Һижри тәҡүим битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Infobox календарҙар}}
'''Һижри тәҡүим''' ({{lang-ar|الـتـقـويم الـهـجـري‎‎}} ''әт-тәҡүимүл-һижри'') — [[Ислам]] [[дин]]ендә ҡулланылган [[ай]] [[тәҡүим]]е. Йыл иҫәбе [[Һижрәт]]тән, йәғни [[Мөхәммәт (Пәйғәмбәр)|Мөхәммәт Пәйғәмбәрҙең]] [[Мәккә]]нән [[Мәҙинә]]гә күсеүенән ([[Миләди тәҡүим]] буйынса [[622 йыл]]дың [[16 июль|16 июле]]), башлана.
{{Исламский календарь Сегодня|right}}
Һижри [[йыл]] 12 айҙан һәм яҡынса 354 көндән тора. Шул сәбәпле [[Мосолман байрамдары]] [[Миләди тәҡүим]]гә тап килмәй, күсеп бара.

Ай тәҡүиме буйынса [[тәүлек]] ҡояш батҡандан башлана.

'''Мосолман календары''' — мосолман илдәрендә дини байрамдарҙы билдәләү өсөн ҡулланылған ай календары.
{{Ислам}}
[[Мосолмандар]] көндәлек тормошта ҡояш календарынан ([[григориан календары]], «миләди» йыл иҫәбе" файҙаланһалар ҙа һиҗрә календары ла ғәмәлдә һанала. [[Ғәрәптәр]] беҙҙең эраға тиклем үк [[Ай (күк есеме)|Ай]] хәрәкәтенә ҡарап алап барған булған. [[Ислам]] дине менән ул башҡа халыҡтарға ла күскән. Һиҗрәт (ғәр. кусеп китеү) йыл — [[Мөхәммәт]] Пәйғәмбәрҙең [[Мәккә]]нең [[Мәҙинә]] ҡалаһына күскән йылы эра башы тип иҫәпләнә. Әммә беренсе йылдың бренсе көнө итеп ([[662]] йылдың [[20 сентябрь|20 сентябре]]) түгел, ә күскән йылдың беренсе айы мөхәррәмдең беренсе көнө, [[662]] йылдын [[16 июль|16 июле]] ҡабул ителгән.

Мосолман календаре буйынса ай башы [[Ай (күк есеме)|Ай]] циклына бәйләнгән, йәғни Айҙың яңы сиреге тыуһа яңы ай тыуа. Ай циклы 29 көн 12 [[сәғәт]] 44 [[минут]] 3,8 [[секунд]] дауам итә, шуға күрә йоп һанлы айҙарҙа 30 көн, таҡ һанлы айҙарҙа 29 көн. Йыл 354 көндән тора һәм 12 айға бүленә. Кәбисә йылында 355-се көн итеп [[Зөлхизә (ай)|зөлхизә айы]] аҙағына бер көн өҫтәлә.
Айҙың хәрәкәте [[Ер (планета)|Ерҙән]] күҙәткәндә бик ҡатмарлы. Йыл миҙгеленә ҡарап, күҙәтеүсенең географик урынана ҡарап Ай күренергә тейешле көндә «тыумаҫка ла» мөмкин. Шуға ла дини байрамдарҙы төрлө илдә йә бер көн алдан, йә бер көн һуңлап үткәрәләр.

