Андрон мәҙәниәте битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Мәҙәни-тарихи берлек
 | Тема                         =  Ҡула (бронза) быуаты
 | Название                     = Андрон мәҙәниәте 
 | Культура-предшественница     = <big><big>←</big></big>Ямная мәҙәниәте<br /><big><big>←</big></big>Афанасьев мәҙәниәте
 | Культура-преемница           = Бура мәҙәни-тарихи уртаҡлығы<big><big>→</big></big> <br />Ҡарасуҡ мәҙәниәте<big><big>→</big></big>
 | Регион                       = 
 | Иллюстрирование              = [[Файл:Indo-Iranian origins.png|250px]]
 | Культуры в составе           = Һынташты мәҙәниәте|һынташты, алакүл, фёдоров
 | Датировка                    = б.э.т. XVII быуат — б.э.т. IX быуат
 | Территория распространения   = Ҡаҙағстан, Көньяҡ Урал, Көнбайыш Себер, Урта Азияның көнбайыш өлөшө 
 | Этническая принадлежность    = һинд-иранлылар<ref>[https://www.academia.edu/5544983/%D0%90%D0%BD%D0%B4%D1%80%D0%BE%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9_%D0%B0%D1%80%D0%B8%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9_%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA Андрон арый теле| Mikhail Zhivlov - Academia.edu<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref>
 | Тип хозяйства                = 
 | Основные исследователи       = Сергей Александрович Теплоухов, Константин Владимирович Сальников, Геннадий Борисович Зданович
 | Категория на Викискладе      = Andronovo culture
 }}
'''Андро́н мәҙәниәте (мәҙәни-тарихи уртаҡлығы)''' — б.э.т. XVII быуат — б.э.т. IX быуаттарҙа Ҡаҙағстанды, Көнбайыш Себерҙе, Урта Азияның көнбайыш өлөшөн, Көньяҡ Уралды үҙ эсенә алған ҡула (бронза) быуатына яҡын төркөмгә ҡараған археологик мәҙәниәттең дөйөм атамаһы.

== Асыш тарихы ==
1914 йылдың авгусында ғалим-археолог Аркадий Яковлевич Тугариновтың Ачинск ҡалаһы эргәһендәге Краснояр крайы Андрон ауылында тапҡан тәүге ҡәберлектәренә бәйләп был атама бирелгән<ref>''А. Я. Тугаринов'' Андрониковские могилы // Сибирская живая старина. Иркутск. 1926 год. стр.153-158 </ref>.
 
Тикшеренеүҙәрҙе шулай уҡ археолог Константин Владимирович Сальников та алып барған, һәм 1948 йылда андрон мәҙәниәте һәйкәлдәренең тәүге классификацияһын тәҡдим иткән. Уны өс: фёдоров, алакүл һәм замараев хронологик этаптарына айырған.

Хәҙерге ваҡытта андрон мәҙәниәте составына кәмендә 4 ҡәрҙәш мәҙәниәт инә:
* '''Һынташты мәҙәниәте (Һынташты-Петровка-Арҡайым)''' (Көньяҡ Урал, төньяҡ Ҡаҙағстан, б.э.т. 2200—1600,
** б.э.т. 1800 йыл менән билдәләнгән Силәбе өлкәһендәге Һынташты нығытмаһы;
** б.э.т. 1700 йыл менән билдәләнгән, шулай уҡ хәҙерге Силәбе өлкәһендәге [[Арҡайым]] ултырағы;
* '''Алакүл''' (б.э.т. 2100—1400), [[Амударья]] һәм [[Һырдаръя]] йылғалары районында, [[Ҡыҙылҡом]] сүллеге;
** '''Алексеевка''' (б.э.т. 1300—1100) көнсығыш Ҡаҙағстанда, влияние [[Төркмәнстан]]да Намазга-Тепе VI-ның йоғонтоһо;
** [[Төмән өлкәһе]]нең көньяғындағы '''Ингаль үҙәне'''ндә алакүл, фёдоров һәм саргат мәҙәниәттәре берен-бере эҙмә-эҙлекле алмаштыра<ref>''Спицына Л.'' [http://www.poisknews.ru/2006/12/22/zov_vekov.html Зов веков] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130425110432/http://www.poisknews.ru/2006/12/22/zov_vekov.html |date=2013-04-25 }}</ref><ref>''[[Матвеев, Александр Васильевич (историк)|Матвеев А.]]'' [http://www.sbras.ru/win/elbib/hbc/article.phtml?nid=80&id=14 Снова об Ингальской долине] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130425062151/http://www.sbras.ru/win/elbib/hbc/article.phtml?nid=80&id=14 |date=2013-04-25 }}</ref>
* Көньяҡ Себерҙәге '''Фёдорово''' (б.э.т. 1500—1300) (тәү башлап кремация һәм ут культы осрай);
** '''Бешкент районы — Вахш''' (Тажикстан), б.э.т. 1000—800.

