Азия битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Материк
 |Название                  = Азия
 |Изображение               = Asia (orthographic projection).svg
  |Подпись                  = Азия ярымшар картаһында
 |Территория                = 44,579,000 
 |Население                 = 4,164,252,000
  |Плотность населения      = 87
 |Этнохороним               = Азиаттар 
 |Государств                = 49 (+5 өлөшләтә танылмаған)
 |Зависимые государства     = 
{{Collapsible list
| list_style = text-align:left;
| 1 = [[Акротири һәм Декелия]] | 2 = [[Һинд океанында Британия территорияһы]] | 3 = [[Раштыуа утрауы (Австралия)]] | 4 = [[Кокос утрауҙары]] | 5 = [[Гонконг]] | 6 = [[Макао]]
}}
 |Танылмаған төбәктәр      =
{{Collapsible list
| list_style = text-align:left;
| 1 = [[Абхазия]] | 2 = [[Таулы Карабах Республикаһы]] | 3 = [[Төньяҡ Кипрҙың Төрөк Республикаһы]] | 4 = [[Көньяҡ Осетия]] | 5 = [[Тайвань]]
}}
 |Языки                     = Азия телдәре
 |Часовые пояса             = UTC+2 алып UTC+12 тиклем
 |Домены                    = .asia
 |Крупнейшие города         = [[Токио]], [[Джакарта]], [[Сеул]], [[Шанхай]], [[Дели]], [[Мумбаи]], [[Манила]], [[Пекин]], [[Осака]], [[Калькутта]], [[Карачи]]
}}

'''А́зия''' — Ер йөҙөнөң иң ҙур  киҫәге, [[Европа]] менән бергә [[Евразия]] ҡитғаһын хасил итә<ref name="autogenerated1">{{РП}}</ref>. Майҙаны (утрауҙар менән бергә) — 43,4 млн км² самаһы<ref name="autogenerated1">{{РП}}</ref>. Халҡы — 4,2 млрд кеше (2012) (Ер халҡының 60,5 %). Азия донъяның үҫеш кисереүсе иң ҙур төбәге булып тора<ref>[http://russian.china.org.cn/russian/233641.htm Цзэн Цинхун: Ҡытай Азия илдәре менән бергә үҙ-ара хеҙмәттәшлекте нығырытға ниәт тота<span class="notranslate hidefromparserselfclosedtags">FORMAT_PLACEHOLDER_0</span>]</ref>.

== Атамаһының килеп сығышы ==
[[Хеттар]] дәүерендә [[Кесе Азия]]ның төньяҡ-көнбайышында Ассув батшалығы була<ref>История Древнего Востока. Кн.1. Ч.2. С.149, 188</ref>. Хеттарҙың уны еңеүе тураһында Тудхалияс IV анналдарында телгә алынған. Грек эпосында был батшалыҡ троялыларҙың союздашы Асий батша аша кәүҙәләндерелә. Грек мифологияһында Асия исемен Океанида, [[Прометей]]ҙың ҡатыны, йөрөтә, мифологияға ярашлы, донъя киҫәгенең атамаһы шунан килеп сыҡҡан. [[Геродот]] осорона инде гректарҙа был донъя киҫәге Асия (Азия) тип йөрөтөлгән.

== Урыны һәм сиктәре ==
Азияның материк өлөшө нигеҙҙә көнсығыш ([[Чукот ярымутрауы]] ғына иҫкәрмә булып тора) һәм төньяҡ ярымшарҙарҙа урынлашҡан. Азия [[Африка]] менән Суэц муйыны аша тоташҡан, [[Төньяҡ Америка]]нан уны тар ғына [[Беринг боғаҙы]] айыра. Ситке нөктәләрҙең географик координаттарын «Төп мәғлүмәттәр» киҫәгендә ҡара.

=== Европа менән Азия сиге ===
{{Төп мәҡәлә|Европа менән Азия араһындағы сик}}
[[Файл:Possible definitions of the boundary between Europe and Asia.png|thumb|Европә менән Азияның Халыҡ-ара Географик Йәмғиәте тарафынан танылған сиге (A хәрефе аҫтындағыһы, ә башҡа хәрефтәр менән кире ҡағылған варианттар билдәләнгән)]]

Донъяның был киҫәктәре араһында тәү тапҡыр сик билдәләү [[Боронғо Греция]] дәүеренә ҡарай. Фараз ителеүенсә, боронғо грек географы Гекатей Милетский донъяны Европа менән Азияға бүлгән тәүге ғалим булған: үҙенең ''«Ерҙәрҙе һүрәтләү»'' тигән хеҙмәтендә ул Фасис йылғаһы ([[Грузия]]ла Риони йылғаһы) һәм [[Урта диңгеҙ]] аша улар араһында сик үткәрә{{sfn|Чубарьян|2005|p=31}}. Европа менән Азия араһында сик үткәреү мәсьәләһен донъяны өс киҫәккә (Европа, Азия һәм Ливияға){{sfn|Чубарьян|2005|p=31-33}} бүлгән [[Геродот]], Фукидид, Изократ, Полибий (Европа һәм Азия сиген ''«Дөйөм тарих»'' тигән хеҙмәтендә Танаис ([[Дон]]){{sfn|Чубарьян|2005|p=34}} аша үткәргән), [[Страбон]] (''«География»'' тигән хеҙмәтендә шулай уҡ Танаис буйлап сик үткәрә{{sfn|Чубарьян|2005|p=34}}) кеүек боронғо грек ғалимдары күтәрә. Үҙ сиратында, боронғо Рим яҙыусыһы Өлкән Плиний ике донъя киҫәге араһындағы сикте Понт менән [[Каспий диңгеҙе|Каспий]] араһындағы муйын ([[Кавказ тауҙары]]), Киммерия Боспоры (Керчь боғаҙы) һәм Меотида ([[Азов диңгеҙе]]) буйлап үткәрә{{sfn|Чубарьян|2005|p=34}}.

[[XVIII быуат]]ҡа тиклем Европа менән Азия араһындағы сиктең Азов диңгеҙе һәм Дон буйлап үткән өлөшө шик аҫтына алынмай һәм Козьма Индикоплов (VI быуат), Мартин Бельский (1550 йыл), Герард Меркатор (XVII быуат), [[Михаил Ломоносов]] (XVIII быуат) хеҙмәттәрендә раҫлау таба. Ләкин шул осорҙа уҡ башҡа фекерҙәр ҙә була. Мәҫәлән, [[Урта быуаттар]]ҙағы ғәрәп сығанаҡтары Европаның көнсығыш сиге тип Итил ([[Иҙел|Волга]]) һәм [[Кама]] йылғаларын һанаған<ref name="rgo">{{cite web|url=http://www.rgo.ru/2011/02/evro-aziatskaya-granica-istoriya-voprosa-i-sovremennye-predstavleniya/|title=Евро-Азиатская граница: история вопроса и современные представления|author=Чибилёв А.А.|publisher=Русское Географическое Общество|accessdate=2012-03-19|archiveurl=http://www.webcitation.org/66HZtx7n2|archivedate=2012-03-19}} {{Webarchive|url=https://archive.is/20130417172902/www.rgo.ru/2011/02/evro-aziatskaya-granica-istoriya-voprosa-i-sovremennye-predstavleniya/ |date=2013-04-17 }}</ref>.

