Әрмән әҙәбиәте битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Әрмәнстан мәҙәниәте}}
'''Әрмән әҙәбиәте''' — [[Әрмән теле|әрмән телендә]] яҙылған нәфис әҙәбиәт йыйылмаһы; донъя әҙәбиәтенең иң боронғоларының береһе<ref name="ВТ-ЭСБЕ">{{ВТ-ЭСБЕ|Әрмәнстан әҙәбиәте}}</ref><ref>{{книга
|автор        = 
|часть        = 
|заглавие     = Эстафета дружбы 
|оригинал     = 
|ссылка       = 
|издание      = [[Вопросы литературы]],  № 12
|место        = 
|издательство = 
|год          = 1972
|том          = 
|страницы     = 
|страниц      = 
|isbn         = 
}}</ref><ref name="Jamanakagrutyun" group="Комм"/>. Әрмән әҙәбиәте, 406 йылдар тирәһендә әрмән алфавиты булдырылғас, V быуат урталарында барлыҡҡа килгән. V быуат әрмән әҙәбиәте тарихында «алтын быуат» тип һанала. Шулай уҡ X—XIV быуаттар ҙа әрмән  әҙәбиәтенең яңырыу дәүере тип атала. XI быуаттан башлап, әҙәбиәт, классик әрмән телендә яҙылыу менән бер рәттән, урта әрмән әҙәби телендә лә үҫешә. Урта быуат әрмән әҙәбиәте тарихи, дини, шиғриәткә, прозаға һәм юридик әҙәбиәткә бүленгән.

* Мәҡәләлә V—XVIII быуаттарҙағы әрмән яҙмаһының нәфис һәм тарихнамә (ҡайһылары фәлсәфәле һәм дини) йөкмәткеле оригиналь әҫәрҙәре сағылыш тапҡан.
* Мәҡәләлә әҫәрҙәре һаҡланмаған авторҙарҙың исемдәре сағылдырылмаған (ҡайһы бер урта быуат авторҙары).
* Мәҡәләлә шулай уҡ V-IX быуаттарҙа ижад ителгән, эстәлеге тулыһынса сиркәү-дини әһәмиәтле яҙма һәйкәл өлгөләре тураһында яҙылмаған<ref>Әрмән халҡы тарихы, II т., 472 бит{{ref-hy}}</ref>.
== Антик осор ==
[[Файл:Shamiram ara.jpeg|thumb|right|165px|Ара Бик Матур (Прекрасный) һәм Шамирам, Вардкес Суренянц картинаһы ([[1899йыл]])]]

=== Яҙма ===
Б. э. т III—I быуаттарҙа уҡ боронғо әрмәндәрҙең храм китаптары һәм йылъяҙмалар яҙыр өсөн ҡулланылған махсус «жрец яҙмалары» булған тигән фекер йәшәй<ref>[http://historic.ru/books/item/f00/s00/z0000017/st060.shtml Бөтөн донъя тарихы. Энциклопедия. 2-се том, XIII гл.. Әрмәнстан б. э. т. III—I бб.]</ref>. Боронғо тарихсылар күрһәтеүенсә һәм шулай уҡ археологик мәғлүмәттәрҙән билдәле булыуынса, б. э. т. II быуатта уҡ фарсы һәм грек яҙмаһы нигеҙендә әрмән яҙмаһы ла булған<ref>{{книга |автор= |часть= |заглавие=Краткая литературная энциклопедия  |ссылка=http://feb-web.ru/feb/kle/kle-abc/ke1/ke1-3181.htm|ответственный=Гл. ред. А. А. Сурков |издание= |место= М.|издательство= |год=1962 |том=1 |страницы=318—319}}</ref>. Урта быуаттарҙа уҡ христиан диненә тиклемге әрмән яҙмаһы тураһындағы самалауҙар әйтелгән булған. Бөйөк Вардан XIII быуатта «Борондан ҡалған әрмән яҙмаларының барлығы Левон батша заманында уҡ, Киликияла әрмән хәрефтәре менән мәжүси батша Хайкиданың исеме яҙылған аҡса табылған дәүерҙән бирле, иҫбатланған» тип яҙған <ref>{{книга |заглавие= Всеобщая история Вардана Великого |ссылка = http://www.vostlit.info/Texts/rus11/Vardan/frametext2.htm |место = М.
 |год = 1861 |страницы= 63}}</ref>. Хоренаци хәбәр итеүенсә, I—II быуаттарҙа тарихсы, жрец Олюмп йәшәгән. Олюмп «Храм тарихтары»ның авторы<ref>Хоренаци, II китап, 48 гл.</ref>, әммә хеҙмәт ниндәй телдә яҙылыуы билдәһеҙ. III быуатта сүриә ғалимы Вардесан уны сүриә һәм грек телдәренә тәржемә иткән. Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, беҙҙең көндәргә тиклем ул яҙма менән яҙылған бер һәйкәл дә һаҡланмаған. Шул уҡ ваҡытта башҡа телдәрҙә Әрмәнстан әҙәбиәтен булдырыу тураһында мәғлүмәт бар. Плутарх белдереүенсә, б. э. т. I быуатта Бөйөк Әрмәнстан батшаһы Артавазд II грек телендә драмалар яҙған хатта. Бөгөнгә тиклем һаҡланмаған «Әрмәнстан тарихы»н II—III быуаттағы сүриә авторы Вардесан яҙған, имеш, тиҙәр [5]. IV быуат дауамында, христиан динен дәүләт дине итеп ҡабул иткәндән һуң, күрәһең, грек һәм арамей хәрефтәре менән әрмәнсә яҙыу ынтылышы булған <ref name=" История Древнего мира,3">{{книга |автор =  |заглавие= История Древнего мира |ссылка= http://historic.ru/books/item/f00/s00/z0000003/st10.shtml |издание = 2-е изд |ответственный = Под ред. [[Дьяконов, Игорь Михайлович|И. М. Дьяконова]], В. Д. Нероновой, [[Свенцицкая, Ирина Сергеевна|И. С. Свенцицкой]] |место= М. |год= 1983 |том = 3. Упадок древних обществ |страницы = 201-220}}</ref>.