== Таралыуы ==
[[Файл:Andronovo culture.png|thumb|right|300px|Андрон мәҙәниәтенең таралышы. Ҡара-ҡыҙыл төҫ — Һынташты-Петровка формацияһы. Шәмәхә төҫ — тәгәрмәстәре арасалы ике тәгәрмәсле арбалары булған ҡәберлектәр. Йәшел төҫ — күрше мәҙәниәттәр (бура, бактрия-маргиан, афанасьев).]]
Андрон мәҙәниәтенең таралышы бер тигеҙ түгел<ref>Андроновская культура // БРЭ. Т.1. М.,2005.</ref>. Көнбайышта [[Урал (йылға)|Урал]] һәм [[Волга|Иҙел]] йылғалары районына еткән, һәм бура мәҙәниәте менән бәйләнешкә ингән (контакт). Көнсығышта Андрон мәҙәниәте, үҙ эсенә иртә афанасьев мәҙәниәте территорияһын индереп, Минусинск соҡорона саҡлы таралған<ref>Карасукская культура // БРЭ. Т.13. М.,2008.</ref>. Көньяҡта айырым матди һәйкәлдәр Копетдаг ([[Төркмәнстан]]), Памир (Тажикстан) һәм [[Тянь-Шань]] ([[Ҡырғыҙстан]]) тау системалары районында — дравид телле ҡәбиләләр йәшәгән өлкәлә таралған<ref>''Камолиддин Ш. С.'' [http://kungrad.com/history/etno/uzb/ К вопросу об этногенезе узбекского народа ]</ref><ref>Массагеты // БРЭ. Т.19. М.,2011.</ref><ref>Иссык // БРЭ. Т.12. М.,2008.</ref><ref>Бактрия // БРЭ. Т.2. М.,2005.</ref><ref>Бактра // БРЭ. Т.2. М.,2005.</ref><ref>Кельтеминарская культура // БРЭ. Т.13. М.,2009.</ref><ref>Дашлы // БРЭ. Т.8. М.,2007.</ref>. Андрон мәҙәниәте таралышының төньяҡ сиге тайга менән тап килә. Иҙел (Волга) бассейнында бура мәҙәниәтенең йоғонтоһо күренеп тора. Волгоград ҡалаһы районында Фёдорово тибындағы керамика табылған.

== Көнкүреш ==
[[Файл:Woman of Andronovian culture.jpg|thumb|Андрон мәҙәниәте ҡатын-ҡыҙының кейеме һәм биҙәүестәре. Б.э.т. XVII—XIII бб. К. А. Акишева]].
Себер далаларында андрондарҙың барыһына ла дөйөм булған көтөүсе-малсылар һәм игенселәр хужалыҡ-мәҙәни тибы барлыҡҡа килгән. Андрондар оҙаҡҡа сыҙаған ярым ер өйҙәрҙә йәшәгән. Уларҙың ултыраҡтары көтөүлектәргә һәм игенселек менән шөғөлләнергә мөмкин булған уңдырышлы ерҙәргә бай йылға үҙәндәрендә урынлашҡан. Көтөүҙәрендә эре мөгөҙлө малдар, ҡуй, йылҡылар күп булған. Андрондар азия далаларында йәшәгән беренсе һыбайлылар булған. Йылдың күп өлөшөндә малдар көтөүселәр күҙәтеүе аҫтында, ә ҡышын — махсус ялан кәртәләрҙә торған. Башаҡлылар эшкәртеүгә уңайлы һыубаҫар ерҙәргә сәселгән. Тупраҡ ҡул менән таш һәм ҡула кәтмәндәр ярҙамында эшкәртелгән. Хужалыҡ тормошонда һунарсылыҡ һәм балыҡсылыҡ ҙур әһәмиәткә эйә булмаған.