XVIII быуатҡа башҡа төрлө фекерҙәр күбәйә төшә. Әйтәйек, француз картографы {{нп5|Делиль, Гийом|Гийом Делиль|en|Guillaume Delisle}} Европаның көнсығыш сиген [[Обь]] буйлап, ә урыҫ хеҙмәтендәге немец сәйәхәтсеһе Иоган Георг Гмелин менән француз географы Жан Жак Элизе-Реклю Енисей буйлап үткәрә. 1730 йылда ''«Европа менән Азияның төньяҡ һәм көнсығыш өлөштәре»'' тигән китапта швед ғалимы [[Филипп Иоганн Страленберг]] тарафынан беренсе тапҡыр Азия һәм Европа араһындағы сикте [[Урал тауҙары]]ның һыу бүленеше буйлап, ә [[Көньяҡ Урал]]дан ары — Дөйөм Һырт, Һамар, [[Волга|Волга (Иҙел)]] йылғалары буйлап Камышинға һәм артабан Дон буйлап үткәреү идеяһы тәҡдим ителә. Шул уҡ ваҡытта сикте Урал буйлап үткәреү фекерен белдереүҙә Страленбергтың беренселегенә ҡарата урыҫ ғалимы [[Татищев Василий Никитич|В. Н. Татищев]] дәғүә белдерә, ул үҙе был идеяны 1720 йылда уҡ әйтеүен хәбәр итә<ref name="rgo"></ref>. 1745 йылда ''«Рәсәй лексиконы»'' нда ул былай тип яҙа:

{|
|{{начало цитаты}}Сикте Вайгач тарлығынан Бөйөк Билғау һәм Яйыҡ буйлап аҫҡа, Каспий диңгеҙе аша Кума йылғаһы йәки Таурис тауҙарына тиклем үткәреү күпкә яҡшыраҡ һәм тәбиғирәк булыр ине. 
{{конец цитаты|источник=В.Н. Татищев. «Рәсәй лексиконы»}}
{{oq|ru|{{начало цитаты}}Весьма приличнее и натуральнее провести границу от узкости Вайгач по Великому Поясу и Яику вниз через море Каспийское до реки Кумы или гор Таурисских.
{{конец цитаты|источник=В.Н. Татищев. «Российский лексикон»}}
}}
|}

Артабан Азия менән Европа араһында сикте Урал буйлап үткәреү Ф. А. Полунин (1773), С. И. Плещеев (1793), [[Фальк Иоганн Петер|И. П. Фальк]] (1824), Г. Е. Щуровскийҙың (1841) ғилми хеҙмәттәрендә сағылыш тапты<ref name="rgo"></ref>. Шул уҡ ваҡытта был ике донъя киҫәге араһындағы көнсығыш сиктең көньяҡ-көнсығыш өлөшөндә айырма ҙур була: [[Пётр Симон Паллас|П. С. Паллас]] (1773) уны [[Урал йылғаһы]]ның урта ағымынан [[Дөйөм Һырт]]тың көньяҡ битләүҙәре, [[Волга]], Эргени һәм Маныч йылғаһы буйлап үткәрә, бөтөн Каспий буйы уйһыулығын Азияға беркетә; Г. Ф. Миллер (1750) менән Ф. А. Полунин (1773) — Дон, Волга, Кама, [[Ағиҙел (йылға)|Ағиҙел]] һәм артабан Урал һырты буйлап; С. И. Плещеев (1793) менән И. Ф. Гакман (1787) Эмба йылғаһы буйлап үткәрә<ref name="rgo"></ref>.

XIX—XX быуаттарҙа сик мәсьәләһе артабан үҫеш ала. 1850 йылда Германия ғалимы [[Александр Гумбольдт]], Европа — ул Азияның бер өлөшө, сөнки Европа менән Азия араһында сик юҡ, тигән фекерҙе әйтә. Үҙ сиратында, француз географы П. Гуру ''«Азия»'' тигән китабында (1956): «Европа — Азияға ҡараған ярымутрау, ә Азия — яһалма төшөнсә…», — тип белдерә, У. Паркер иһә ''«Европа: как далеко?»''<ref name="rgo"></ref> тигән китабында (1960), Европа һәм Азия тигән ике материк юҡ, Евразия тигән берәү генә бар, тигән ҡарашты сағылдыра<ref name="rgo"></ref>.

Совет фәнендә Европа менән Азия сиге мәсьәләһе 1950—1960-сы йылдарҙа СССР География йәмғиәтенең Мәскәү филиалы эшмәкәрлегендә үҫеш ала. Был юҫыҡта Ю. К. Ефремов (1958), В. И. Прокаев (1960) һәм Э. М. Мурзаев (1963) төп хеҙмәттәрҙең авторҙары булып тора.

Ю. К. Ефремов 1958 йылда СССР География йәмғиәте Мәскәү филиалының мәктәп һәм физик география бүлексәһе ултырышындағы докладында, Азия менән Европа араһындағы сик мәҙәни-тарихи мәғәнәгә генә эйә, улар араһында тәбиғи сик юҡ, Урал да, Кавказ да донъяның ике киҫәге араһында сик булып хеҙмәт итә алмай, тип раҫлай<ref name="rgo"></ref>. Һөҙөмтәлә ултырышта бөтә совет дәреслектәрендә сағылыш тапҡан тәҡдим ҡабул ителә<ref name="rgo"></ref>:

{|
|{{начало цитаты}}Европа менән Азия сиген Уралдың һәм Мугалжарҙың көнсығыш итәге, артабан Эмба йылғаһы, Каспийҙың төньяҡ яры, Кума-Маныч уйпаты һәм Керчь боғаҙы аша Азов диңгеҙен Европа биләмәһендә ҡалдырып үткәреү тәҡдим ителә.
{{oq|ru|{{начало цитаты}}Рекомендовать проводить границу Европы и Азии по восточной подошве Урала и Мугоджар, затем по реке Эмбе, по северному берегу Каспия, по Кумо-Манычской впадине и Керченскому проливу, оставляя Азовское море в пределах Европы.}}
|}
Әлеге ҡарарҙы В. И. Прокаев тәнҡитләй (1960), ул был тәҡдимдең физик-географик тулылыҡ принцибын боҙоуын раҫлай. Уның фекеренсә, был принципҡа ярашлы, сик Урал иленең (тулыһынса Европала ята) көнсығыш ситенән һәм Каспий буйы уйһыулығы менән Туран иленең (Азияға ҡарай) төньяҡ-көнбайыш ситенән үткәрелергә тейеш<ref name="rgo"></ref>}. Ошоға ҡарамаҫтан, В. И. Прокаев был тасуирламаны Азия менән Европа араһындағы сик тип һанамай, сөнки ул йәшәп килгән традицияларға, атап әйткәндә, Урал тауҙарының һыу бүленеше, [[Урал (йылға)|Урал йылғаһы]], Ҙур Кавказдың һыу бүленеше һәм Керчь боғаҙы буйлап үткәрелгән сиккә ҡаршы килә<ref name="rgo"></ref>.

Азия менән Европа сиге мәсьәләһенә үҙ хеҙмәтендә совет ғалимы Э. М. Мурзаев (1963) ҡағыла. Донъяның был ике киҫәге араһында сикте антропологик, тарихи, лингвистик һәм этнографик нигеҙҙәрҙә үткәреп булмаҫын билдәләп, ул ике вариант тәҡдим итә.
* Беренсе вариант — сәйәси-административ рубеждар нигеҙендә. Уға ярашлы, Азия менән Европа араһындағы сик — Грузия һәм [[Әзербайжан|Азербайжан]]дың ([[Каспий диңгеҙе]] тулыһынса Азияға ҡарай) дәүләт сиктәре, артабан Рәсәй менән Ҡаҙағстандың дәүләт сиктәре буйлап [[Силәбе өлкәһе|Силәбе өлкәһенә]] тиклем бара. Силәбе, Свердловск, Төмән өлкәләре, Ханты-Манси һәм Ямал-Ненец автономиялы округтары тулыһынса Азияға ҡарай. Кар диңгеҙе, был вариант буйынса, тулыһынса Азияға, Яңы Ер архипелагы Европаға инә.
* Икенсе вариант — физик-географик рубеждар нигеҙендә.<ref name="rgo"></ref>Ул «Кавказ — Каспий — Урал йылғаһы — Урал һырты» формулаһына нигеҙләнә<ref name="rgo"></ref>.

Хәҙерге осорҙа Азия менән Европа араһындаға сик бәхәсле булып ҡалыуын дауам итә. Рәсәй география сығанаҡтарында Европа менән сикте, ҡағиҙә булараҡ, [[Урал тауҙары]] һыу бүленеше, Мугалжар, Эмба йылғаһы, унан һуң [[Каспий диңгеҙе]], Аракс йылғаһы, [[Ҡара диңгеҙ|Ҡара]] һәм [[Мәрмәр диңгеҙе|Мәрмәр]] диңгеҙҙәре, [[Босфор]] һәм [[Дарданелдар]] боғаҙҙары буйлап үткәрәләр.