=== Фольклор ===
Әрмән яҙмаһы формалашҡанға тиклем  әрмән мифологяһы менән тығыҙ бәйләнгән бай йөкмәткеле ауыҙ-тел әҙәбиәте<ref name="Armenian literature"/>  үҫешкән булған. Боронғо әрмән легендалары һәм эпик йырҙары тәүге тапҡыр V йөҙйыллыҡта йәшәгән әрмән авторҙары әҫәрҙәрендә урын алған. Шуларҙың иң боронғолары - әрмәндәрҙең легендар тәүбабаһы Хайк, Бик Матур Ара һәм Ваагна тураһындағы мифик хикәйәттәр. Арташес һәм Сатеник, Тигран һәм Аждаак һ. б. тураһындағы эпик өҙөктәр һаҡланған. Төрлө осорҙарҙа ижад ителгән боронғо Әрмәнстан батшалары Трдан III һәм Аршак II (IV быуат), полководецтар Мушег һәм Вардан Мамиконян (IV һәм V быуаттар)</ref><ref name="КЛЭ">{{книга |автор= |часть= |заглавие=Краткая литературная энциклопедия  |ссылка=http://feb-web.ru/feb/kle/kle-abc/ke1/ke1-3062.htm |ответственный=Гл. ред. А. А. Сурков |издание= |место= М.|издательство= |год=1962 |том=1 |страницы=306—318}}</ref> тураһындағы легендалар, эпик йырҙар һәм риүәйәттәр ҙур художество һәм тарихи-донъяны танып белеү әһәмиәткә эйә.

Хайк тураһындағы эпик йырҙың нигеҙендә тиранлыҡты кәүҙәләндергән ассирия-вавилон аллаһы Бэлға ҡаршы көрәш идеяһы ята. V—VI быуаттарҙағы әрмән манускрипты.
[[Файл:Manuscript arm 5-6AD.jpg|left|thumb|170px|V—VI быуаттарҙағы әрмән манускрипы]]

Бай йөкмәткеле ауыҙ-тел әҙәбиәте булған. Уның ҡайһы бер өлгөләре V йөҙйыллыҡтың авторҙары тарафынан яҙылып алынған һәм шуның өсөн һаҡланған. Хоренаци беҙгә антик әрмән ауыҙ-тел әҙәбиәтенең баһалап бөткөһөҙ ҡиммәтле өлгөләрен еткергән, шуларҙың береһенә, «Арташес батша тураһында» тигәненә, б. э. т. II быуатта дан йырланған:
{{цитатник|
Данлыҡлы батша Арташес, һиңә өндәшәм, <br /> 
Һиңә, ҡыйыу аландар ҡәбиләһен еңеүсе. <br />
Әйткән һүҙҙәремә ышан минең,  <br />
Аландарҙың ҡара күҙле ҡыҙына <br />
Һәм кире ҡайтар миңә ағай-энемде.<br />  
Ҡаһармандарға, үс ҡандырыр өсөн,<br /> 
Үҙенә тиң батырҙарҙың <br />
Сабый вариҫ улдарының <br />
Килешмәй бит йәнен ҡыйырға <br /> 
Йәиһә ҡол итергә һәм <br /> 
Ҡолдар тиңендә тоторға. <br />
Шул арҡала ирекле, сая ике халыҡты <br /> 
Мәңге дошман итеп тоторға.<ref>[http://lib.liim.ru/authors/m-190.html Мовсес Хоренаци, «К тебе обращаюсь, прославленный царь Арташес...»] (перевод А. Сендыка)</ref> 
}}

== Алтарих ==

{| class="toccolours" style="float: right; margin-right: 1em; margin-right: 2em; font-size: 85%; background:; color:black; width:30em; max-width: 40%;" cellspacing="5"
| style="text-align: left;" | «Бөтөн донъя тарихы»<ref name="кн. 2, гл. XXV"/>:<br />:«…Әрмәнстан фарсы яҙмаһынан айырмалы ғына түгел, ирандыҡына ҡарағанда күп тапҡырға халыҡҡа аңлайышлыраҡ яҙма системаһына эйә булған; сөнки һуңғылары, үҙенең ҡатмарлылығы буйынса, тик профессионал ҡулъяҙмасылар ғына аңларлыҡ булған. Әрмән әҙәбиәтенең урта фарсы әҙәбиәтенә ҡарағанда күпкә бай булыуын шуның менән аңлатырға була ла инде. Әрмән яҙмаһы нигеҙендә әрмән әҙәбиәтенең классик теле — „грабар“ барлыҡҡа килгән …»
|}


V быуатҡа тиклем Бөйөк Әрмәнстанда рәсми яҙма сифатында грек, сүриә һәм боронғо фарсы алфавиты ҡулланылған.

Б. э. т. V быуаттан да алда әрмән телендә әҙәбиәт һәм яҙыу булғанлығын иҫбат итерҙәй айырым тарихи сығанаҡтар мәғлүмәттәренә нигеҙләнеп, тарихсылар һәм телселәр төрлө теориялар тәҡдим итеп ҡаранылар[2]. Әммә V быуат башына ҡарай тип иҫәпләрлек әрмән телендә яҙылған яҙма текстар һаҡланмаған.

Христиан динен ҡабул иткәндән һуң яҡынса бер йөҙйыллыҡ дауамында әрмәндәр Тәүраттың (Библияның) һәм башҡа дини китаптарҙың грек һәм сүриә тексын файҙаланғандар<ref name="Armenian literature"/>. 404 йылда<ref>{{книга |заглавие= Армянская советская энциклопедия |год =  |том= 7 |страницы= 472}}</ref> тәү тапҡыр Месроп Маштоц инициативаһы менән Тәүратты һәм башҡа ғибәҙәт китаптарын тәржемә итеү маҡсатында төньяҡ Месопотамиянан Әрмәнстанға «даниил яҙмалары» тип йөрөтөлгән яҙыу өлгөләре килтерелгән. Бер ни тиклем ваҡыт үткәс, был алфавиттың әрмән теленең барса әйтелеш өндәрен тейешле хәреф менән нығытырлыҡ тулылыҡҡа эйә булмауы асыҡлана<ref>Месроп Маштоц, Сборник статей, Ер., 1963, стр. 34-37</ref>. 406 йылда<ref>{{Из БСЭ|заглавие=Армянское письмо|издание=3}}</ref>, төньяҡ Месопотамияға бер йыллыҡ [5] экспедициянан һуң Месроп Маштоц хәҙерге заманға тиклем килеп еткән әрмән алфавитын төҙөгән һәм әрмән милли әҙәбиәтенә һәм яҙмаһына нигеҙ һалған<ref>История армянского народа, т., II, стр., 444 {{ref-hy}}; Армянская советская энциклопедия, т. 7, стр., 469 {{ref-hy}}</ref>. V—XI быуаттарҙағы әҙәби тел «грабар», йәғни яҙма тел, XII—XVI быуаттағыһы урта әрмән әҙәби теле тип аталған, XVII быуаттан яңы әрмән әҙәби теле  «ахшарабар» формалашҡан. Маштоц алфавитын әрмән халҡы 1600 йылдан<ref name="кн. 2, гл. XXV">{{статья | автор= | заглавие=Армения в III — IV вв. | оригинал= | ссылка=http://historic.ru/books/item/f00/s00/z0000017/st128.shtml | автор издания= | издание=Всемирная история | тип= | место= | издательство= | год= |выпуск= |том=2, гл. XXV  |номер= | страницы= | isbn= }}</ref> ашыу ҡуллана.