Беҙҙең эраға тиклемге III меңйыллыҡ аҙағында кеше ҡула яһау серен асып (ул ҡурғаштың, баҡырҙың һәм башҡа металл иретмәләрҙең ҡушылмаһы), «ҡула быуаты» тип атап йөрөтөлгән яңы осорға аяҡ баҫҡан (беҙҙең эраға тиклемге III—II меңйыллыҡтар). Ташҡа ҡарағанда ҡула күпкә ҡатыраҡ һәм нығыраҡ, шунлыҡтан хеҙмәт ҡоралдарын (балта, бысаҡ, ураҡ һ.б.) тап шул яңы уйлап табылған материалдан яһай башлағандар. Металға булған ихтыяж кешене баҡыр мәғдәне эҙләү эшенә тотонорға мәжбүр иткән. Уралда яңынан-яңы мәғдән ятҡылыҡтары асыла башлаған. Ҡарғалы, Ташҡаҙған, Баҡыр Үҙәк, Еленовск — Көньяҡ Уралдағы тәүге эре мәғдән сығанаҡтары булған. Тиҙҙән улар баҡыр мәғдәне сығарыу һәм эшкәртеү үҙәктәренә әүерелгән. Бында баҡыр-ҡула әйберҙәр етештереү һәм уларҙы һатыу эштәре лә киң ҡолас алған. Был төбәктәрҙә йыш ҡына ҡула ураҡтар табыла. Улар киләсәктә файҙаланыу өсөн әҙерләнгән, шунлыҡтан иретелеп формаға һалынғандан һуң артабан эшкәртелмәгән. Көнкүрештә ҡуланан яһалған ҡоралдарҙың ҡулланыла башлауы хеҙмәт етештереүсәнлеген ҡырҡа күтәргән, байлыҡ артыуына килтергән. Артып ҡалған байлыҡ коллективтың бөтә ағзаларына бүлеп таратылмаған, ә ырыу башлыҡтарының, танылған оҫта-зәргәрҙәрҙең (ювелир) ҡулына эләккән. Улар шулай уҡ ҙур-ҙур ерҙәргә, малдарға хужа булып алған. Шул рәүешле кешеләр араһында тигеҙһеҙлек килеп тыуған һәм был үҙ нәүбәтендә йәмғиәттә синыфтар, төрлө социаль төркөм барлыҡҡа килеүенә сәбәп булған. Тупланған байлыҡты һаҡлау ихтыяжы тыуған. 