Рәсәйҙә статистик-иҡтисади хисаплауҙарҙа Азия менән Европа сиге [[Архангельск өлкәһе]]нең, [[Коми Республикаһы]]ның, [[Свердловск өлкәһе|Свердловск]] һәм [[Силәбе өлкәһе|Силәбе өлкәләре]]нең көнсығыш административ сиктәре һәм артабан Рәсәй менән [[Ҡаҙағстан]]дың дәүләт сиктәре, [[Дағстан]]дың, [[Ставрополь крайы|Ставрополь]] һәм [[Краснодар крайы|Краснодар]] крайҙарының төньяҡ административ сиктәре буйлап үткәрелә{{sfn|Кондрашов|2008|p=210}}.

=== Азия менән Африка араһындағы сик ===
[[Файл:Asia satellite orthographic.jpg|thumb|right|250px|Азия космостан]]
Азия менән Африка араһында сикте билдәләүгә тәүге ынтылыштар [[Боронғо Греция]] дәүеренә ҡарай {{sfn|Bhagwat|2009|p=90}}. Ғәҙәттә ул [[Нил]] йылғаһы буйлап үткәрелә, ләкин [[Геродот]] б.э.т. V быуатта [[Мысыр]] территорияһын Азия һәм Африка өлөштәренә бүлеүгә ҡаршы була, шунлыҡтан был сикте Мысырҙың көнбайыш сиге буйлап үткәреп, уны тулыһынса Азияға индерә{{sfn|Bhagwat|2009|p=90}}.
Үҙ сиратында [[Страбон]] сикте [[Ҡыҙыл диңгеҙ]] һәм Синай ярымутрауында ятҡан Бардавиль күле тамағы араһындағы [[Урта диңгеҙ]] менән тоташҡан муйын буйлап билдәләй{{sfn|Bhagwat|2009|p=90}}. Боронғо Рим дәүерендә һәм Урта быуаттарҙа ҡайһы бер ғалимдар сикте Суэц муйыны буйлап үткәрә, ләкин күпселек йә Нилды, йә Мысырҙың көнбайыш сиген сик тип һанауҙы дауам итә{{sfn|Bhagwat|2009|p=90}}.

Хәҙерге заманда Азия менән Африка араһында сик Суэц муйыны йә [[Суэц каналы]] буйлап үтә. Һөҙөмтәлә, Мысырҙың Синай ярымутрауында урынлашҡан өлөшө — Азияға, ә ҡалған өлөшө Африкаға инә.

== География ==

{| align="center" class="standard"
|-
|  Майҙаны:
|43475 мең км² (утрауҙарҙы ла индереп)<ref name="autogenerated1"></ref>
|-
|  Утрауҙарҙың майҙаны:
|  2001 мең км²
|-
|  Диңгеҙ кимәленә ҡарата уртаса бейеклек:
|  960 метр
|-
|  Диңгеҙ кимәленә ҡарата иң юғары бейеклек:
|  8 848 метр ([[Эверест]] тауы)
|-
|  Диңгеҙ кимәленә ҡарата иң тәпәш бейеклек:
|  −405 метр ([[Үле диңгеҙ]] кимәле)
|-
|  Иң төньяҡ нөктә:
|  Челюскин мороно<br /> 77° 43' так как<br /> 104° 18' ксш оҙ.
|-
|  Иң көньяҡ нөктә:
|  Пиай мороно<br />1° 16' так как<br /> 103° 30' ксш оҙ.
|-
|  Иң көнбайыш нөктә:
|  Баб мороно<br />39° 29' так как<br /> 26° 04' ксш оҙ.
|-
|  Иң көнсығыш нөктә:
|  Дежнёв мороно<br /> 66° 05' так как <br /> 169° 40' кбш оҙ.
|-
|  Азияның географик үҙәге<br />эргәһендәге ҡалалар:
|  [[Иркутск]], [[Ҡыҙыл (ҡала)|Ҡыҙыл]]
|}
Азия [[Төньяҡ Боҙло океан|Төньяҡ Боҙло]], [[Һинд океаны|Һинд]] һәм [[Тымыҡ океан]]дар, шулай уҡ — көнсығышта — [[Атлантик океан]]дың материк эсендәге диңгеҙҙәре ([[Азов диңгеҙе|Азов]], [[Ҡара диңгеҙ|Ҡара]], [[Мәрмәр диңгеҙе|Мәрмәр]], [[Эгей диңгеҙе|Эгей]], [[Урта диңгеҙ]]ҙәр) менән йыуыла. Шуның менән бергә эске аҡманың киң өлкәләре лә бар — [[Каспий диңгеҙе|Каспий]] һәм [[Арал диңгеҙе|Арал]] диңгеҙҙәренең, [[Балхаш]] күленең һ. б. [[Байкал]] күле эсәр һыу боло буйынса донъялағы бөтә күлдәрҙе үтеп китә; [[Байкал]]да донъя эсәр һыу болоноң 20 % тупланған (боҙлоҡтарҙы һанамайынса). [[Үле диңгеҙ]] донъялағы иң тәрән тектоник сөңгөл булып тора (диңгеҙ кимәленән − 405 метр түбән). Азия ярҙары ярайһы уҡ әҙ бүлгеләнгән, ҙур ярымутрауҙар бар — [[Кесе Азия]], [[Ғәрәбстан ярымутрауы|Ғәрәбстан]], [[Һиндостан субконтиненты|Һиндостан]], [[Корея ярымутрауы|Корей]], [[Камчатка]], [[Чукот ярымутрауы|Чукот]], [[Таймыр]] һ. б. Азия ярҙарына янында ([[Зонд утрауҙары|Оло Зонд]], [[Яңы Себер утрауҙары|Яңы Себер]], [[Сахалин]], [[Төньяҡ Ер]], [[Тайвань (утрау)|Тайвань]], Филиппин, Хайнань, Шри-Ланка, Япон утрауҙары һ. б.) ҙур утрауҙар бар, уларҙың бөтәһенең майҙаны бергә 2 млн км².

Азия аҫтында дүрт мөһабәт платформа — Ғәрәстан, Һиндостан, Ҡытай һәм Себер платформалары ята.<ref name="БСЭ">{{Из|БСЭ|http://slovari.yandex.ru/~%D0%BA%D0%BD%D0%B8%D0%B3%D0%B8/%D0%91%D0%A1%D0%AD/%D0%90%D0%B7%D0%B8%D1%8F %28%D1%87%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C %D1%81%D0%B2%D0%B5%D1%82%D0%B0%29/|заглавие=Азия (часть света)}}</ref>Б Был донъя киҫәге территорияһының ¾ өлөшөн тауҙар һәм яйлалар биләй, айырыуса бейектәре Үҙәк һәм Урта Азияла тупланған<ref name="БСЭ">{{Из|БСЭ|http://slovari.yandex.ru/~%D0%BA%D0%BD%D0%B8%D0%B3%D0%B8/%D0%91%D0%A1%D0%AD/%D0%90%D0%B7%D0%B8%D1%8F %28%D1%87%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C %D1%81%D0%B2%D0%B5%D1%82%D0%B0%29/|заглавие=Азия (часть света)}}</ref>. Дөйөм алғанда, Азия — бейеклектәрҙең абсолют нөктәләре буйынса ифрат ҡапма-ҡаршылыҡлы төбәк<ref name="БСЭ"></ref>. Бер яҡтан, бында донъяның иң бейек түбәһе — [[Джомолунгма]] тауы (8848 м) урынлашҡан, икенсе яҡтан, иң тәрән сөңгөлдәр — тәрәнлеге 1620 метрға еткән [[Байкал]] күле һәм диңгеҙ кимәленән 392 метрға түбәнерәк Үле диңгеҙ ошо уҡ донъя киҫәгендә<ref name="БСЭ"></ref>. Көнсығыш Азия — әүҙем [[вулкан|янартауҙар]] төбәге.

Азия төрлө ҡаҙылма байлыҡтарға (айырыуса — яғыулыҡ-энергетика сеймалына) бай.

Азия территорияһында [[Климат|климатты]]ң бөтә төрҙәре лә тиерлек — алыҫ төньяҡтағы арктиктан көньяҡ-көнсығыштағы экваториаль төргәсә. Көнсығыш, Көньяҡ һәм Көньяҡ-Көнсығыш Азияла — муссон климат (Ерҙәге иң дымлы урын — Гималайҙағы Черапунджи төбәге — Азияла урынлашҡан), ә Көнбайыш Себерҙә — континенталь, Көнсығыш Себерҙә һәм Һарыарҡала — ҡырҡа континенталь, ә Үҙәк, Урта һәм Көнбайыш Азияла — уртаса һәм субтропик бүлкәттәрҙең ярымсүл һәм сүл климаты. Азияның Көньяҡ-Көнбайышына тропик сүл климаты хас, ул Азияла иң эҫе урын.