== Иртә урта быуат ==
Боронғо әрмән әҙәбиәтенең «Алтын быуаты». V быуат
Әрмән әҙәбиәтенең йәше ике мең йылға яҡын <ref>Месроп Маштоц, Сборник статей, Ер., 1963, стр., 285—324</ref>. Боронғо әрмән әҙәбиәте, ғалим һәм христиан динен таратыусы Месроп Маштоц б. э. 406 йылда хәҙерге әрмән алфавитын төҙөгәс, үҫешкән. V быуатта барлыҡҡа килеп, әрмән әҙәбиәте тиҙ арала оригиналь һәм күп жанрлыға әйләнә <ref name="Новосельцев"/>, әһәмиәтле әҙәби һәйкәлдәр ижад ителгән <ref name="Энциклопедия Кольера">{{статья |автор= |заглавие=Армения |оригинал= |ссылка=http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_colier/3713/%D0%90%D0%A0%D0%9C%D0%95%D0%9D%D0%98%D0%AF |издание=[[Энциклопедия Кольера]]|тип= |место= |издательство=Открытое общество |год=2000 |выпуск= |том= |номер= |страницы=}}</ref>. Уның иртә урта быуат эпохаһына донъяуи әҫәрҙәр характерлы булған кеүек, сиркәү-дини (трактаттар, телмәрҙәр) йөкмәткеле хеҙмәттәр ҙә хас. V быуат әҙәбиәт үҫеше тарихында алтын быуат тип һанала <ref name="golden age">{{Из|Британника|http://www.britannica.com/EBchecked/topic/35178/Armenia/44268/The-Arsacids|заглавие=Armenia}}{{oq|ru|Although the Armenian nobles had thus destroyed their country’s sovereignty, a sense of national unity was furthered by the development of an Armenian alphabet and a national Christian literature; culturally, if not politically, the 5th century was a golden age.}}</ref><ref name="pravenc.ru"/><ref name="ВТ-ЭСБЕ"/>..

V быуат әҙәбиәтендә үҙенең әһәмиәте менән тарихнамәләр йәки тарихи проза жанры өҫтөнлөк алған <ref name="ИВЛ">{{книга | автор = | часть =| заглавие= История всемирной литературы| ссылка = http://feb-web.ru/feb/ivl/vl2/vl2-2882.htm | издание =  | ответственный = | место = М.| издательство  = Наука | год = 1984 | том = 2 | страницы= 288—296}}</ref>. Жанрҙың төп үҙенсәлектәре уның башланғыс периодында уҡ күҙәтелгән һәм төрлө сағылышта һуңғы урта быуатҡа тиклем һаҡланып килгән. Тарихи прозала масштаблыҡ һәм тарихи реалияларҙы киң яҡтыртыу һыҙаты көслө, Әрмәнстан тарихын башҡа халыҡтар һәм дәүләттәр тарихы менән параллель ҡарау был хеҙмәттәрҙең баһаһын арттыра һәм милли масштаб сиктәренән ашып сыға.
  
Хронологик яҡтан беренсе <ref name="ИВЛ"/><ref name="Энциклопедия Кольера"/>  тарихи проза һәйкәле тип Корюндың 440 йылда яҙылған <ref name="Adrian Walford">{{книга |автор = Adrian Walford. |заглавие= Encyclopedia of the Middle Ages |ссылка = http://books.google.com/books?id=qtgotOF0MKQC&pg=PA108&dq=Armenian+literature+begins+with+the+invention+of+an+individual+script&hl=ru&ei=7rteTMXnApKTjAebr4HyAw&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CCcQ6AEwAA#v=onepage&q=Armenian%20literature%20begins%20with%20the%20invention%20of%20an%20individual%20script&f=false |издательство  = Routledge |год= 2000 |том=  |страницы= 108}}</ref><ref name="ИВЛ"/> "Маштоц житиеһы", был әҫәр әрмән әҙәбиәтенең беренсе оригиналь һәйкәле тип иҫәпләнә <ref name="ИВЛ"/> и считающиеся первым оригинальным памятником армянской литературы<ref name="Adrian Walford">{{книга |автор = Adrian Walford. |заглавие= Encyclopedia of the Middle Ages |ссылка = http://books.google.com/books?id=qtgotOF0MKQC&pg=PA108&dq=Armenian+literature+begins+with+the+invention+of+an+individual+script&hl=ru&ei=7rteTMXnApKTjAebr4HyAw&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CCcQ6AEwAA#v=onepage&q=Armenian%20literature%20begins%20with%20the%20invention%20of%20an%20individual%20script&f=false |издательство  = Routledge |год= 2000 |том=  |страницы= 108}}</ref><ref name="ИВЛ"/> Агатангелос тарихы IV быуат башы ваҡиғаларын бәйән итә, Әрмәнстандың христиан динен дәүләт дине булараҡ ҡабул итеү тарихына бағышланған һәм артабанғы быуаттарҙың тарихи, нәфис әҙәбиәтенә бик ҙур йоғонто яһаған <ref name="ИВЛ"/>. V йөҙйыллыҡтың икенсе яртыһына Егишенең 449-451 йылдарҙағы фарсыларға ҡаршы әрмәндәрҙең баш күтәреүенә бағышланған «Вардан һәм әрмән һуғышы тураһында» тигән хеҙмәте ҡарай. Ысын тарихи сығанаҡ булыу менән бер рәттән, ошо хеҙмәт тарихи проза  жанрының нығыныуында һәм әрмән художество аңын үҫтереүҙә айырата әһәмиәтле роль уйнаған <ref name="ИВЛ"/>. 470-се йылдарҙа Фавстос Бузандтың «Әрмәнстан тарихы» ижад ителә. Фавстостың хеҙмәтендә, әрмән әҙәбиәтендә тәү тапҡыр, кире персонаждарҙы сатирик ҡараштан һүрәтләү билдәләнгән, шулай уҡ ул эпик ҡиммәткә лә эйә <ref name="ИВЛ"/>. Мовсес Хоренациҙың «Әрмәнстан тарихы» әрмән әҙәбиәтенең иң юғары ҡаҙанышы тип һанала. Ул әрмән авторҙарынан беренсе булып иң боронғо замандарҙан алып үҙе йәшәгән дәүергәсә Әрмәнстан тарихын тулы масштаблы һүрәтләй алған. Хеҙмәт 480 йылдарҙа яҙылған, тәрән милли аң тойғоһо менән һуғарылған <ref name="ИВЛ"/>. V быуаттағы әрмән тарихи прозаһының классик периодын Лазер Парпециҙың «Әрмәнстан тарихы» тамамлап ҡуйған. Уның «Ваан Мамиконянға мөрәжәғәтнамә»һе иртә урта быуат эпохаһы әрмән риторик сәнғәтенең сағыу өлгөһө тип иҫәпләнә <ref name="ИВЛ"/>. Был хеҙмәттәр Әрмәнстан тарихы өсөн дә, күрше дәүләттәр һәм халыҡтар — Рим, Византия, Персия, грузиндар һ. б. өсөн дә мөһим тарихи сығанаҡ булып тора <ref name="ИВЛ"/>.