Көньяҡ Уралда тәүге ҡала-ҡәлғәләр күренә башлаған. Улар башлыса мәғдән сығанаҡтары эргәһендә төҙөлгән. Хәҙерге көндә Силәбе, Ырымбур өлкәләрендә һәм Башҡортостан ерендә егермеләп шундай боронғо ҡала-ҡәлғә ҡалдыҡтары табылған. Шулар араһында иң билдәлеһе һәм иғтибарҙы йәлеп иткәне — Сибай ҡалаһынан 60 саҡрым алыҫлыҡтағы Арҡайым ҡаласығы. Ул өс рәт ныҡ һәм ҡалын таш, кирбес, ағас, ер диуарҙар менән уратылған. Ҡала теүәл түңәрәк рәүешендә һалынған. Эске һәм урталағы диуарҙары араһында түңәрәк буйлап йорттар урынлашҡан. Яртылаш ергә ҡаҙып эшләнгән,4 x 12 ҙурлыҡтағы һәр йорттоң оҙон диуары ике яҡтағы башҡа йорттарҙың да диуарҙары булып хеҙмәт иткән. Йорттарҙың береһе ихатаға, икенсеһе урамға асылған ике ишеге, иҙән уртаһында сыуалы (мейесе), ҡоҙоғо, һыу ағып сыға торған торбаһы булған. Ҡалала дөйөм канализация системаһы ла эшләгән. Бындай ҡәлғә-ҡаласыҡтар һуңыраҡ төҙөләсәк ҡалалар өсөн өлгө булып хеҙмәт иткән. Улар илебеҙҙәге иң тәүге ҡалалар булып һанала. Был ҡаласыҡтарҙа борон төрлө илдәрҙән килгән сауҙагәрҙәр туҡтап, металл һәм унан яһалған төрлө әйберҙәр һатып алғандар, үҙҙәре килтергән тауарҙарҙы һатҡандар. Әммә был ҡаласыҡтарҙың тәү маҡсаты — мәғдән сығанаҡтарын сит-ят баҫҡынсыларҙан һаҡлау булған. Ҡаласыҡтарҙа йәшәгән кешеләр үҙҙәрен нисек атап йөрөткәндәрҙер — беҙ белмәйбеҙ. Ә археологтар уларҙы андрон кешеләре тип исемләйҙәр. Әммә, шуны әйтергә кәрәк, башҡа археологик мәҙәниәт ҡомартҡылары атамалары кеүек, был исем дә шартлы рәүештә алынған. Атамалар теге йәки был типтағы ҡомартҡыларға хас төп сифаттарҙы үҙендә туплаған ҡомартҡы исеменән яһала. Андрон кешеләре Көньяҡ Уралда, шулай уҡ уның менән сиктәш булған Көнбайыш Себер һәм Ҡаҙағстандың ҡайһы бер райондарында йәшәгәндәр. Үҙҙәре йәшәгән урындарҙа улар ҙур-ҙур ҡәберлек-ҡурғандар ҡалдырғандар. Шул ҡурғандарҙа табылған материалдарға ҡарап, тарихсылар андрон кешеләре тормошоноң ҡайһы бер яҡтарын күҙ алдына баҫтыралар. Мәҫәлән, ҡурғандарҙа ябай ҡәберлектәр менән бергә (уларҙа мәйет янына көршәк һауытҡа һалынған бер аҙ аҙыҡ, бер нисә биҙәүес ҡуйылған), аҡһөйәктәрҙең, ырыу-ҡәбилә башлыҡтарының бай ҡәберлектәре осрай. Былары иһә «теге донъя»ға бар кәрәкле нәмәләре: кейемдәре, ҡоралдары, аттары, хатта хәрби арбалары менән «киткән». Байҙар ҡәберлеге өҫтөнә өйөлгән ҡурғандар ҙа, йәмғиәттең ябай кешеләренең зыяраты менән сағыштырғанда, күп тапҡырға бейегерәк һәм киңерәк. Бындай айырмалыҡтар андрон кешеләренең социаль тигеҙһеҙлек шарттарында йәшәүҙәрен билдәләй. Көньяҡ Уралда улар беренселәрҙән булып иртә синфи йәмғиәт дәүеренә аяҡ баҫҡан. Мәҙәниәт үҫешенең һәм хеҙмәтте ойоштороуҙың шаҡтай юғары кимәле, андрон йәмғиәтендә ябай дәүләт берләшмәләре — сәйәси ойошмалар булғандыр, тип фараз итергә мөмкинлек бирә. Әлбиттә, ҡула быуатта Көньяҡ Уралда тик андрон кешеләре генә йәшәмәгән. Уралдың тау-урманлы һәм урманлы төбәктәрендә андрондар менән ҡәрҙәш булған межа һәм черкаскүл мәҙәниәте ҡәбиләләре йәшәгән. Андрондарға күрше булып бура һәм абаш ҡәбиләләре көн иткән. Уларҙың төбәге — Урта Волга буйы һәм Көньяҡ Урал. Был ҡәбиләләр, бәлки, төрлө телдә һөйләшкәндәрҙер, әммә уларҙың хужалығы һәм көнкүреше бик оҡшаш булған: төп кәсептәрҙән кәтмән менән ер эшкәртеү һәм малсылыҡ һаналған. Дала зонала күсмә һәм ярым күсмә малсылыҡ, айырыуса йылҡысылыҡ өҫтөнлөк иткән. Йәмғиәт ҡоролошо буйынса улар ҙа ырыу ҡоролошоноң емерелә барған баҫҡысында торғандар, әммә андрондар был тәңгәлдә үҙҙәренең төньяҡ күршеләренән бер ни тиклем алдараҡ барғандар<ref>Башҡортостан тарихы. 8-9 кл. И.Ғ. Аҡманов редакцияһында. Өфө: Китап, 1997, 9-12 бб.</ref>
 