== Ай исемдәре ==
# [[Мөхәррәм]] — {{lang-ar|محـرّ&#160;م}} 30 көн
# [[Сәфәр]] — {{lang-ar2|صفـر}} 29 көн
# [[Рабиғел әүүәл]] — {{lang-ar2|ربـيع الأول}} 30 көн
# [[Рабиғел ахыр]] — {{lang-ar2|ربـيع الآخر}} 29 көн
# [[Йомадиәл әүүәл]] — {{lang-ar2|جمادى الأول}} 30 көн
# [[Йомадиәл ахыр]] — {{lang-ar2|جمادى الآخر}} 29 көн
# [[Рәжәб]] — {{lang-ar2|رجـب}} 30 көн
# [[Шәғбан]] — {{lang-ar2|شعـبا&#160;ن}} 29 көн
# [[Рамаҙан]] — {{lang-ar2|رمضا&#160;ن}} 30 көн
# [[Шәүүәл]] — {{lang-ar2|شوّ&#160;ال}} 29 көн
# [[Зөлҡәғиҙә]] — {{lang-ar2|ذو الـقـعـدة}} 30 көн
# [[Зөлхизә (ай)|Зөлхизә]] — {{lang-ar2|ذو الحجة}} 29-30 көн

==Айҙарҙың этимологияһы ==
[[Сәфәр]]( صَفَر ) - был айҙың атамаһы "буш булыу" тигән мәғәнәлә. Ошо айҙа ғәрәптәр яулап алыу сәфәренә сыға торған булған һәм өйҙәр буш ҡалған. 
 
[[Рабиғел әүүәл]] ( رَبِيعٌ الأول ) - ғәрәпсә «иртибәь»  тигән һүҙҙән яһалған. Был яҙғы мәлдә әүәле өйҙә туҡтау тигәнде аңлата. 
 
[[Рабиғел ахыр]] ( ربيعُ الآخر ) -  айҙың атамаһы ла шул «иртибәь» һүҙенә ҡайтып ҡала, был инде өйҙә туҡтауҙың ахырғы өлөшө. 
 
[[Йомадиәл әүүәл]] ( جُمادَى الأولى ) - ҡатыланыу ҡылымынан, был айҙың йомадил айының әүәлгеһе.
 
[[Йомадиәл ахыр]]( جُمادى الآخرة ) - йомадил айының ахырғыһы
 
[[Рәжәб]] ( رجب ) - тыйылған айҙарҙың береһе, был  айҙа ғәрәптәр яуға сыҡмаған, алдағы айҙарға әҙерләнгән. 
 
[[Шәғбан]]( شعبان ) - "бүлеү" тигән ҡылымдан, ул рәжәб һәм рамаҙан айҙарының араһында тора. 
 
[[Рамаҙан]] ( رَمضَان ) - был мосолмандарға ғына түгел, башҡа дин кешеләренә лә иң билдәле ай. Ошо айҙа Ҡөрьән Кәрим ингән, Ураҙа айы. 
 
[[Шәүүәл]]  ( شوال ) - был айҙа Исламдың бөйөк ике  байрамының береһе - Ураҙа байрамы үткәрелгән ай. 
 
[[Зөлҡәғиҙә]] ( ذو القعدة ) - тыйылған айҙарҙың береһе, был айҙа яуға барыу тыйылған.  
 
[[Зөлхизә (ай)|Зөлхизә]] ( ذو الحجة ) - хаж ҡылыу айы. Айҙың 10-сы көнөндә Ҡорбан байрамы үткәрелә. <ref>[http://islamcivil.ru/dvenadcat-mesyacev-islama-zametka/] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180402221802/http://islamcivil.ru/dvenadcat-mesyacev-islama-zametka/ |date=2018-04-02 }}</ref>