<center>
<gallery widths="160px" heights="160px">
Файл:Moses of Chorene.jpg|Мовсес Хоренаци һәм Саак Багратуни, XIV быуат миниатюраһы
Файл:Yeghishe, Vasn Vardanay ew Hayoc paterazmin, 1569 (Matenadaran, Ms. 1920, no. 250v.).jpg|Егише, «Вардан һәм әрмән һуғышы тураһында», XVI быуат миниатюраһы
Файл:Eznik.jpg|Езник Кохбаци уҡыусылары менән, «Ялған тәғлимәттәрҙе кире ҡағыу»ының тәүге баҫмаһы тышлығы, 1762 йыл
Файл:Agatangeghos, Girk' vipasanut'ean, Constantinople, 1709.jpg|Агатангелос «Тарих»ының тәүге баҫмаһы тышлығы, 1709 йыл
</gallery>
</center>
Боронғо әрмән әҙәбиәте сиркәү һәм дини тәғлимәт сәнғәте менән тығыҙ бәйләнгән. V йөҙйыллыҡ әҙәбиәтенең был йүнәлештәге мөһим һәйкәлдәренең береһе булып, 441—449 йылдар арауығында яҙылған Езник Кохбациҙың «Ялған тәғлимәтте кире ҡағыу» хеҙмәте — боронғо әрмән әҙәбиәте шедеврҙарының береһе <ref name="Armenian literature">{{Из|Британника|http://www.britannica.com/EBchecked/topic/35315/Armenian-literature|заглавие=Armenian literature }}</ref> тора. Шул йылдарҙа, фаразлау буйынса, авторы Маштоц <ref name="pravenc.ru">{{статья| автор= | заглавие= Армения| ссылка= http://www.pravenc.ru/text/76104.html#part_19| издание= [[Православная энциклопедия]]| место = {{М}}| год = 2001| том = 3| страницы = 286—322}}</ref> булған «Күп хәбәр илтеүсе телмәр» тигән патристик әҫәр барлыҡҡа килгән. Быуат аҙағында Иоанн Мандакуни ул замандың йәмғиәт-мәҙәни күҙаллауҙары буйынса ҡиммәтле мәғлүмәт туплаған «Телмәрҙәр»ен яҙған. Мамбре Верцанох 3 гомилийҙың<ref name="pravenc.ru"/> авторы тип иҫәпләнә. Дини тәғлимәт хеҙмәттәре  Анания Сюнециға ҡайтарып ҡалдырыла.

V быуатта шулай уҡ житие әҙәбиәтенең һәйкәлдәре, айырым алғанда, «Изге Григорий Мәғрифәтсе житиеһы», «Мученичество Рипсимян ҡыҙ балаларының яфа сигеүе» һәм «Изге Шушаниктың интегеүе»<ref name="pravenc">{{статья| автор=| заглавие=Житийская литература| ссылка=http://www.pravenc.ru/text/182317.html#part_17| издание= [[Православная энциклопедия]]| место = {{М}}| год =2008| том =19| страницы =283-345}}</ref> донъя күргән (тәүге икеһе Агатангелостың «Әрмәнстан тарихы» хеҙмәтенең ҡушма өлөшө булып тора).

Әрмән әҙәбиәте үҫешенең тәү дәүерендә ул ваҡытта бөтөн христиан мәҙәниәттәренә хас булған сиркәү-дини тәбиғәтле (рухи гимндар) шиғри сәнғәт сәскә атҡан. Шаракандар — әрмән гимнографияһы ижадының иң күренекле вәкилдәре булып Месроп Маштоц, Иоанн Мандакуни, Степанос Сюнеци һәм башҡалар торған, уларҙың ижады артабанғы быуаттарҙағы әрмән шиғриәтенең нигеҙендә ята. Шул уҡ дәүерҙә Давид Кертог «Тигран и Аждаак» тигән эпик хикәйәттең шиғри эшкәртеүен ижад иткән.

