025015720/https://bigenc.ru/ethnology/text/2032907|deadlink=no}}</ref>. Ҡаҙаҡ этносы XV быуатта VIII быуатта Трансоксианахрға килгән төрки ҡәбиләләре һәм XIII быуатта монгол империяһы күскенселәре берләшкәндән һуң барлыҡҡа килә.<ref name="Britannica" >{{Из|Британника|https://www.britannica.com/topic/Kazakh|заглавие=Kazakh}}</ref>. Диндарҙарҙың күпселеген сөнни [[мосолмандар]] тәшкил итә.

Ҡаҙаҡтарға иң яҡын туғандаш халыҡтар — [[нуғайҙар]] менән [[ҡараҡалпаҡтар]].

== Этимологияһы ==
Төп версия буйынса төрки телдәрҙән тәржемәлә «ҡаҙаҡ» һүҙе «ирекле, ирекле, үҙ аллы кеше» тигәнде аңлата<ref name=":1">{{cite web |url=http://zakon.kz/63399-imja-naroda-proiskhozhdenie-termina.html |title=Имя народа: происхождение термина «Казах» |access-date=2019-07-31 |archive-date=2019-07-31 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190731080510/https://www.zakon.kz/63399-imja-naroda-proiskhozhdenie-termina.html |deadlink=no }}</ref>.

Төрки телендә «ҡаҙаҡ» («قازاق») тигән һүҙ тәүге тапҡыр XIII—XIV быуаттарҙағы «Ҡоман мәжмүғәһе» һүҙлектәрендә һәм Мартин Т. Хаутсмa баҫтырып сығарған мамлюк-ғәрәп һүҙлегендә «ғаиләһеҙ», «яңғыҙ», «тынғыһыҙ»<ref>{{книга|автор=Lee J-Y|заглавие=Qazaqlïq, or Ambitious Brigandage, and the Formation of the Qazaqs: State and Identity in Post-Mongol Central Eurasia|ссылка=https://books.google.ru/books?id=PkUpCwAAQBAJ&dq=Codex+Cumanicus+Cossack&hl=ru&source=gbs_navlinks_s|место=The Netherlands, Leiden|издательство=«Brill»|год=2015|allpages=254|ref=Lee J-Y.|isbn=978-90-04-30648-6 (hardback)}}</ref> йәки «йортһоҙ», «илгиҙәр», «ҡыуылған»<ref>{{Статья|заглавие=Кто такие казахи|издание=Родина|автор=Султанов Т.|год=2004|номер=2|страницы=28—31}}</ref>, шулай уҡ «ирекле»<ref>{{Статья|заглавие=Кто такие казахи|издание=Родина|автор=Султанов Т.|год=2004|номер=2|страницы=28—31}}</ref>, а также «свободный»<ref>{{книга|заглавие=Codex Cumanicus|ссылка=https://archive.org/details/codexcumanicusbi00kuunuoft|ответственный= Kuun, Géza|место=Budapest|год=1880|ref=Codex}}</ref> тигән мәғәнәлә булған.

