Ҡаҙҙар битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Таксон
| name              = Ҡаҙҙар
| regnum            = Хайуандар
| image file        = Domestic_Goose.jpg
| image title       = Йорт ҡаҙы
| image descr       = Йорт ҡаҙы
| parent            = 
| rang              = Төр
| latin             = Anser
| author            = [[Бриссон, Матюрен-Жак|Brisson]], [[1760]]
| syn               = 
| children name     = 
| children          = 
| range map         = 
| range legend      = 
| iucnstatus        = 
| wikispecies       = Anser
| commons           = Category:Anser
| iucn              = 
| itis              = 175019
| ncbi              = 8842
| eol               = 2822279
}}
'''Ҡаҙ'''(''Ала ҡаҙ'', [[Урыҫ теле|урыҫ]]. гуси) − [[ҡаҙ һымаҡтар]] отрядына ҡараған оҙон моронло эре һыу [[ҡоштар|ҡошо]].
[[Файл:Дикий_гусь.jpg|thumb|left|Ҡыр ҡаҙы]]

== Үҙенсәлектәре ==
Ҡаҙҙың томшоғоноң бейеклеге төп яғында киңлегенә ҡарағанда ҙурыраҡ була һәм уның суҡышында үткер нәҙек тырнаҡ кеүек нәмә була.

Томшоғоноң ситтәре буйлап ваҡ тештәр теҙелеп киткән. Ҡаҙҙарҙың муйыны уртаса оҙонлоҡта ([[Өйрәктәр|өйрәк]]текенә ҡарағанда оҙонораҡ, әммә [[Аҡҡоштар|аҡҡош]]тоҡона ҡарағанда ҡыҫҡараҡ), сағыштырмаса оҙон тәпәйҙәре (аяҡтары) өйрәктекенә ҡарағанда тәненең уртаһына яҡыныраҡ, ә ҡанаты бөгөлгән ерҙә ҡалҡып торған ҡаты төйөн (шпора) була.

Ҡауырһын һәм мамығының сифаты яҡшы. Ата ҡаҙ инә ҡаҙҙан айырылмай тиерлек — ата ҡаҙҙың томшоғонда көмөрөһө була, бынан тыш ата ҡаҙ инә ҡаҙҙан кәүҙәгә ҙурыраҡ була.

Ҡаҙҙарҙың күбеһе, хәүеф янағанда йәки ярһығанда, ҡаңҡылдай, мыңғырҙай һәм ыҫылдай.

== Ҡаҙҙар нисек йәшәй ==
Ҡаҙҙар болон һәм [[һаҙлыҡ]]лы урындарҙа, ҡайһы берҙәре [[диңгеҙ]] ярҙарында йәшәй. Улар яҡшы йөрөй һәм йүгерә, тиҙ оса, әммә өйрәктәрҙән насарыраҡ йөҙә, һыуға сума ала. Ғүмерҙәренең күп өлөшөн ҡоро ерҙә үткәрәләр, өйрәктәргә һәм аҡҡоштарға ҡарағанда һыуҙа аҙыраҡ булалар. Ҡаҙҙар йылы яҡҡа ғәҙәттә төндә бик бейектә һәм тиҙ оса.

== Нисек үрсей ==
Ҡаҙҙар парлашып йәшәй, осош алдынан ҙур көтөүҙәргә йыйылалар. Һаҙлыҡтарҙа, ҡайһы берҙәре ағастарҙа оя ҡора, ғәҙәттә 6—12 йомортҡа һалалар. Ата ҡаҙ йомортҡаларҙы баҫышмай, инә ҡаҙҙы һаҡлай, ә бәпкәләр сыҡҡас, бөтә ғаиләне һаҡлап, уларҙың янында йөрөй.

== Нисек туҡлана ==
Башлыса үҫемлектәрҙең һәм орлоҡтарҙың йәшел өлөштәре менән туҡланалар. Үткер тешле томшоғо менән үлән, [[Иген культуралары|бөртөклөләр]], [[Ҡуҙаҡлылар ғаиләһе|ҡуҙаҡлылар]], башаҡ, [[кәбеҫтә]], япраҡ, еләк ашай. Үҫемлектәрҙән тыш, ҡайһы бер төрҙәр шулай уҡ ваҡ умыртҡалылар һәм бөжәктәр менән дә туҡлана.