==== Рельефы ====
[[Файл:Европа-Азия.jpg|thumb|Европа менән Азия араһындағы сик]]
Азияның алыҫ төньяғын тундралар биләй. Көньяҡтараҡ тайга йәйрәй. Көнбайыш Азияла уңдырышлы ҡара тупраҡлы далалар ята. Үҙәк Азияның Ҡыҙыл диңгеҙҙән алып Монголияға тиклемге ҙур өлөшөн сүлдәр биләй. Уларҙың иң ҙуры — [[Гоби]] сүле. [[Гималай тауҙары]] Үҙәк Азияны Көньяҡ һәм [[Көньяҡ-Көнсығыш Азия]] тропиктарынан айырып тора.

[[Гималай тауҙары]] — донъяның бик бейек тау системаһы. Бассейндары Гималайҙа урынлашҡан йылғалар көньяҡтағы баҫыуҙарҙы ләм менән туйындыра, уңдырышлы тупраҡ хасил итә.

== Физик-географик районлаштырыу һәм субтөбәктәр ==
Азияны түбәндәге физик-географик райондарға бүлеү ҡабул ителгән:
* [[Көнсығыш Азия]] ([[Корея ярымутрауы]], Япон утрауҙары, Ҡытайҙың көнсығыш өлөшө);
* [[Көнбайыш Азия]] (Көньяҡ Кавказ һәм Азия алды ҡалҡыулыҡтары);
* [[Төньяҡ Азия]] ([[Себер]] һәм Евразияның төньяҡ-көнсығышы);
* [[Урта Азия]] ([[Памир]], [[Тянь-Шань]], [[Туран уйһыулығы]]);
* [[Көньяҡ-Көнсығыш Азия]] ([[Һинд-Ҡытай ярымутрауы]] һәм [[Малай архипелагы]]);
* [[Көньяҡ-Көнбайыш Азия]] ([[Ғәрәбстан ярымутрауы]] һәм Левант);
* [[Көньяҡ Азия]] ([[Һиндостан ярымутрауы]] һәм Шри-Ланка утрауы (Мальдив архипелагы).


БМО-ла ҡабул ителгән классификацияға ярашлы, түбәндәге субтөбәктәр айырыла:
* Көнсығыш Азия (ҠХР һәм Ҡытай Республикаһын үҙ эсенә алған Ҡытай, Көньяҡ һәм Төньяҡ Корея, Монголия, Япония)
* Көнбайыш Азия (Әзербайжан, Әрмәнстан, Бахрейн, Грузия, Израиль, Иордания, Ираҡ, Йемен, Катар, Кипр, Кувейт, Ливан, БҒӘ, Оман, Фәләстин территориялары, Сәғүд Ғәрәбстаны, Сүриә, Төркиә)
* [[Көньяҡ-Көнсығыш Азия]] (Бруней, Көнсығыш Тимор, Вьетнам, Индонезия, Камбоджа, Лаос, Малайзия, Мьянма, Сингапур, Таиланд, Филиппин)
* Көньяҡ Азия (Афғанстан, Бангладеш, Бутан, Һиндостан, Иран, Мальдив, Непал, Пакистан, Шри-Ланка)
* Үҙәк Азия (Ҡаҙағстан, Ҡырғыҙстан, Тажикстан, Төркмәнстан, Үзбәкстан)

Шул уҡ ваҡытта был классификация берҙән-бер дөрөҫ тип һаналмай. Башҡа классификациялар ҙа бар, мәҫәлән{{sfn|Duka|2007|p=73-75}}:
* Көнсығыш Азия (КХДР, ҠХР, Корея Республикаһы, Тайвань, Япония)
* Үҙәк һәм Төньяҡ Азия (Ҡаҙағстан, Ҡырғыҙстан, Монголия, Тажикстан, Төркмәнстан, Үзбәкстан, Рәсәйҙең Азия өлөшө, шулай уҡ ҠХР-ҙың автономиялы өс төбәге — Эске Монголия, Синьцзян-Уйғыр автономиялы районы һәм Тибет)
* Көньяҡ-Көнбайыш Азия (Әзербайжан, Әрмәнстан, Афғанстан, Бахрейн, Грузия (өлөшләтә), Израиль, Иордания, Ираҡ, Иран, Йемен, Катар, Кипр, Кувейт, Ливан, БҒӘ, Оман, Сәғүд Ғәрәбстаны, Сүриә, Төркиәнең Азия өлөшө, Мысырға ҡараған Синай ярымутрауы)
* Көньяҡ Азия (Бангладеш, Бутан, Һиндостан, Мальдив, Непал, Шри-Ланка)
* Көньяҡ-Көнсығыш Азия (Бруней, Көнсығыш Тимор, Вьетнам, Индонезия, Камбоджа, Лаос, Малайзия, Мьянма, Сингапур, Таиланд, Филиппин).

== Азия илдәре ==

Азия территорияһында әлеге ваҡытта тулыһынса йә өлөшләтә урынлашҡан 54 [[Дәүләт|дәүләт]] иҫәпләнә, уларҙың дүртеһе (Абхазия, Ҡытай Республикаһы, Төньяҡ Кипрҙың Төрөк Республикаһы, Көньяҡ Осетия) өлөшләтә генә танылған. Таулы Карабах Республикаһы — танылмаған дәүләт. Рәсәйҙе Азия илдәре исемлегенә индереү бөтәһенән элек уның ошо донъя киҫәгендә урынлашҡан булыуына бәйле (халҡының ҙур өлөшө — Европала, территорияһының ҙур өлөшө — Азияла). Төркиә менән Ҡаҙағстан территоияһы һәм халҡының аҙ өлөшө Европаға ҡарай, шунлыҡтан улар [[Европа|Европа илдәре]] исемлегенә инә (бөтә версиялар буйынса Европа менән Азия сиге).<ref>{{cite web|url=http://www.worldatlas.com/webimage/countrys/me.htm|title=The Middle East|last=worldatlas.|first=The Middle East|author=worldatlas|quote=As a point-of-interest, Armenia and Azerbaijan have long been associated with the Middle East, but in recent years, some sources now consider them to be more closely aligned with Europe based on their modern economic and political trends. We have moved in that direction, and the same applies for the island country of Cyprus, as it does for Georgia, the former Russian republic.|accessdate=2012-09-30|archiveurl=http://www.webcitation.org/6BOkqxfAJ|archivedate=2012-10-14}}</ref>}. [[Европа|Европа илдәрен]]ә йыш ҡына Әзербайжан менән Грузия ла (Ҙур Кавказ аша Европа менән Азия араһында сик үткәргәндә уларҙың бәләкәй генә өлөштәре Европа территорияһына инеп ҡала), [[Европа Берләшмәһе]]нә ингән, ләкин географик яҡтан тулыһынса Азияла ятҡан һәм Европа менән тығыҙ сәйәси һәм мәҙәни бәйләнештәргә эйә булған [[Кипр Республикаһы|Кипр]] ҙа индерелә.<ref>{{cite web|url=http://www.worldatlas.com/webimage/countrys/me.htm|title=The Middle East|last=worldatlas.|first=The Middle East|author=worldatlas|quote=As a point-of-interest, Armenia and Azerbaijan have long been associated with the Middle East, but in recent years, some sources now consider them to be more closely aligned with Europe based on their modern economic and political trends. We have moved in that direction, and the same applies for the island country of Cyprus, as it does for Georgia, the former Russian republic.|accessdate=2012-09-30|archiveurl=http://www.webcitation.org/6BOkqxfAJ|archivedate=2012-10-14}}</ref>