[[Ҡаҙаҡ ханлығы]] барлыҡҡа килгәнгә тиклем көнсығыш [[Дәште Ҡыпсаҡ]] территорияһында [[Үзбәк ханлығы]] дәүләте була. Унда йәшәүселәрҙе [[үзбәктәр]] тип атағандар. XV быуатта [[Алтын Урҙа]]ла, атап әйткәндә, уның көнсығыш өлөшөндә, тарҡалыу башлана. Ҡаҙаҡ ханлығына нигеҙ һалыусылар Жанибәк хан һәм Керей хандың подданныйҙарын билдәләү өсөн «үзбәк-ҡазаҡ» терминын ҡулланған тәүге сығанаҡтарҙың береһе — Мөхәммәт Хәйҙәр Доглаттың «Тарих-и-Рашиди» әҫәре<ref>{{Книга|заглавие=Материалы по истории казахских ханств XV-XVIII веков: извлечения из персидских и тюркских сочинений|автор=|ссылка=https://www.academia.edu/39844676/%D0%9C%D0%B0%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%B8%D0%B0%D0%BB%D1%8B_%D0%BF%D0%BE_%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%B8_%D0%BA%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D1%85%D1%81%D0%BA%D0%B8%D1%85_%D1%85%D0%B0%D0%BD%D1%81%D1%82%D0%B2_XV_XVIII_%D0%B2%D0%B5%D0%BA%D0%BE%D0%B2_%D0%B8%D0%B7%D0%B2%D0%BB%D0%B5%D1%87%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F_%D0%B8%D0%B7_%D0%BF%D0%B5%D1%80%D1%81%D0%B8%D0%B4%D1%81%D0%BA%D0%B8%D1%85_%D0%B8_%D1%82%D1%8E%D1%80%D0%BA%D1%81%D0%BA%D0%B8%D1%85_%D1%81%D0%BE%D1%87%D0%B8%D0%BD%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B9_%D0%A7_1_%D0%90%D0%BB%D0%BC%D0%B0_%D0%90%D1%82%D0%B0_1969|ответственный=Сост. С. К. Ибрагимов, Н. Н. Мингулов, К. А. Пищулина, В. П. Юдин|место=Алма-Ата|издательство=Наука|год=1969|страницы=195|страниц=651}}</ref><ref name="Abuseitova">{{Книга|заглавие=Казахское ханство во второй половине XVI века|автор=М.X. Абусеитова|ссылка=https://www.academia.edu/94606048/%D0%90%D0%B1%D1%83%D1%81%D0%B5%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D0%B0_%D0%9C_%D0%A5_%D0%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D1%85%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5_%D1%85%D0%B0%D0%BD%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%BE_%D0%B2%D0%BE_%D0%B2%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B9_%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D0%B5_XVI_%D0%B2%D0%B5%D0%BA%D0%B0_%D0%90%D0%BB%D0%BC%D0%B0_%D0%90%D1%82%D0%B0_1985|место=Алма-Ата|издательство=Наука|год=1985|страницы=39—41|страниц=103}}</ref>. Яңы этносәйәси берлеккә бүлеү процесы Исфаханиҙың Рузбех хандың «Михман-наме-и Бохара» хеҙмәтендә сағылыш таба<ref>{{Книга|заглавие=Михман-наме-йи Бухара (Записки бухарского гостя)|автор=Фазлаллах ибн Рузбехан Исфахани|ссылка=https://www.vostlit.info/Texts/rus7/Isfachani/frametext1.htm|ответственный=Пер., предисл. [с. 15-51] и примеч. Р. П. Джалиловой ; Под ред. А. К. Арендса|место=Москва|издательство=Наука|год=1976|страницы=62|страниц=197 с., 334 с. староараб. паг.}}</ref>. XVI быуат башынан, күскенсе ҡәбиләләрҙең бер өлөшө Шейбани хан етәкселегендә хәҙерге Ҡаҙағстан территорияһынан [[Мәүәрәннәһер]]ғә күсеп киткәндән һуң, «ҡазаҡ» термины этник характерға эйә була башлай<ref name="Abuseitova" />. «Үзбәк» ҡушымтаһы юҡҡа сыға.

[[Рәсәй империяһы|Батша Рәсәйе]]ндә һәм совет осоронда 1734 йылдан 1925 йылға тиклем әлеге ҡаҙаҡтарҙы ҡырғыҙ-ҡайсаҡ йәки ҡырғыҙ тип йөрөтәләр. Рәсми версия буйынса, был ҡаҙаҡтарҙы [[казактар]] менән бутамау өсөн эшләнә, сөнки 1734 йылға тиклем ҡаҙаҡтарҙы казактар, ә Ҡаҙаҡ ханлығы Казак урҙаһы тип йөрөтәләр.

[[Файл:1793-Kirghiz-Kaisatskaya steppe map.jpg|thumb|left|<center>'''Ҡырғыҙ-Ҡайсаҡ далаһы 1793 йылғы картала]]
XVII—XVII быуаттарҙа рус дәүләте документтарында һәм әҙәбиәтендә казак этнонимы ҡаҙаҡтарға ҡарата ҡулланылған. Мәҫәлән, XVII быуаттың беренсе яртыһындағы рус йылъяҙмасыһы Савва Есипов, [[Күсем хан тоҡомдары|Күсемм хан]]дың килеп сығышы тураһында хәбәр итеп, Ҡаҙаҡ ханлығын «Казак Урҙаһы» тип атай<ref>{{cite web |url=http://newchron.narod.ru/texts/esip.html#02 |title=Есиповская летопись |access-date=2017-09-18 |archive-date=2017-09-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170923145204/http://newchron.narod.ru/texts/esip.html#02 |deadlink=no }}</ref>.