{{цитатник|
<poem>Законһыҙлыҡ өйөрмәм минең 
Ярһыу тулҡыны менән тетрәтә, 
Тынлыҡ һаҡсыһы батша, ярҙам ит миңә!
Йөрөтә тулҡын гонаһ диңгеҙе упҡынынан, - 
Рәхимле ишкәксе, ҡотҡар мине!
::::::::::::::::[[Месроп Маштоц|Маштоц]]<ref>{{книга|заглавие = Шаракан. Переводы Сурена Золяна. Из армянской поэзии V-XV вв. (Сборник)|ссылка = http://www.armenianhouse.org/zolyan/poems-ru/sharakan.html#2|место= Ереван|издательство = Хорурдаин грох|год= 1990}}</ref>
</poem>
}}

V быуаттан боронғо әрмән тәржемә әҙәбиәте үҙенең башын ала. Ошо тәржемәләр аша ғына донъя фәне оригиналдары, юғалыу сәбәпле, хәҙерге көнгә килеп етмәгән бик күп антик әҙәбиәт һәйкәлдәре менән таныша.
=== VI—IX быуаттар ===
[[Файл:David Anhaght2.jpg|thumb|right|150px|[[Давид Анахт]]]]
VI быуатта тарихи проза үҫешендәге күпмелер түбәнәйеү күренеше күҙәтелә. VI быуатта иғтибар итерлек тарихи хеҙмәт булып Атанас Таронациҙың «Хронография»һы тора. Петрос Сюнеци сиркәү поэзияһы традицияларын үҫтерә. Был осорҙа әҫәрҙәре юғары риторик сәнғәте өлгөһө булған танылған иртә урта быуат әрмән фәлсәфәсе-платонигы Давид Анахт йәшәгән<ref name="Anhaght">{{Из|Кругосвет|http://www.krugosvet.ru/enc/kultura_i_obrazovanie/literatura/ARMYANSKAYA_LITERATURA.html |заглавие=Армянская литература}}
</ref>. VI быуаттан «Мөрәжәғәттәр китабы» тигән атама менән билдәле йыйынтыҡ һаҡланып ҡалған. Унда боронғо әрмән авторҙары Ованнес Габелеанциҙың, Мовсес Елвардециҙың, Григор Кертог һәм башҡаларҙың әҫәрҙәре йыйылған<ref name="pravenc.ru"/>. Абраам Мамиконеиц хеҙмәттәре әрмән яҙмаһының тарихы өсөн иғтибарға лайыҡ әйбер.

Шулай уҡ асылда нәфис әҙәбиәт тә үҫешкән. VII быуат аҙағында бик борондан һаҡланып ҡалған донъяуи шиғриәт әҫәре -  Давтак Кертог үҙенең данлыҡлы «Бөйөк кенәз Дживанширҙың вафатына күҙ йәше» (илау) элегияһын ижад итә<ref>{{книга | автор =  | часть=| заглавие  = The Oxford History of Historical Writing: 400-1400  | ссылка  = | издание=  | ответственный = Под ред.  Sarah Foot, Chase F. Robinson| место = | издательство  = Oxford University Press | год = 2012 | том= 2 | страницы = 189}}{{oq|en|The section on Juansers exploits concludes with the earliest piece of secular Armenian poetry since the adoption of Christianity to have reached us, in the form of an abecedarian elegy extolling the prince and bewailing his passing.}}</ref>. Был әрмән алфавитындағы хәреф һанына тап килтереп төҙөлгән 36 строфанан торған акростих<ref name="ИВЛ2"/>. Шулай ҙа, әйтергә кәрәк, донъяуи шиғриәт һәйкәлдәре араһынан тағы ла иртәрәк яҙылған бер шиғри өҙөк һаҡланған<ref name="Армянская средневековая лирика ">{{книга |автор= |часть= |ссылка часть= |заглавие=Армянская средневековая лирика |оригинал= |ссылка=http://www.belousenko.com/books/poetry/Arm_poetry.htm |викитека= |ответственный= |издание= |место= |издательство= |год=1972 |том= |страницы=17 |столбцы= |страниц= |серия= |isbn= |тираж= |ref= }}
</ref>.

VII быуат әрмән тарихнамәһе (тарихи прозаһы) үҫешендә яңы күтәрелеш осоро булған<ref name="ИВЛ2">{{книга | автор = | часть =| заглавие= История всемирной литературы| ссылка =http://feb-web.ru/feb/ivl/vl2/vl2-2962.htm| издание =  | ответственный = | место = М.| издательство  = Наука | год = 1984 | том = 2 | страницы= 296—299}}</ref>. Себеостың «Император Иракл тарихы» тигән капиталь тарихи хеҙмәте яҙылған. Себеостың ижадында иғтибарға лайыҡ бер фактты урап үтеп булмай - ул тәүләп Хосров һәм Ширин тураһындағы сюжетҡа мөрәжәғәт иткән<ref name="ИВЛ2"/>. Оло тарихи әһәмиәтенән башҡа, был хеҙмәттә урын алған фольклорға барып тоташҡан эпик хикәйәттәр художество яғынан ҡиммәтле<ref name="ИВЛ2"/>. Иоанн Мамикоян шул дәүерҙә «Тарон тарихы»н яҙған.

{{цитатник|
<poem>Күктең йөҙөмсөһө һеҙҙең һутты йыйыр, —
::::::::::( С. Шервинский тәржемәһе)
</poem>
}}
Рухани шиғриәтте яңы үрҙәргә [[Саак Дзорапореци]], Иоанн Одзнеци һәм башҡалар үҫтергән. VIII быуат шағирҙары араһында шағирәләр ҙә осрай — [[Саакдухт]], [[Хосровидухт]]. Хосровидухт - кенәз Ваан Гохтнециға бағышланған шиғырҙың авторы. [[Степанос Сюнеци]], рухани гимндарҙан башҡа, антихалкидонит (грек-православие сиркәүенә яҡын әрмәндәргә ҡаршы) йөкмәткеле полемик һәм башҡа әҫәрҙәр яҙған<ref name="pravenc.ru"/>.