{{col-begin}}
{{col-3}}
* {{Флагификация|Абхазия}} <small>(өлөшләтә танылған республика)</small>
* {{Флагификация|Әзербайжан}} (100&nbsp;%<ref name="KumoMan"> Сикте Кум-Маныч уйпаты аша үткәргәндә</ref>-тан 90&nbsp;%-ҡа тиклем территорияһы<ref>Атап әйткәндә, ЦРУ ҡабул иткән илдәр классификацияһына ярашлы ([https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/aj.html см.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160709035525/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/aj.html |date=2016-07-09 }}), Әзербайжан Көньяҡ-Көнбайыш Азияға ҡарай. Илдең бик бәләкәй өлөшө генә Төп Кавказ һыртынан, Европа — Азия сигенең ҡабул ителгән варианттарының береһенән, төньяҡтараҡ ята.</ref><ref> Кавказдан төньяҡтараҡ Азербайжандың Шабран (1739 км²), Кусар (1542 км²), Хачмас (1063 км²), Сиазань (759 км²), Куба (2610 км²) райондары һәм Хызын районының төньяҡ өлөшө (тотош район&nbsp;— 1711 км²) ята. Бөтә майҙан: 9424 км² (Хызын районын тулыһынса индергәндә, өлөшләтә — 8600 км² самаһы йәки Азербайжандың бөтә майҙанының (86 600 км², ТКР-ҙы ла индереп)&nbsp;10&nbsp;%.</ref>)
* {{Флагификация|Акротири и Декелия}} <small>([[Бөйөк Британия|Бөйөк Британияның бойондороҡло территорияһы]])</small>
* {{Флагификация|Армения}}
* {{Флагификация|Афганистан}}
* {{Флагификация|Бангладеш}}
* {{Флагификация|Бахрейн}}
* {{Флагификация|Британская территория в Индийском океане}} <small>([[Бөйөк Британия|Бөйөк Британияның бойондороҡло территорияһы]])</small>
* {{Флагификация|Бруней}}
* {{Флагификация|Бутан}}
* {{Флагификация|Восточный Тимор}}
* {{Флагификация|Вьетнам}}
* {{Флагификация|Грузия}} <small>(100&nbsp;%<ref name="KumoMan"></ref>-тан  95&nbsp;%-ҡа тиклем территорияһы<ref>Атап әйткәндә, ЦРУ ҡабул иткән илдәр классификацияһына ярашлы  ([https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/gg.html#Geo см.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151016075816/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/gg.html#Geo |date=2015-10-16 }}), Грузия Көньяҡ-Көнбайыш Азияға инә. Илдең бер бәләкәй өлөшө генә  Европа —  Азия сигенең ҡабул ителгән варианттарының береһе булған Төп Кавказ һыртынан төньяҡтараҡ ята.</ref><ref>Ҙур Кавказдан төньяҡтараҡ Грузияның түбәндәге райондары (муниципалитеттары) урынлашҡан: Казбеги (1082 км²), Душети муниципалитетының төньяҡ өлөшө (тотошлайы &nbsp;— 2207 км²), Ахмета муниципалитетның төньяҡ өлөшө (тотошлайы&nbsp;— 2982 км²). Был өс муниципалитеттың дөйөм майҙаны&nbsp;— 6271км², уларҙаың Ҙур Кавказдан төньяҡтараҡ ятҡандары&nbsp;— 3700км² самаһы йәки Грузияның бөтә майҙанының (69700км², Көньяҡ Осетия Республикаһын һәм Абхазия Республикаһын индереп) 5&nbsp;%-ы.</ref>)</small>
* {{Флагификация|Египет}} <small>(өлөшләтә)</small>
* {{Флагификация|Израиль}}
* {{Флагификация|Индия}}
* {{Флагификация|Индонезия}} <small>(территорияның ҙур өлөшө)</small>
* {{Флагификация|Иордания}}
* {{Флагификация|Ирак}}
* {{Флагификация|Иран}}
* {{Флагификация|Йемен}} <small>(территорияның ҙур өлөшө)</small>
{{col-3}}
* {{Флагификация|Казахстан}}<ref>Европа һәм Азия араһындағы сикте Эмба аша үткәргәндә Европаға Ҡаҙағстан террриторияһының 14&nbsp;%-ы инә; Урал йылғаһы буйлап сикте 1964 йылдан бирле (Лондонда Халыҡ-ара География Союзының XX Конгресы) үткәрмәйҙәр (ҡара: [https://sites.google.com/a/vspu.ru/egf-kafedra-fiziceskoj-geografii-i-geoekologii/interesnye-fakty-o-geografii Физик география һәм геоэкология кафедраһы. «Волгоград дәүләт социаль-педагогия университеты»&nbsp;ФГБОУ ВПО (ФГБОУ ВПО «ВГСПУ») тәбиғәт-география факультеты. География тураһында ҡыҙыҡлы факттар: Европа менән Азия сиге ҡайҙан үтә?] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140423073135/https://sites.google.com/a/vspu.ru/egf-kafedra-fiziceskoj-geografii-i-geoekologii/interesnye-fakty-o-geografii |date=2014-04-23 }})</ref><ref>https://archive.is/20130417172902/www.rgo.ru/2011/02/evro-aziatskaya-granica-istoriya-voprosa-i-sovremennye-predstavleniya/ Урыҫ географик йәмғиәте. А.&nbsp;А.&nbsp;Чибилёв. Европа-Азия сиге: мәсьәләнең тарихы һәм хәҙерге заман ҡараштары. Евразия феномены: бер ҡитғала ике донъя киҫәге]</ref><ref>Европа менән Азия араһындағы сикте (Ҡаҙағстан эсендә) Эмба йылғаһы аша үткәргәндә, унан көнбайыштағы Европа өлөшө түбәндәге территорияларҙы индерер: '''Көнбайыш Ҡаҙағстан өлкәһе''' (тулыһынса, '''151300 км²''' ашыу); '''Атырау  өлкәһе'''  (118600 км²; Жылыой районының көньяҡ өлөшөнән тыш&nbsp;— '''103000 км²''' самаһы); '''Аҡтүбә өлкәһенең'''  төньяҡ-көнбайыш өлөшө (300600 км²; Шалкар (62200 км²), Ырғыҙ (41500 км²), Айтекебий  райондарынан (31300 км²), Байгана районының көньяҡ һәм урта өлөшөнән тыш (61000 км²-нан 40000 км² самаһы )&nbsp;— '''яҡынса 126 000 км²'''). Эмба һәм Орь&nbsp;йылғаларынан көнбайыштараҡ ятҡан территориялар йәмғеһе — '''яҡынса 380 000''' км² йәки илдең тотош территорияһының&nbsp;(2724902 км²) 13,9&nbsp;%-ы </ref>)</small>
* {{Флагификация|Камбоджа}}
* {{Флагификация|Катар}}
* {{Флагификация|Кипр}}
* {{Флагификация|Киргизия}}
* {{Флагификация|Китай}}
** {{Флагификация|Гонконг}}
** {{Флагификация|Макао}}
* {{Флагификация|Тайвань}} <small>(өлөшләтә танылған республика)</small>
* {{Флагификация|Кокосовые острова}} <small>([[Австралия|Австралия]]ның бойондороҡло тышҡы территорияһы)</small>
* {{Флагификация|Корейская Народно-Демократическая Республика}}
* {{Флагификация|Республика Корея}}
* {{Флагификация|Кувейт}}
* {{Флагификация|Лаос}}
* {{Флагификация|Ливан}}
* {{Флагификация|Малайзия}}
* {{Флагификация|Мальдивы}}
* {{Флагификация|Монголия}}
* {{Флагификация|Мьянма}}
* {{Флаг|Нагорно-Карабахская Республика}} [[Таулы Ҡарабах Республикаһы]] <small>(танылмаған республика)</small>
{{col-3}}
* {{Флагификация|Непал}}
* {{Флагификация|ОАЭ}}
* {{Флагификация|Оман}}
* {{Флагификация|Остров Рождества}} <small>([[Австралия|Австралия]]ның бойондороҡло тышҡы территорияһы)</small>
* {{Флагификация|Пакистан}}
* {{Флагификация|Россия}} <small>(территорияның ҙур өлөшө, ләкин халҡының аҙыраҡ өлөшө)</small>
* {{Флагификация|Саудовская Аравия}}
* {{Флагификация|Сингапур}}
* {{Флагификация|Сирия}}
* {{Флагификация|Таджикистан}}
* {{Флагификация|Таиланд}}
* {{Флагификация|Туркменистан}}
* {{Флагификация|Турецкая Республика Северного Кипра}} <small>(өлөшләтә танылған республика)</small>
* {{Флагификация|Турция}} <small>(территорияның ҙур өлөшө)</small>
* {{Флагификация|Узбекистан}}
* {{Флагификация|Филиппины}}
* {{Флагификация|Шри-Ланка}}
* {{Флагификация|Южная Осетия}} <small>(өлөшләтә танылған республика)</small>
* {{Флагификация|Япония}}
{{col-end}}

== Халҡы ==
Азияға халыҡ һаны үҫешенең бик юғары уртаса йыллыҡ тиҙлеге хас (был күрһәткес буйынса Азия [[Африка]]нан ғына ҡалыша); һуңғы ваҡытта был тиҙлек кәмей төштө һәм 1,3 % тәшкил итә. Азияла донъя халҡының 60 % йәшәй. [[Ҡытай]] менән [[Һиндостан]] халҡының дөйөм һаны донъя халҡының 40 % бирә. 7 дәүләттә 100 миллиондан ашыу кеше йәшәй (үрҙә аталғандарҙан тыш — [[Индонезия]], [[Пакистан]], [[Бангладеш]], [[Япония]] и [[Филиппин]]).