== Төрҙәре ==
[[Файл:Гуси в деревне.jpg|right|300px|thumb|Ауыл ҡаҙҙары]]
Халыҡ-ара орнитологтар союзы сайтында бирелгән мәғлүмәттәр буйынса, 2020 йылдың авгусына ҡаҙҙар 11 төргә бүленә<ref name=IOC>{{cite web |author=Gill, F. and Donsker, D. (Eds). |url=http://www.worldbirdnames.org/bow/waterfowl |title=Screamers, ducks, geese & swans |lang=en |work=IOC World Bird List (v 6.3). |date=2016}} {{doi|10.14344/IOC.ML.6.3}}.{{v|20|9|26}}.</ref>:

* Аҡ маңлайлы ҡаҙ (Anser albifrons)<ref>{{книга |автор=Коблик Е. А., Архипов В. Ю., Редькин Я. А. |часть= |ссылка часть= |заглавие=Список птиц Российской Федерации |оригинал= |язык= |ссылка=https://books.google.ru/books?id=XN5mDwAAQBAJ&pg=PA91&hl=ru&sa=X&#v=onepage&q=%22Anser%20albifrons%22&f=false |викитека= |ответственный= |издание= |место= |издательство=Litres |год=2018 |том= |страницы=91 |столбцы= |страниц= |серия= |isbn=5041251479 |isbn2=9785041251475 |тираж= |ref= }}</ref>

* Аҡ ҡаҙ (Anser caerulescens)

* Көнсығыш тундра ҡаҙы (Anser serrirostris)

* Тау ҡаҙы (Anser indicus)

* Гуменник (Anser fabalis)

* Аҡ муйынлы ҡаҙ (Anser canagicus)

* [[Төньяҡ Америка]] ҡаҙы, йәки Росс ҡаҙы (Anser rossii)

* Ҡыҫҡа томшоҡло гуменник (Anser brachyrhynchus)

* [[Сәңкелдәк ҡаҙ]] (Anser erythropus)

* Һоро ҡаҙ (Anser anser)

* Ҡоро томшоҡ, йәки ҡороморон (Anser cygnoides)

== Ҡаҙҙарға һунар итеү ==
[[Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге]] мәғлүмәттәре буйынса, XX быуат башында бөртөклөләр үҫмәгән төньяҡта ҡаҙҙарҙың әһәмиәте ҙур була<ref name="esbe">{{ВТ-ЭСБЕ|Гусь|[[Безобразов, Сергей Васильевич|Безобразов С. В.]], [[Книпович, Николай Михайлович|Книпович Н. М.]], [[Собичевский, Василий Тарасович|Собичевский, В. Т.]]}}</ref>. Башлыса ҡаҙ ҡаурыйы һәм мамығы ғына һатыуға килтерелгән, итте, ғәҙәттә, сәнәғәтселәр урында ҡулланған. 1892 йылдың 3 февралендәге закон буйынса, Рәсәйҙең Европа өлөшөндә (Архангел губернияһы һәм Вологда, Пермь, Вятка губернияларының ҡайһы бер өлөштәренән тыш) ҡаҙҙарға һунар итеү 1 майҙан 29 июнгә тиклем тыйылған.

Яҙын ҡаҙҙарға иртәнсәк йәки кисен һунар итәләр. Обь йылғаһында яҙғы күсеү ваҡытында һунарсылар уларҙы ҡыуыштарҙан тороп ата. Йәй көнө тик йәш ҡаҙҙарға ғына һунар итәләр, был ваҡытта ҡанаттарында ҡауырһындар үҫмәй. Шулай уҡ, ҡауырһындарын ҡойоп, оса алмаған ҡарт ата ҡаҙҙарҙы аулағандар. Йәйгеһен ауланған ҡаҙҙарҙы ҡайһы берҙә тоҙлайҙар. Тундрала ергә ҡаҙылған соҡорҙарҙа һаҡлайҙар, унан тик ҡышын ғына сығарып, элеп ҡуялар.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* ''Бейчек В., Штясны К.'' Птицы. Иллюстрированная энциклопедия. — М.: «Лабиринт-пресс»
* ''Акимушкин И.'' Мир животных. Птицы, рыбы, земноводные и пресмыкающиеся. — М.: «Мысль», 1995

== Һылтанмалар ==
{{Навигация}}
* [http://moigus.narod.ru/gus/ Гуси и их классификация]

{{ВС}}
[[Категория:Ҡаҙҙар]]
[[Категория:Өйрәктәр]]
[[Категория:Башҡортостан ҡоштары]]
[[Категория:Ҡоштар төрҙәре]]