VII—IX йөҙйыллыҡтарҙа айырыуса полемик проза һәм сиркәү поэзияһы үҫешә<ref name="КЛЭ"/>. Догматик әҙәбиәттә 620 йылдарҙа [[Иоанн Майраванеци|Иоанн Майраванеци]]тарафынан ижад ителгән<ref>{{китап |атамаһы= Әрмән совет энциклопедияһы |йылы =  |томы= 5 |биттәре= 495}}</ref> «[[Иман тамыры(китап)|иман тамыры]]» йыйынтығы мөһим урын биләй. Уға антихалкидонит йүнәлешле әҫәрҙәр һәм йырҙар ингән<ref>[http://www.krugosvet.ru/articles/118/1011802/1011802a1.htm#1011802-L-102 Боронғо әрмән әҙәбиәте]</ref>. [[Теодорос Кртенавор]] уның оппоненты булып сығыш яһаған. VI—VII быуаттар рубежында [[Вртанес Кертог]] «Иконоборчество тураһында» (дини тәғлимәттәр буйынса бер фекергә килә алмаған төрлө дини ағымдар көрәше, тип аңлар кәрәк) тигән трактат яҙған<ref name="pravenc.ru"/>. VII быуатта фән һәм фәлсәфәүи өлкәләрҙе яҡтыртҡан әҫәрҙәр авторы [[Анания Ширакаци]] йәшәгән<ref name="pravenc.ru"/>. VI—IX йөҙйыллыҡтарҙа үҙенең классик формаһындағы житие жанры үҫешә. Йездибузиданың, Давид Двинециҙың, Амазасп һәм Саактың "Яфа сигеүҙәр"ендә (Мученичества) абстракт һәм риторик хикәйәләү стиле тенденциялары һиҙемләнә<ref name="pravenc"/>.

[[VIII быуат]]тың иң әһәмиәтле хеҙмәте, [[Гевонд]]тың «Хәлифтәр тарихы", 790 йылдар тирәһендә тамамлана. Был эпоханың тарихнамәләре (тарихи проза өлгөләре) Әрмәнстандың да, уға күрше булған илдәр һәм региондарҙың да тарихын өйрәнеү эшендә мөһим сығанаҡ булып хеҙмәт итә<ref name="Новосельцев">[http://gumilevica.kulichki.net/NAP/nap0114.htm#nap011text345 А. П. Новосельцев, «Хазар дәүләте һәм Көнсығыш Европа һәм Ҡаф тауы тарихында уның роле», Глава I, 3-сө өлөшө]</ref><ref>{{китап |авторы= Л. Тер-Мкртичян. |атамаһы= Урта Азия тураһында әрмән сығанаҡтары, V-VII бб. (Көнсығышты өйрәнеү институты, СССР ФА) |һылтанма= http://www.kroraina.com/armen_ca/sebeos_istoriografija.html#79. |урыны= М. |нәшриәт  = Фән |йылы = 1979}}</ref>. Житие әҙәбиәте үҫешкән, был жанрҙың иң һәйбәт һәйкәле <ref name="pravenc"/> булып 737 йылда яҙылған «Ваан Гохтнеци житиеһы» һанала. Житие әҙәбиәтенең тотош йыйынтыҡтары барлыҡҡа килгән<ref name="pravenc"/>. [[Ованес III|Иоанн Одзнеци]]ҙың, [[Григорис Аршаруни|Григорис Аршаруниҙың]] һ.б. дини тәғлимәткә бағышланған әҫәрҙәре, башлыса, трактаттары һәм телмәрҙәре донъя күргән. VII—VIII быуаттарҙа әрмән рухани поэзияһы үҙенең үҫешенең яңы этабына аяҡ баҫҡан. Ул йөкмәткеһе һәм поэтик ҡарашты әйтеп биреү ысулы байый барыуы менән һыҙатланған. Был дәүерҙең иң яҡшы әҫәре [[Комитас Ахцеци|Комитас Ахцециҙың]]<ref name = "asl">{{китап |атамаһы= Урта быуаттар әрмән лирикаһы |яуаплы= төҙөүсе Л. М. Мкртчян |һылтанма =http://www.belousenko.com/books/poetry/Arm_poetry.htm |урыны= М. |нәшриәт= «Совет яҙыусыһы»|йылы= 1972|биттәре=18|биттәре=392}}</ref>«Андзинк Нвиреалк» («Тоғро шәхестәр»)әҫәре:
{{цитатник|
<poem>Һеҙгә — карапты йөрөтөргә, рухығыҙ тәжрибәле,
Уйығыҙ ашҡыныулы, тәнегеҙ ваҡытҡа буйһонмай...
Һеҙ — Христос йөҙөмөнөң сыбығы (ботағы).
::::::::::(С. Шервинский тәрж.)
</poem>
}}

Был эпоханың әһәмиәтле шағир-гимнографтары [[Григор-Амам|Амам Аревелци]] һәм [[Вардан Анеци]] булған. [[Саак Мрут]] дини тәғлимәт буйынса әҫәрҙәр яҙған.

==Бөйөк һәм һуңғы урта быуаттар ==


=== X—XII быуаттар  ===
[[Файл:Grigor Narekatsi 1.jpg|thumb|left|150px|Григор Нарекаци (1173 йылғы ҡулъяҙма)]]

X быуаттан башлап әрмән әҙәбиәте, Әрмәнстанда барған сәйәси, иҡтисади һәм йәмғиәттәге үҙгәрештәргә бәйле, беренсе сиратта, Әрмәнстан батшалығының тергеҙелеүе айҡанлы, яңы күтәрелеш осоро кисерә. Багратид әрмән батшалары яҙма мәҙәниәт үҫешен дә ҡанат аҫтарына алған<ref name="Bagratids">{{Из|Ираника|http://www.iranicaonline.org/articles/bagratids-dynasty|заглавие=Bagratids|автор=[[Туманов, Кирилл Львович|C. Toumanoff]]}}</ref><ref name="История человечества">{{книга | автор  = | часть =  | заглавие  = История человечества. VII—XVI века  | оригинал =  | ссылка        = http://books.google.am/books?id=xMhb5HRbTG4C&printsec=frontcover&hl=hy&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false
 | издание   = | ответственный = Под ред.  М.А. Аль-Бахит, Л. Базен, С.М. Сиссоко| место  =  | издательство  = UNESCO
 | год   = 2003 | том  = IV | страницы  = 260}}{{oq|ru|Сильная историографическая традиция, поддержанная в «эпоху правителей Багратидов», дала толчок к созданию трудов историками как регионального (царства Васпуракан, Алуанк, Сюник), так и национального масштаба, такими как католикос Ованес Драсханакертци, Степаннос Таронеци (X в.) и Аристакес Ластивертци (XI в.). Все они являлись благородными (или вардапетами) высокого ранга, выступавшими против феодальной раздробленности, и видели свою задачу в реализации идеи общей родины, что соответствовало взглядам их национальной Церкви. Их работы содержат богатейшие данные о событиях, происходивших в Армении, Грузии, Сирии и Византии.}}</ref>. Был осорҙа, уны V быуаттан бирле үҫеше менән сағыштырып ҡараһаң, әрмән әҙәбиәте, шулай уҡ башҡа мәҙәниәт өлкәләре лә, ирекле сәскә атҡан<ref name="Armenian literature"/>. Иртә урта быуаттарҙың төп жанры булып иҫәпләнгән тарихи проза менән бергә яңы шиғри һүҙ ҙә үҙенең билдәле урынын биләй барған. Боронғо әҙәби жанрҙар форма һәм йөкмәтке яғынан һиҙелерлек яңырған, әҙәбиәттә яңы йүнәлештәр, гуманистик идеялар һәм мотивтар барлыҡҡа килгән[11]. Ошо X быуаттан алып XIV быуатҡа тиклемге осорҙо тарихсылар һәм мәҙәниәтте өйрәнеүселәр йыш ҡына Әрмән Яңырыу дәүере (Ренессансы) тип атайҙар<ref>{{книга |заглавие= Армянская советская энциклопедия |год =  |том= 11 |страницы= 390}}</ref>.