Азияла кешелектең төп өс расаһы — монголоид ([[ҡытайҙар]] һ.б.), [[европеоид]] (Көнбайыш Азия халыҡтары) һәм [[негроид]] (Көньяҡ һәм [[Көньяҡ-Көнсығыш Азия]]ның ҡайһы бер халыҡтары) — вәкилдәре  йәшәй. Азияның этник составына төрлөлөк хас.

Азияла ҡытай, [[Һиндостан|һинд]], тибет-монгол, урта азиат, вавилон  кеүек боронғо цивилизациялар барлыҡҡа килгән. Көньяҡ һәм Көньяҡ-Көнсығыш Азияның баҫыусылыҡ өсөн ыңғай шарттары хәҙерге халыҡтарҙың байтағына башланғыс һалған.

<div style="height:500px; overflow:auto; font-size:85%;" >
{| class="sortable wikitable" style="text-align:right"
!Урын
!Дәүләт<br>(йәки<br>бойондороҡло<br>территория)
!2012 йылдың 1 июле<br>БМО баһаһы
!Халыҡ<br>%-ы
!Уртаса<br>сағыштырмаса<br>йыллыҡ<br>үҫеш<br>(%, БМО<ref>Түбәндәге формула буйынса иҫәпләнә:&nbsp;БМО баһаһы<sub>2012</sub>/БМО баһаһы<sub>2011</sub> x100-100.</ref>)
!Уртаса<br>абсолют <br>йыллыҡ<br>үҫеш<br>(%, БМО<ref>Түбәндәге формула буйынса иҫәпләнә: БМО баһаһы<sub>2012</sub> БМО мәғлүмәттәре буйынса йыллыҡ үҫеш100.</ref>)
!Көтөлгән<br>икеләтә артыу<br>осоро<br>(йыл, БМО<br><ref>Түбәндәге формула буйынса иҫәпләнә: LN(2)/LN(БМО мәғлүмәттәре буйынса үҫеш)/100+1). Шулай уҡ LOG<sub>10</sub>(2)/LOG<sub>10</sub>(БМО мәғлүмәттәре буйынса үҫеш/100+1) формулаһына ярашлы  алынған мәғлүмәттәр ҙә алына.</ref>)
!Альтернатив<br>сығанаҡтарҙан 
!Дата
!Сығанаҡ
|-
| 1
|  align="left"|{{Флагификация|Китай}}
| 1,353,601,000
| 32.02
| 0.45
| 6,091,000
| 154
| 1,347,350,000
| 2011 й. 31 декабре
|  align="left"|[https://archive.is/20121129013821/www.stats.gov.cn/english/newsandcomingevents/t20120120_402780233.htm Official estimate]
|-
| 2
|  align="left"|{{IND}}
| 1,258,351,000
| 29.77
| 1.36
| 17,114,000
| 51
| 1,210,193,422
| 2011 й. 1 марты
|  align="left"|[https://web.archive.org/web/20110516131830/http://www.censusindia.gov.in/2011-prov-results/data_files/india/Final%20PPT%202011_chapter3.pdf Census result]
|-
| 3
|  align="left"|{{IDN}}
| 244,769,000
| 5.79
| 1.01
| 2,472,000
| 69
| 237,641,326
| 2010 й. майы
|  align="left"|[http://dds.bps.go.id/eng/tab_sub/view.php?tabel=1&amp;daftar=1&amp;id_subyek=12&amp;notab=1 Census result] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110718192001/http://dds.bps.go.id/eng/tab_sub/view.php?tabel=1&daftar=1&id_subyek=12&notab=1 |date=2011-07-18 }}
|-
| 4
|  align="left"|{{PAK}}
| 179,951,000
| 4.26
| 1.81
| 3,257,000
| 39
| 189,197,000
| {{CURRENTMONTHNAME}} {{CURRENTDAY}}, {{CURRENTYEAR}}
|  align="left"|[http://www.census.gov.pk Official population clock]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181225211657/http://www.census.gov.pk/%20 |date=2018-12-25 }}
|-
| 5
|  align="left"|{{Флагификация|Бангладеш}}
| 152,409,000
| 3.61
| 1.27
| 1,936,000
| 55
| 142,319,000
| 2011 й. 15 марты 
|  align="left"|[http://www.bbs.gov.bd/WebTestApplication/userfiles/Image/BBS/PHC2011Preliminary Result.pdf Census result]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
|-
| 5
|  align="left"|{{RUS}} (Европа өлөшө менән)
| 143,800,000
| 
| 
| 
| 139
| 143,800,000
| 2012 й. 1 ғинуары 
|-
| 6
|  align="left"|{{JPN}}
| 126,435,000
| 2.99
| -0.05
| -63,000
| -
| 127,650,000
|  2012 й. 1 марты
|  align="left"|[http://www.stat.go.jp/english/data/jinsui/tsuki/index.htm Monthly official estimate]
|-
| 7
|  align="left"|{{Флагификация|Филиппины}}
| 96,471,000
| 2.28
| 1.71
| 1,650,000
| 41
| 94,013,200
| 2010
|  align="left"|[http://www.census.gov.ph/data/sectordata/popproj_tab1r.html Official estimate]
|-
| 8
|  align="left"|{{VNM}}
| 89,730,000
| 2.12
| 1.06
| 951,000
| 66
| 87,840,000
| 2011
|  align="left"|[http://www.gso.gov.vn/default.aspx?tabid=622&amp;ItemID=12133 Official estimate]
|-
| 9
|  align="left"|{{IRN}}
| 75,612,000
| 1.79
| 1.09
| 824,000
| 64
| {{formatnum: {{#expr: 70495.782+2.908*{{Age in days|2006|10|28}} round 0}}000}}
| {{CURRENTMONTHNAME}} {{CURRENTDAY}}, {{CURRENTYEAR}}
|  align="left"|[http://www.amar.org.ir/Default.aspx?tabid=500 Official population clock]
|-
| 10
|  align="left"|{{TUR}}
| 74,509,000
| 1.76
| 1.18
| 879,000
| 59
| 74,724,269
|  2011 й. 31 декабре
|  align="left"|[http://www.turkstat.gov.tr/PreTablo.do?tb_id=39&amp;ust_id=11 Official estimate]
|-
| 11
|  align="left"|{{THA}}
| 69,892,000
| 1.65
| 0.54
| 377,000
| 129
| 65,479,453
| 2010 1 сентябре
|  align="left"|[http://www.citypopulation.de/Thailand.html Census result]
|-
| 12
|  align="left"|{{Флагификация|Мьянма}}
| 48,724,000
| 1.15
| 0.80
| 390,000
| 87
| 57,197,871
| 2012
|  align="left"|[http://archive.is/20130105195644/http://www.world-gazetteer.com/wg.php?x=&amp;men=gadm&amp;lng=en&amp;des=wg&amp;geo=-141&amp;srt=npan&amp;col=abcdefghinoq&amp;msz=1500 World Gazetteer projection]
|-
| 13
|  align="left"|{{KOR}}
| 48,588,000
| 1.15
| 0.41
| 199,000
| 169
| 48,580,000
| 2010 1 ноябре 
|  align="left"|[http://kostat.go.kr/portal/english/news/1/9/index.board?bmode=download&amp;bSeq=&amp;aSeq=249849&amp;ord=1 Census result]
|-
| 14
|  align="left"|{{IRQ}}
| 33,703,000
| 0.80
| 3.18
| 1,072,000
| 22
| 33,330,000
| 2011
|  align="left"|[http://cosit.gov.iq/english/AAS2012/section_2/1.htm Official estimate] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121029160543/http://cosit.gov.iq/english/AAS2012/section_2/1.htm |date=2012-10-29 }}
|-
| 15
|  align="left"|{{AFG}}
| 33,397,000
| 0.79
| 3.21
| 1,072,000
| 22
| 24,485,600
| 2011 й. 1 ғинуары
|  align="left"|[http://cso.gov.af/Content/files/2-1.pdf Official estimate] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141025124106/http://cso.gov.af/Content/files/2-1.pdf |date=2014-10-25 }}
|-
| 16
|  align="left"|{{NPL}}
| 31,011,000
| 0.73
| 1.72
| 533,000
| 41
| 26,620,809
| 2011 й. 22 июне
|  align="left"|[http://census.gov.np Census result] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120415130818/http://census.gov.np/ |date=2012-04-15 }}
|-
| 17
|  align="left"|{{Флагификация|Малайзия}}
| 29,322,000
| 0.69
| 1.60
| 469,000
| 44
| 28,334,135
| 2010 й. 6 июле
|  align="left"|[http://www.statistics.gov.my/portal/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=1215%3Apopulation-distribution-and-basic-demographic-characteristic-report-population-and-housing-census-malaysia-2010-updated-2972011&amp;catid=130%3Apopulation-distribution-and-basic-demographic-characteristic-report-population-and-housing-census-malaysia-2010&amp;lang=en Census result] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111113155230/http://www.statistics.gov.my/portal/index.php?option=com_content&view=article&id=1215%3Apopulation-distribution-and-basic-demographic-characteristic-report-population-and-housing-census-malaysia-2010-updated-2972011&catid=130%3Apopulation-distribution-and-basic-demographic-characteristic-report-population-and-housing-census-malaysia-2010&lang=en |date=2011-11-13 }}
|-
| 18
|  align="left"|{{SAU}}
| 28,705,000
| 0.68
| 2.21
| 634,000
| 32
| 27,136,977
|  2010 28 апреле
|  align="left"|[http://www.cdsi.gov.sa/english Census result]
|-
| 19
|  align="left"|{{UZB}}
| 28,077,000
| 0.66
| 1.14
| 320,000
| 61
| 28,000,000
| 2010 й. 1 ғинуары
|  align="left"|[http://www.stat.uz/upload/iblock/f0f/Uzb_en.pdf Official estimate]
|-
| 20
|  align="left"|{{YEM}}
| 25,569,000
| 0.60
| 3.10
| 793,000
| 23
| 24,527,000
| 2012
|  align="left"|[http://www.cso-yemen.org/content.php?lng=arabic&amp;id=553 Official estimate] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150923211602/http://www.cso-yemen.org/content.php?lng=arabic&id=553 |date=2015-09-23 }}
|-
| 21
|  align="left"|{{PRK}}
| 24,554,000
| 0.58
| 0.42
| 103,000
| 165
| 24,052,231
| 2008 1 октябре 
|  align="left"|[http://unstats.un.org/unsd/demographic/sources/census/2010_PHC/North_Korea/Final national census report.pdf Census result]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
|-
| 22
|  align="left"|{{Флагификация|Шри-Ланка}}
| 21,224,000
| 0.50
| 0.85
| 180,000
| 82
| 20,653,000
| 2010 1 июле
|  align="left"|[http://www.statistics.gov.lk/PopHouSat/Mid Year Population/midyearsex&amp;district.pdf Official estimate]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
|-
| 23
|  align="left"|{{SYR}}
| 21,118,000
| 0.50
| 1.70
| 359,000
| 41
| {{formatnum: {{#expr: 21377+1.424*{{Age in days|2011|12|31}} round 0}}000}}
| {{CURRENTMONTHNAME}} {{CURRENTDAY}}, {{CURRENTYEAR}}
|  align="left"|[http://www.cbssyr.org/index-EN.htm Official population clock] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090809193456/http://www.cbssyr.org/index-EN.htm |date=2009-08-09 }}