Рус этнографы һәм географы Е. К. Мейендорфтың XIX быуат башында яҙылған «Ырымбурҙан Бохараға сәйәхәт» китабында "улар (ҡаҙаҡтар) үҙҙәрен ҡырғыҙ тип атамайҙар, ә үҙҙәрен казактар тип атайҙар, ул, ҡайһы берәүҙәр фекеренсә, «һыбайлы», икенселәренсә, "яугир"тигәнде аңлата . Уларҙы ҡырғыҙ тип [[башҡорттар]] атайҙар, әммә был һүҙҙең ҡайҙан килеп сыҡҡанын белмәйҙәр", тип билдәләнә.

[[Файл:О восстановлении имени казаки за киргизской национальностью.gif|thumb|left|Советтарҙың 5-се Бөтә казак съезының «Ҡырғыҙ милләте өсөн казактар исемен тергеҙеү тураһында» ҡарары (1925 йылдың 19 апреле)]]
1925 йылдың 19 апрелендә 5-се Бөтә казак Советтар съезында «Ҡырғыҙ милләте өсөн „казактар“ атамаһын тергеҙеү тураһында» резолюция ҡабул ителә. Ҡырғыҙ халҡының исемен билдәләүҙе фонетик яҡтан мөмкин тиклем яҡыныраҡ тергеҙеү өсөн Советтарҙың 5-се Бөтә казак съезы ҡырғыҙҙарҙы казактар тип атарға ҡарар итә<ref>{{cite web |url=http://myaktobe.kz/archives/37564 |title=Постановление Всеказакского съезда Советов от 19 апреля 1925 года |archive-url=https://archive.today/20180502211425/http://myaktobe.kz/archives/37564 |archive-date=2018-05-02 |deadlink=yes}}</ref>. Ошо мәлдән алып СССР-ҙа тарихи дөрөҫ казак этнонимы ҡулланыла башлай, Ҡырғыҙ АССР-ы Казак АССР-ы тип үҙгәртелә. 1936 йылға тиклем ҡырғыҙ-казак терминын белешмәләрҙә лә осратырға мөмкин<ref>Атлас СССР, 1928. — С. 101.</ref>, был термин казактар менән буталсыҡ булмаһын өсөн ҡулланылған.

Ҡаҙаҡ этнонимының хәҙерге формаһы 1936 йылдың февралендә Казак АССР-ын (1936 йылдың 5 февраленән Ҡаҙаҡ АССР-ы) [[Ҡаҙаҡ Совет Социалистик Республикаһы|Ҡаҙаҡ ССР-ы]]на әйләндерер алдынан<ref>[[:s:ru:Постановление ЦИК и СНК КазАССР о русском произношении и письменном обозначении слова «казак»|Постановление ЦИК и СНК КазАССР № 133 от 5.02.1936 о русском произношении и письменном обозначении слова «казак»]]</ref> 1936 йылдың декабрендә барлыҡҡа килгән.

=== Рәсәйҙә ҡаҙаҡтар һанының үҙгәреүе ===
{| class="wikitable"
|+ Рәсәйҙә ҡаҙаҡтар һаны үҙгәреүе<ref>[http://www.demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nation.php Ethnic composition of Russia (national censuses)]</ref><br>иҫәп алыуҙар буйынса
!align="left"|1939!! !!1959!! !!1970!! !!1979!! !!1989!! !!2002!!
|-
|align="left"| 356 646 ||0,33|| 382 431 ||0,33|| 477 820 ||0,37|| 518 060 ||0,38|| 635 865 ||0,43|| 653 962||0,45
|}

=== Милли ашамлыҡтар ===
Төп [[Аҙыҡ|аҙыҡ-түлек]] — ит ризыҡтары. Ашарға әҙерләү өсөн [[һарыҡ]], [[һыйыр]], [[Йорт аты|йылҡы]], һирәгерәк дөйә ите киң ҡулланыла.