Шиғриәт үҫеше тәү сиратта урта быуат әрмән әҙәбиәтенең тәүге эре шағирҙарының береһе Григор Нарекациҙың ижадында күренә<ref name="Armenian literature"/>. Уның ижады әрмән лирикаһында мөхәббәт һәм тәбиғәт тематикаһын башлап ебәргән. Ул поэзияны, кире әйләнмәҫлек ҡәтғи рәүештә, сиркәү ғибәҙәтенән айырған. 1002 йылда Нарекаци үҙенең күренекле «Хәсрәтле йыр йырлау китабы»н тамамлаған. Был әҫәр урта быуат әрмән әҙәбиәтенең шедевры тип һанала. Уның тәьҫирендә Вардан Анециҙың шиғриәте үҫеш алған. Шул уҡ осорҙа Григор Магистрос әрмән әҙәбиәтендә эпистоляр жанрын башлаған<ref name="ИВЛ3">{{книга | автор = | часть =| заглавие= История всемирной литературы| ссылка =http://feb-web.ru/feb/ivl/vl2/vl2-2992.htm| издание =  | ответственный = | место = М.| издательство  = Наука | год = 1984 | том = 2 | страницы=299—308}}</ref>. С его именем связано усовершенствование [[Метрика (поэзия)|метрики]]<ref name="АСЭ,13,489">{{статья | автор= | заглавие=Литература| ссылка=https://hy.wikisource.org/wiki/%D4%B7%D5%BB:%D5%80%D5%A1%D5%B5%D5%AF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6_%D5%8D%D5%B8%D5%BE%D5%A5%D5%BF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6_%D5%80%D5%A1%D5%B6%D6%80%D5%A1%D5%A3%D5%AB%D5%BF%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%B6_(Soviet_Armenian_Encyclopedia)_13.djvu/489| автор издания= | издание=Армянская советская энциклопедия | тип= | место=Ер. | издательство= | год=1987|выпуск= |том=13|номер= | страницы=489}}</ref>. Шиғыр метрикаһын камиллаштырыу ҙа уның исеме менән бәйле<ref name="Armenian literature"/>.

X быуатта тарихи проза яңыра, әһәмиәтле тарихи хеҙмәттәр барлыҡҡа килә, атап әйткәндә, [[Ованес Драсханакертци]] 924 йыл тирәһендә «Әрмәнстан тарихы»н, 987 йылда<ref name="АСЭ,13,488"/>  [[Ухтанес]] «Тарих»ын тамамлаған. Әрмәнстандың региональ тарихи һәйкәлдәре<ref name="История человечества"/><ref>С. В. Юшков. К вопросу о границах древней Албании. Исторические записки, № I, М. 1937, с. 137</ref>, шулар араһында, [[Мовсес Каганкатваци|Мовсес Каганкавтаци]]ҙың «[[Алуанк иле тарихы]]» яҙылған. X—XI быуат сиктәрендә, Багратидтар әрмән батшалығы көсәйгән дәүерҙә, әрмән тарихи прозаһында, Хоренациҙан һуң тәүләп, Әрмәнстандың һәм күрше региондарҙың дөйөм яңы тарихын яҙыу тенденцияһы билдәләнә. 1004 йылда<ref name="АСЭ,13,488"/> [[Степанос Таронаци|Степанос Таронаци]], ысынбарлыҡҡа тап килгән һәм һәйбәт яҙылған, тип иҫәпләнгән, «Ғөмүми тарих»ын тамамлаған<ref name="Armenian literature"/>. XI быуаттың тағы ла бер әһәмиәтле тарихи хеҙмәте  -  [[Аристакес Ластиверци|Аристакес Ластиверци]]ҙың 1072—1079 йылдарҙа яҙылған «Хикәйәләүҙәр»е<ref name="АСЭ,13,488"/>. Ластиверци хеҙмәтендә XI йөҙйыллыҡта Әрмәнстанда барған трагик ваҡиғалар — византиялыларҙың баҫып алыуҙары, төрөк-сельджук күскенселәренең вәхши сапҡындары күрһәтелгән.

XI—XII быуаттар әрмән житие әҙәбиәтенең сәскә атыуы менән билдәләнгән<ref name="pravenc"/>. [[Месроп Вайоцдзореци|Месроп Вайоцдзореци]] 967 йылда бик шәп «Изге Нерсес Партев, әрмән патриарх тарихы»н яҙған. Дини-сиркәү характерҙағы  трактаттар яҙылған: [[Ананиа Нарекаци|Ананиа Нарекаци]]ҙың, [[Хосров Андзеваци|Хосров Андзеваци]]ҙың, [[Самуэл Камрджадзореци]]ҙың, [[Анания Мокаци]]ҙың һ.б.<ref name="pravenc.ru"/>.

[[Файл:NersesShnorhali.jpg|thumb|right|155px|[[Нерсес Шнорали]]]]

XII быуаттан грабар — боронғо әрмән әҙәби теленә алмашҡа [[Урта әрмән теле|урта әрмән әҙәби теле]] килгән<ref name="КЛЭ"/>.