|-
| 24
|  align="left"|{{KAZ}}
| 17 244 420
| 0.43
| 1.07
| 175,000
| 65
| 17 300 560
| 2014 й. 1 ғинуары 
|  align="left"|[http://www.eng.stat.kz/Pages/default.aspx Monthly official estimate] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140117231623/http://www.eng.stat.kz/Pages/default.aspx |date=2014-01-17 }}
|-
| 25
|  align="left"|{{Флагификация|Камбоджа}}
| 14,478,000
| 0.34
| 1.21
| 175,000
| 58
| 13,395,682
| 2008 й. 3 марты
|  align="left"|[http://www.nis.gov.kh Census result]
|-
| 26
|  align="left"|{{AZE}}
| 9,421,000
| 0.22
| 1.24
| 117,000
| 56
| 9,111,100
| 2011 й. 1 ғинуары 
|  align="left"|[http://www.azstat.org/statinfo/demoqraphic/en/AP_/AP_1.shtml Official estimate]
|-
| 27
|  align="left"|{{Флагификация|ОАЭ}}
| 8,106,000
| 0.19
| 2.72
| 220,000
| 26
| 8,264,070
| 2010
|  align="left"|[http://www.uaestatistics.gov.ae/ReportPDF/Population Estimates 2006 - 2010.pdf Official estimate]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
|-
| 28
|  align="left"|{{ISR}}
| 7,695,000
| 0.18
| 1.76
| 135,000
| 40
| 7,848,800
| 2012 й. 31 ғинуары
|  align="left"|[http://www1.cbs.gov.il/www/yarhon/b1_e.htm Monthly official estimate]
|-
| 29
|  align="left"|{{HKG}} (ҠХР)<ref>9 йылдың 20 декабренән&nbsp;— Ҡытай Халыҡ Республикаһы  составында Автономиялы территория. Элгәре&nbsp;— португал колонияһы.</ref>
| 7,196,000
| 0.17
| 1.04
| 75,000
| 67
| 7,108,100
| 2011 й. 1 июле 
|  align="left"|[http://www.censtatd.gov.hk/hong_kong_statistics/statistics_by_subject/index.jsp?subjectID=1&amp;charsetID=2&amp;displayMode=T Official estimate] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070609015356/http://www.censtatd.gov.hk/hong_kong_statistics/statistics_by_subject/index.jsp?subjectID=1&charsetID=2&displayMode=T |date=2007-06-09 }}
|-
| 30
|  align="left"|{{TJK}}
| 7,079,000
| 0.17
| 1.46
| 103,000
| 48
| 7,616,000
| 2011 й. 1 ғинуары 
|  align="left"|[http://www.stat.tj/en Official estimate] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120306125630/http://www.stat.tj/en/ |date=2012-03-06 }}
|-
| 31
|  align="left"|{{JOR}}
| 6,457,000
| 0.15
| 2.01
| 130,000
| 35
| {{formatnum: {{#expr: 62490+3.72*{{Age in days|2011|12|31}} round 0}}00}}
| {{CURRENTMONTHNAME}} {{CURRENTDAY}}, {{CURRENTYEAR}}
|  align="left"|[http://www.dos.gov.jo/dos_home_e/main/index.htm Official population clock] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120117225318/http://www.dos.gov.jo/dos_home_e/main/index.htm |date=2012-01-17 }}
|-
| 32
|  align="left"|{{LAO}}
| 6,374,000
| 0.15
| 1.37
| 87,000
| 51
| 6,465,800
| 2012
|  align="left"|[http://www.nsc.gov.la/Statistics/Selected Statistics/Population.htm Official estimate]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
|-
| 33
|  align="left"|{{KGZ}}
| 5,448,000
| 0.13
| 1.02
| 56,000
| 68
| 5,477,600
| 2011
|  align="left"|[https://web.archive.org/web/20110510100537/http://www.stat.kg/stat.files/tematika/%D0%B4%D0%B5%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84/%D0%9A%D1%8B%D1%80%D0%B3%D1%8B%D0%B7%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%20%D0%B2%20%D1%86%D0%B8%D1%84%D1%80%D0%B0%D1%85/%D0%B4%D0%B5%D0%BC%D0%BE2.pdf Official estimate]
|-
| 34
|  align="left"|{{Флагификация|Сингапур}}
| 5,256,000
| 0.12
| 1.31
| 69,000
| 53
| 5,183,700
| 2011 й. 30 июне 
|  align="left"|[http://www.singstat.gov.sg/stats/themes/people/hist/popn.html Official estimate] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081118144103/http://www.singstat.gov.sg/stats/themes/people/hist/popn.html |date=2008-11-18 }}
|-
| 35
|  align="left"|{{TKM}}
| 5,170,000
| 0.12
| 1.27
| 66,000
| 55
| 7,966,724
| 2012
|  align="left"|[http://archive.is/20130105070535/http://www.world-gazetteer.com/wg.php?x=&amp;men=gadm&amp;lng=en&amp;des=wg&amp;geo=-211&amp;srt=npan&amp;col=abcdefghinoq&amp;msz=1500 World Gazetteer projection]
|-
| 36
|  align="left"|{{GEO}}
| 4,304,000
| 0.10
| -0.58
| -25,000
| -
| 4,469,200
| 2011 й. 1 ғинуары
|  align="left"|[http://www.geostat.ge/index.php?action=page&amp;p_id=152&amp;lang=eng Official estimate]
|-
| 37
|  align="left"|{{LBN}}
| 4,292,000
| 0.10
| 0.77
| 33,000
| 90
| 3,759,100
| 2007
|  align="left"|[http://www.cas.gov.lb/index.php?option=com_content&amp;view=frontpage&amp;Itemid=28 Official estimate] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120507233942/http://www.cas.gov.lb/index.php?option=com_content&view=frontpage&Itemid=28 |date=2012-05-07 }}
|-
| 38
|  align="left"|{{Флагификация|Палестина}}<ref>Израиль оккупациялаған территориялар. [[Ғәззә  секторы]] (Газа секторы) менән Иордан йылғаһының Көнбайыш ярын үҙ эсенә ала</ref>
| 4,271,000
| 0.10
| 2.87
| 123,000
| 24
| 4,293,309
| 2012 й. 1 июле 
|  align="left"|[http://www.pcbs.gov.ps/Portals/_pcbs/populati/GOV1997-2016.htm  Official estimate] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111114022145/http://www.pcbs.gov.ps/Portals/_pcbs/populati/GOV1997-2016.htm |date=2011-11-14 }}
|-
| 39
|  align="left"|{{ARM}}
| 3,109,000
| 0.07
| 0.29
| 9,000
| 239
| 3,268,500
| 2011
|  align="left"|[http://www.armstat.am/en/?nid=126&amp;id=11001 Official estimate]
|-
| 40
|  align="left"|{{OMN}}
| 2,904,000
| 0.07
| 2.04
| 59,000
| 34
| 2,773,479
| 2010 й. 12 декабре 
|  align="left"|[http://www.moneoman.gov.om/documents/Census_2010.pdf Census result]
|-
| 41
|  align="left"|{{KWT}}
| 2,892,000
| 0.07
| 2.63
| 76,000
| 27
| 3,582,054
| 2010 й. 31 декабре 
|  align="left"|[http://www.citypopulation.de/Kuwait.html Official estimate]
|-
| 42
|  align="left"|{{MNG}}
| 2,844,000
| 0.07
| 1.57
| 45,000
| 44
| 2,736,800
| 2009
|  align="left"|[http://www.nso.mn/v3/index2.php?page=news_more&amp;id=268 Official estimate]
|-
| 43
|  align="left"|{{QAT}}
| 1,939,000
| 0.05
| 3.69
| 72,000
| 19
| 1,699,435
| 2010 й. 21 апреле
|  align="left"|[http://www.qsa.gov.qa/QatarCensus/Pdf/Population_by_sex_and_municipality.pdf Census result] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101122150721/http://www.qsa.gov.qa/QatarCensus/Pdf/Population_by_sex_and_municipality.pdf |date=2010-11-22 }}
|-
| 44
|  align="left"|{{BHR}}
| 1,359,000
| 0.03
| 2.64
| 36,000
| 27
| 1,234,571
| 2010 й. 27 апреле 
|  align="left"|[http://www.cio.gov.bh/CIO_ARA/English/Publications/Census/2011 09 18 Final English Census 2010 Summary  Results - Review 1.pdf Census result]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
|-
| 45
|  align="left"|{{TLS}}
| 1,187,000
| 0.03
| 2.86
| 34,000
| 25
| 1,066,409
| 2010 й. 11 июле 
|  align="left"|[http://dne.mof.gov.tl Census result] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120816060817/http://dne.mof.gov.tl/ |date=2012-08-16 }}
|-
| 46
|  align="left"|{{CYP}}
| 1,129,000
| 0.03
| 1.07
| 12,000
| 65
| 838,897
| 2011 й. 1 октябре
|  align="left"|[http://www.mof.gov.cy/mof/cystat/statistics.nsf/All/732265957BAC953AC225798300406903?OpenDocument&amp;sub=2&amp;sel=1&amp;e=&amp;print Census result]
|-
| 47
|  align="left"|{{BTN}}
| 750,000
| 0.02
| 1.63
| 12,000
| 43
| 720,679
| 2012
|  align="left"|[https://web.archive.org/web/20101113145947/http://www.nsb.gov.bt/pub/phcb/Population%20Projections%20of%20Bhutan%202005-2030.pdf Official estimate]
|-
| 48
|  align="left"|{{MAC}}(ҠХР)<ref>ҠХР-ҙың Автономиялы төбәге. 1999 йылдың 20 декабренә тиклем &nbsp;— [[Португалия]] колонияһы</ref>
| 567,000
| 0.01
| 1.98
| 11,000
| 35
| 560,100
| July-September 2011
|  align="left"|[http://www.dsec.gov.mo/default.aspx?lang=pt-PT Official estimate]
|-
| 49
|  align="left"|{{Флагификация|Бруней}}
| 413,000
| 0.01
| 1.72
| 7,000
| 41
| 422,700
| 2011
|  align="left"|[http://www.depd.gov.bn/download/BDKI2011.pdf Official estimate] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120425154135/http://www.depd.gov.bn/download/BDKI2011.pdf |date=2012-04-25 }}
|-
| 50
|  align="left"|{{Флагификация|Мальдивы}}
| 324,000
| 0.01
| 1.25
| 4,000
| 56
| 317,280
| 2010
|  align="left"|[http://planning.gov.mv/en/images/stories/publications/analysiscd/index.html# Official estimate] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120331131706/http://planning.gov.mv/en/images/stories/publications/analysiscd/index.html |date=2012-03-31 }}
|-
| 
|  align="left"|'''Барлығы''' 
| '''4,227,067,000''' 
| '''100.00''' 
| '''1.02''' 
| '''43,528,000''' 
| '''68''' 
| 
|}
</div>