Милли ашамлыҡтар башҡорттоҡона оҡшаш: [[бишбармаҡ]]<ref>{{cite web |url=http://kuking.net/8_656.htm |title=«Национальные кухни наших народов», В. В. Похлебкин |access-date=2016-04-11 |archive-date=2013-08-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130816082938/http://kuking.net/8_656.htm |deadlink=no }}</ref>, [[һурпа]], [[ҡорот]], [[ҡаҙылыҡ]], [[айран]], [[ҡымыҙ]], [[бауырһаҡ]], [[тултырма]], [[ҡатыҡ]], [[һағыҙ]].
[[Файл:Horsemeat platter.jpg|thumb|300px| [[Ҡаҙылыҡ]]]]
[[Файл:Kazakh quwyrdaq.jpg|thumb|200px|Ҡыуырҙаҡ ''(Куырдак)'']]

Ит ашамлыҡтарынан тыш һөт ризыҡтары һәм эсемлектәр күп төрлө: ҡsмыҙ, шубат, һөт, айран (кефир), ҡаймаҡ, һары май, ҡатыҡ, ҡорот, эремсек, күжә (иген культуралары менән һөт эсемлеге) һ. б.
Эсемлектәрҙән төп эсемлек — [[сәй]].

=== Милли спорт төрҙәре ===
* Бәйге — 10 — 100 саҡырым араға сабыш (бер «саҡырым» яҡынса ярты километрға тиң. Ғәҙәттә икенсе кешегә ҡысҡырып саҡырырға мөмкин булған арауыҡҡа тиң була).
* Аламан-бәйге — алыҫ араларға ат сабышы (40 километр).
* Ҡонан-бәйге — ике йәшлек аттар уҙыштары.
* Юрға ярышы — юрғалар ярышы.
* [[Ҡыҙ ҡыуыу]] (ҡыҙ артынан ҡыуыу) — ҡыҙ менән егет араһында атта ҡыуышыу. Егет ҡыуып етеп, үҙенә оҡшаған ҡыҙҙы үбергә тейеш, быны эшләй алмаһа, ҡыҙ уны ҡыуып етеп, ҡамсы менән һуғырға тейеш.
* [[Күк бүре (уйын)|Күк бүре]] — егеттәрҙең кәзә түшкәһе өсөн көрәше, түшкәһен «ҡазанға» (шартлы ҡапҡа) еткерергә кәрәк.
* Тәңкә алыу

== Ҡаҙаҡтар филателияла ==
1933 йылда СССР-ҙа «СССР халыҡтары» почта маркаларының этнографик серияһы сығарыла. Улар араһында ҡаҙаҡтарға арналған марка ла була.
<gallery mode="packed" heights="120">
Файл:2000_Stamp_of_Kazakhstan_-_Abylai_Khan.jpg|[[Абылай хан]]
Файл:Stamp of Kazakhstan 649-650.jpg|[[Кенесары Ҡасымов]]
Файл:Stamps_of_Kazakhstan,_2011-22.jpg|[[Дина Нурпеисова]]
The Soviet Union 1933 CPA 411 stamp (Peoples of the Soviet Union. Kazakhs).jpg|«СССР халыҡтары» серияһы (ҡаҙаҡтар), СССР почта маркаһы, 1933 йыл
Stamp of Kazakhstan 093.jpg|Рәссам К. Тельжанов. Кокпар (көкпар), 1960..
KyzKuu rev N.jpg|«Милли йолалар һәм уйындар» серияһынан Ҡаҙағстандың «Ҡыҙ ҡыуыу» иҫтәлекле тәңкәһе, 2008 йыл</small>
Файл:Stamp_of_Kazakhstan_442.jpg|[[Толе-би]]
Файл:Stamp_of_Kazakhstan_443.jpg|[[Ҡаҙыбәк бей]]
Файл:Stamp_of_Kazakhstan_444.jpg|[[Айтәкә бей]]
Файл:Stamps_of_Kazakhstan,_2010-16.jpg|[[Бауыржан Момыш улы]] 
Файл:Aliya_Moldagulova_stamp.jpg|Алия Молдагулова
Файл:Saken_Seifullin_2019_stamp_of_Kazakhstan.jpg|Сакен Сейфуллин
Файл:Stamps_of_Kazakhstan,_2009-27.jpg|Биржан-сал
Файл:Musrepov.jpg|Мусрепов Ғәбит Мәхмүт улы
Файл:ToktarAwbakirov_140x190.jpg|Аубакиров Токтар Онгарбаевич
Файл:Roza_Baglanova_2022_stamp_of_Kazakhstan.jpg|Багланова Роза Тажибаевна
Файл:Ilyas Zhansugurov 2019 stamp of Kazakhstan.jpg|Джансугуров Ильяс
Файл:Magzhan Zhumabai 2018 stamp of Kazakhstan.jpg|Жумабаев Магжан
</gallery>