XI—XII быуаттар рубежында күренекле шағир [[Ованес Имастасер]], «Сыйырсыҡҡа йүнәлтелгән...зирәклелек һүҙе…» фәлсәфәүи поэмаһының авторы (<ref name="АСЭ,13,489"/>), был поэманың темаһы — сәнғәттең килеп сығыуы һәм уның йөкмәткеһе тураһында<ref>{{книга |автор= |часть= |заглавие=Краткая литературная энциклопедия  |ссылка=http://feb-web.ru/feb/kle/kle-abc/ke5/ke5-3764.htm|ответственный=Гл. ред. А. А. Сурков |издание= |место= М.|издательство= |год=1968|том=5|страницы=376}}</ref>. Имастасер эпоханың әрмән әҙәбиәте үҫеш юлын билдәләүсе авторҙарҙың береһе булған<ref name="АСЭ,13,488">{{статья | автор= | заглавие=Литература| ссылка=https://hy.wikisource.org/wiki/%D4%B7%D5%BB:%D5%80%D5%A1%D5%B5%D5%AF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6_%D5%8D%D5%B8%D5%BE%D5%A5%D5%BF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6_%D5%80%D5%A1%D5%B6%D6%80%D5%A1%D5%A3%D5%AB%D5%BF%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%B6_(Soviet_Armenian_Encyclopedia)_13.djvu/488| автор издания= | издание=Армянская советская энциклопедия | тип= | место=Ер. | издательство= | год=1987|выпуск= |том=13|номер= | страницы=488}}</ref>. Уның замандашы [[Вардан Айказн]] биографик поэма жанрына нигеҙ һалған.

XII быуаттың мөһим тарихи хеҙмәте [[Матвей Эдесский|Матеос Урхаеци]]ҙың «Хронографияһы»нда [[Беренсе тәре походы|беренсе тәре походы]] тураһында ентекләп яҙылған<ref>[http://feb-web.ru/feb/litenc/encyclop/le1/le1-2412.htm Мсерианц Л., Е. П. (Поливанов Е.) Армянская литература // Литературная энциклопедия, Т. 1., 1930. — Стб. 241—252.]</ref>. Был китап асылда Әрмәнстан ғына түгел, Көнсығыштағы әрмән диаспораһы тураһында һөйләй<ref name="АСЭ,13,488"/>. XII йөҙйыллыҡ аҙағында [[Самуел Анеци]]  «Йылъяҙма» тигән тарихи хеҙмәтен яҙған. Был тарихта XII быуат эпохаһындағы Әрмәнстан, [[Киликий батшалығы|Киликий батшалығы]] һәм күрше дәүләттәр  тураһында ҡиммәтле мәғлүмәт бар. Шулай уҡ [[Акоп Санахнеци|Акоп Санахнеци]], [[Григор Ерец|Григор Ерец]] һ. б. хроникалары билдәле<ref name="АСЭ,13,488"/>.

Заманы өсөн арҙаҡлы [[Нерсес Шнорали]] ижады дөйөм йөкмәтке яғынан да, поэтик форма яғынан да яңы һүҙ булған<ref name="КЛЭ"/>. [[1145 йыл]]да Шнорали әрмән әҙәбиәтендәге беренсе сәйәси поэзия өлгөһө «Едессыны алыуға элегия» поэмаһын яҙған. Шнорали - әрмән эпик поэмаһы жанрын башлаусы, күп һанлы шиғырҙар авторы ла ул<ref name="КЛЭ"/>. 
<!--
В [[1149 год]]у [[Григор Марашеци]] под влиянием творчества Нарекаци<ref name="АСЭ,13,489"/> пишет поэму «Плач», посвящённую взятию [[Кахраманмараш|Мараша]] [[Конийский султанат|сельджуками]]. Их современник [[Григор III Пахлавуни|Григор Пахлавуни]] автор нескольких духовных гимнов. Для армянской литературы этой эпохи важное место занимает творчество [[Мхитар Гош|Мхитара Гоша]]. Гош является одним из основателей художественной прозы в армянской литературе<ref>Видные деятели армянской культуры, Ер., 1982, стр., 229</ref>, был одним из первых армянских баснописцев и светских писателей<ref name="КЛЭ"/>. Сохранились его около 190 басни<ref name="АСЭ,13,489"/>. Ему принадлежит фундаментальное каноническое собрание — [[Судебник Мхитара Гоша|«Судебник»]]<ref name="pravenc.ru"/>. В поэме [[Григор IV|Григора Тха]] «Плач о Иерусалиме», созданной в [[1189 год]]у и состоящей около 3000 строк<ref name="АСЭ,13,489"/>, отражены политические развития эпохи в Киликийском царстве. [[Нерсес Ламбронаци]] создает церковные стихотворения и речи, в частности его «Риторика» считается образцом красноречия в средневековой мировой литературе<ref>{{книга |автор= |часть= |заглавие=Краткая литературная энциклопедия  |ссылка=http://feb-web.ru/feb/kle/kle-abc/ke5/ke5-2421.htm|ответственный=Гл. ред. А. А. Сурков |издание= |место= М.|издательство= |год=1968|том=5|страницы=242}}</ref>.
-->

== Комментариәҙар ==
{{примечания|group="Комм"|refs=
<ref name="Jamanakagrutyun" group="Комм">Периодизация дается согласно {{статья | автор= | заглавие=Литература| оригинал= | ссылка=https://hy.wikisource.org/wiki/%D4%B7%D5%BB:%D5%80%D5%A1%D5%B5%D5%AF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6_%D5%8D%D5%B8%D5%BE%D5%A5%D5%BF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6_%D5%80%D5%A1%D5%B6%D6%80%D5%A1%D5%A3%D5%AB%D5%BF%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%B6_(Soviet_Armenian_Encyclopedia)_13.djvu/483| автор издания= | издание=Армянская советская энциклопедия | тип= | место=Ер. | издательство= | год=1987|выпуск= |том=13|номер= | страницы=}}</ref>}}
== Иҫкәрмәләр ==
{{примечания|2|height=200}}

[[Категория:Әрмәнстан әҙәбиәте]]
[[Категория:Әрмәнстан мәҙәниәте]]