== Һылтанмалар ==
{{Викиһаҡлағыс|Asia}}
{{Навигация
|Тема         = Азия
|Портал       = 
|Викитека     = 
}}

* {{ВТ-ЭСБЕ|Азия, материк}}

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|2}}

== Әҙәбиәт ==
* {{книга|автор=Bhagwat S.B.|заглавие=Foundation of geology|издательство=Global Vision Publishing Ho|год=2009|том=1|страниц=218|isbn=8182202752|ref=Bhagwat}}
* {{книга|автор=Duka C.|заглавие=World Geography|издательство=Rex Bookstore, Inc.|год=2007|страниц=218|isbn=971234696X|ref=Duka}}
* {{книга|автор=Кондрашов А.П.|заглавие=Новейшая книга фактов: для самых умных и любознательных в вопросах и ответах : в 3-х томах|издательство=RIPOL classic|год=2008|том=1|страниц=494|isbn=538600347X|ref=Кондрашов}}
* {{книга|автор=Чубарьян А.О.|заглавие=Российский европеизм|место=М.|издательство=ОЛМА-ПРЕСС|год=2005|страниц=416|isbn=5-224-05369-2|ref=Чубарьян}}
* [http://www.csr-nw.ru/upload/file_category_695.pdf Азия интеграцияһында Рәсәйҙең ҡатнашыуы ]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}

{{Регионы}}
{{Азия илдәре}}
{{Яҡшы мәҡәлә|География}}
[[Категория:Азия]]
[[Категория:Донъя ҡитғалары]]