== Йыл иҫәбен табыу формулаһы ==
{{Врезка
 | Выравнивание    = right
 | Ширина          = 275px
 | Заголовок       = XXI быуатҡа ҡарата Һижри йыл башы
 | Заголовок снизу = 
 | Содержание      =
* 1 мөхәррәм, 1422 й. — [[26 март]], [[2001]]
* 1 мөхәррәм, 1423 й. — [[15 март]], [[2002]]
* 1 мөхәррәм, 1424 й. — [[5 март]], [[2003]]
* 1 мөхәррәм, 1425 й. — [[22 февраль]], [[2004]]
* 1 мөхәррәм, 1426 й. — [[10 февраль]], [[2005]]
* 1 мөхәррәм, 1427 й. — [[31 ғинуар]], [[2006]]
* 1 мөхәррәм, 1428 й. — [[20 ғинуар]], [[2007]]
* 1 мөхәррәм, 1429 й. — [[10 ғинуар]], [[2008]]
* 1 мөхәррәм, 1430 й. — [[29 декабрь]], [[2008]]
* 1 мөхәррәм, 1431 й. — [[18 декабрь]], [[2009]]
* 1 мөхәррәм, 1432 й. — [[8 декабрь]], [[2010]]
* 1 мөхәррәм, 1433 й. — [[27 ноябрь]], [[2011]]
* 1 мөхәррәм, 1434 й. — [[15 ноябрь]], [[2012]]
* 1 мөхәррәм, 1435 й. — [[5 ноябрь]], [[2013]]
* 1 мөхәррәм, 1436 й. — [[25 октябрь]], [[2014]]
* 1 мөхәррәм, 1437 й. — [[15 октябрь]], [[2015]]
}}
<center>Г = И + 622 — (И/33)</center>
бында Г — григориан календары буйынса йыл, И — ислам календары буйынса йыл. Мәҫәлән, мосолман календары буйынса 1410 йылға Г=1410+622-(1410/33)=1989 йыл тура килә. Был формула 1 йылға яңылышлыҡ биреүе мөмкин.
Григориан стиленән мосолман календарына күсеү өсөн ошо формула ҡулланыла:
<center>И = Г — 622 + ((Г — 622)/32)</center>

== Һижри тәҡүимдең барлыҡҡа килеүе ==
'''Һижрәт''' — ғәрәп һүҙе, сит ергә күсеп китеү, тигәнде аңлата. Мөхәммәт Пәйғәмбәрҙең һәм башҡа мосолмандарҙың Мәккәнән Йәсрибкә /аҙаҡ Мәҙинә/ күсенеүе һижрәт тип атала. Был хәл 622 йылда була. Ошо йылдан башлап мосолманлыҡ нығына һәм киң тарала башлай. Тимәк, йыл иҫәбе 622 йылдың 16 июленән иҫәпләнә. Тәүге ай Мөхәррәм айы тип атала.

Һижри йыл иҫәбе Миләди йыл иҫәбенә тап килмәй. Миләди — тыуыу тигән һүҙ. Миләди йыл — хәҙерге календарь йылы — Ғайса Пәйғәмбәр тыуған йылдан башлана. Һижри йыл менән Миләди йылдарҙың айырмаһын ябай арифметик юл менән, йәғни 622 һанын алып ташлап ҡына иҫәпләп сығарып булмай, сөнки хәҙерге календарь йылының ай көндәре Мосолман календарының ай көндәренә тап килмәй. Мосолман йылы 354 (кәбисә йылы 355) көндән торһа, миләди йыл 365 (кәбисә йылы 366) көндән тора. Шуның өсөн йылдар иҫәбен иң яҡшыһы дини календарҙан ҡарап белергә кәрәк.

Ай көндәренең һаны тап килмәгәнлектән, мосолман байрамдарының көндәре, ураҙа айҙары ла төрлө ваҡытҡа тура килә. Мөхәррәм айы — 30 көн, Сәфәр айы — 29, Рәбиғел әүүәл айы — 30, Рәбиғел ахыр айы — 29, Йомадиәл әүүәл — 30, Йомадиәл ахыр — 30, Рәжәб — 30, Шәғбан — 29, Рамаҙан — 30, Шәүүәл −29, Зөлҡәғиҙә — 29, [[Зөлхизә (ай)|Зөлхизә]] — 30 көн.

== Әҙәбиәт ==
* Башҡортса дини календарь — Өфө, «Китап», 2006—2012 йй.
* Бураҡаева Мәрйәм. Дин һәм мәҙәниәт. — «Киске Өфө», 2012, 22 октябрь

== Һылтанмалар ==
* http://www.hijracalendar.com/

[[Категория:Ислам календары]]
[[Категория:Ислам терминдары]]