== Галерея ==
<gallery class="center">
Файл:Chokan_Valikhanov_portrait.jpg|Казахский ученый и просветитель Вәлиханов Чокан Чингисович 
File:Адильбеков Г.А. гвардии подполковник.jpg|Икенсе донъя һуғышында танк бригадаһы командиры [[Ғәли Әҙелбәков]] 
Файл:Abai_Kunanbaev.jpg|[[Абай Ҡонанбаев]]
Файл:Dinmuhkamed_Konayev.png|[[Ҡунаев Динмөхәмәт Әхмәт улы]]
Файл:Oljas_Suleymenov.jpg|[[Сөләймәнов Олжас Омар улы]]
Файл:Roza_Rymbayeva.jpg|Казахская эстрадная певица [[Роза Рымбаева]]
Файл:Bayan Yessentayeva.png|Ҡаҙаҡ продюсеры Алағузова Баян Максатовна 
Файл:Kudaibergen_at_New_Wave_in_2019.jpg|Ҡаҙаҡ йырсыһы Кудайберген Димаш
Файл:Yerke_Yesmakhan.jpg|Ҡаҙаҡ йырсыһы Ерке Есмахан
Файл:Kazakhs people.jpg|<small>Ҡаҙаҡ диаспораһы вәкилдәре Ҡытайҙа</small>
Файл:Russian Kazakhs.jpg|Ҡаҙаҡтар Рәсәйҙә
Файл:Kazakh_boy_with_a_small_camel._Baikonur-city,_march_2007.JPG|Ҡаҙаҡ малайы Байконурҙа Наурыз байрамында милли кейемдә
Файл:Stamp_of_Kazakhstan_433.jpg|Ҡаҙағстан Республикаһының почта маркаһындағы думбыра
</gallery>

== Иҫкәрмәләр ==
* Толыбеков С. Е. Кочевое общество казахов в XVII — начале XX века: (политико-эконом. анализ). Алма-Ата, 1971; Султангалиева Г. С. Западный Казахстан в системе этнокультурных контактов (XVIII — начало XX вв.). Уфа, 2001.

{{иҫкәрмәләр|2}}

== Әҙәбиәт ==
* {{книга|автор=С. А. Аманжолов|заглавие=Вопросы диалектологии и истории казахского языка, Часть 1 |ссылка=https://books.google.kz/books?id=VRbgAAAAMAAJ|издательство=Алма-Атинский гос. педагог. ин-т им. Абая |год=1959 |ref=Аманжолов}}
* Зиннятуллина Г. Ф. Духовные ценности казахов в контексте глобализационных процессов. // Вестник МГЛУ. 2013. № 11 (671). Сс. 188—196.
* Казахи // Народы России. Атлас культур и религий. — М.: [[Дизайн. Информация. Картография]], 2010. — 320 с.: с илл. ISBN 978-5-287-00718-8
* {{книга|автор=|часть=Казахи|ссылка часть=http://www.krskstate.ru/80/narod/etnoatlas/0/etno_id/87|заглавие=Этноатлас Красноярского края|оригинал=|ссылка=https://web.archive.org/web/20141129041312/http://www.krskstate.ru/80/narod/etnoatlas|викитека=|ответственный=Совет администрации Красноярского края. Управление общественных связей; гл. ред. [[Рафиков, Рашит Гиззатович|Р. Г. Рафиков]]; редкол.: [[Кривоногов, Виктор Павлович|В. П. Кривоногов]], Р. Д. Цокаев|издание=2-е изд., перераб. и доп|место=Красноярск|издательство=Платина (PLATINA)|год=2008|том=|страницы=|столбцы=|страниц=224|серия=|isbn=978-5-98624-092-3|тираж=|ref=Этноатлас Красноярского края}} {{Wayback|url=http://www.krskstate.ru/80/narod/etnoatlas |date=20141129041312 }}
* {{книга|автор=Мендикулова Г. М.|заглавие=Исторические судьбы казахской диаспоры. Происхождение и развитие|ссылка= https://books.google.kz/books?id=DtMnAAAAMAAJ|место=Алма-Ата|год=1997|страниц=265|ref=Мендикулова}}
* Турунбаева Ш. С. Цветовое восприятие и природные ассоциации в культуре казахов. // Мир науки, культуры и образования. 2011. № 5 (30) Сс. 335—338.
* {{книга|автор={{iw|Лиас, Годфри|Godfrey Lias|en|Godfrey Lias}}|заглавие=Kazak Exodus|ссылка=http://books.google.kz/books?hl=ru&id=OR4aAAAAIAAJ|место=London|год=1956|издательство=Evans Bros.|страниц=230|ref=Lias, Godfrey}}
* Muhambetova A. I. The Traditional Musical Culture of Kazahs in the Social Context of the 20th Century. // The World of Music. 1995. Vol.37. No.3. Pр. 1-19.

== Һылтанмалар ==
* [http://www.elim.kz/ Шежире. Генеалогия казахов] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220308160201/https://www.elim.kz/ |date=2022-03-08 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220308160201/https://www.elim.kz/ |date=2022-03-08 }}<!--
* [http://www.kazakh.ru/ Международный казахский сервер]-->
* {{cite web |title = Откуда произошли казахи (по книге «Шакарим Кудайберды-улы. Родословная тюрков, киргизов, казахов и ханских династий)» |url = http://www.kyrgyz.ru/?page=78 |archive-url = https://web.archive.org/web/20090303203822/http://www.kyrgyz.ru/?page=78 |archive-date = 2009-03-03 |deadlink = yes }}
* {{cite web |title = Казахи России |url = http://russia.kazakh.ru/ |archive-url = https://web.archive.org/web/20080225202125/http://russia.kazakh.ru/ |archive-date = 2008-02-25 |deadlink = yes }}
* Ундасынов И. Н. [http://www.arba.ru/article/632 История казахов и их предков] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130602081109/http://www.arba.ru/article/632 |date=2013-06-02 }}
* [http://www.arba.ru/article/713 Казахские поверья] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130812063810/http://www.arba.ru/article/713 |date=2013-08-12 }}
* Ахметова Ш. К. {{cite web |title = «Пища казахов Западной Сибири: традиции и новации» |url = http://www.kyrgyz.ru/?page=235 |archive-url = https://web.archive.org/web/20071225074321/http://www.kyrgyz.ru/?page=235 |archive-date = 2007-12-25 |deadlink = yes }} (про кухню [[Казахи в России|российских казахов]])
* {{cite web |url = http://www.andein.ru/articles/inm_kazahi.html |title = Система личных имён казахов  |archive-url = https://web.archive.org/web/20140726030639/http://www.andein.ru/articles/inm_kazahi.html |archive-date = 2014-07-26 }}
* {{cite web |url = http://articlekz.com/taxonomy/term/227 |title = Казахи. Обзор научной периодики Казахстана  |archive-url = https://web.archive.org/web/20131212013256/http://articlekz.com/taxonomy/term/227 |archive-date = 2013-12-12 }}
* [http://docplayer.ru/28442187-Etnicheskaya-struktura-kazahov-i-mifologiya-argynov.html Этническая структура казахов] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200224033304/http://docplayer.ru/28442187-Etnicheskaya-struktura-kazahov-i-mifologiya-argynov.html |date=2020-02-24 }}

{{Внешние ссылки}}
{{Төрки халыҡтар}}

[[Категория:Төрки халыҡтар]]
[[Категория:Ҡаҙаҡтар]]
[[Категория:Ҡаҙағстан халыҡтары]]
[[Категория:Ҡырғыҙстан халыҡтары]]
[[Категория:Рәсәй халыҡтары]]
[[Категория:Төрөкмәнстан халыҡтары]]
[[Категория:Үзбәкстан халыҡтары]]