Андрондар — мәғдәнселәр ҡәбиләһе. Улар баҡыр һәм ҡурғаш рудниктарына эйә булған һәм мәғдән менән алыҫ көнбайышты тәьмин иткән. Уларҙың ҡойоусылары хеҙмәт (ураҡтар, балталар, кельттәр) һәм һуғыш ҡоралдарын (хәнйәрҙәр, уҡ башаҡтары, япраҡ формалы һөңгөләр) етештергәндәр, шул иҫәптән андрон ареалы аръяғына сығарғандар.[[Ҡаҙағстан]]да, шулай уҡ [[Алтай тауҙары]]нда [[баҡыр]] мәғдәне ятҡылыҡтары эшкәртелгән.

Дала һәм урманлы даланы үҙләштергәндән һуң, андрондар, йылға үҙәндәре буйында яңы яландар һәм көтөүлектәр эҙләп, [[тайга|тайга зона]һына үтеп ингәндәр, һәм аборигендар менән ҡушылғандар. Һөҙөмтәлә көнбайыш себер тайгаһының көньяғында, урындағы һәм килтерелгән традицияларҙы аралаштырған андрон (черкаскүл, һыҙғын, елов) мәҙәниәте барлыҡҡа килгән. Андрон мәҙәниәте тәьҫирендә был мәҙәниәттәрҙең дә үҙҙәренең ҡула ҡойоу үҙәктәре барлыҡҡа килгән, һәм улар тайга зонаһында мәғдән таралыуында ҙур әһәмиәтле роль уйнаған.

Уларҙың торлаҡтары булып ярым ер өй йәиһә ер өҫтөндә бүрәнәнән ҡоролған бәләкәй өй хеҙмәт иткән. Ҡайһы бер торлаҡтар (мәҫәлән, Петровка һәм Боголюбово районындағы ултыраҡтарҙа) урҙар һәм соҡор ҡаҙғанда сығарылған тупраҡ һәм балсыҡтан өйөлгән нығытма валдар менән уратып алынған. Валдар өҫтөндә ағас текә ҡойма ҡоролған. Эскә үтеп инер өсөн, урҙарҙа тоташтырғыстар ҡалдырылған, ә нығытма-валдарҙа ике тәгәрмәсле арбалар үтер өсөн ҡапҡалар эшләнгән булған.

Мәйеттәрҙе таш өйөлгән соҡорҙарҙа күмгәндәр, ҡайһы берҙә ҡәберлектәрҙе таш плитәләр менән кәртәләгәндәр. Ағас йөҙлөклө ҡәберлектәр ҙә осрай. Мәйеттәрҙе бөкөрәйгән хәлдә, ҡул суҡтарын йөҙөнә ҡаратып һалғандар. Ҡәберлектәрҙә саҡматаш уҡ башаҡтары, ҡула хеҙмәт һәм һуғыш ҡоралдары, биҙәүестәр, керамика табалар.

== Митохондриаль һәм Y-хромосом гаплотөркөмдәр ==
Андронлыларҙың мәйеттәрен генетик тикшереүҙәр был мәҙәниәт вәкилдәрендә Y-хромосомалы R1a1 гаплотөркөмө (9 осраҡ) һәм Y-хромосомалы С гаплотөркөмө (prd M48) (1 осраҡ)<ref>[http://link.springer.com/article/10.1007%2Fs00439-009-0683-0 Ancient DNA provides new insights into the history of south Siberian Kurgan people — Springer, 2009]</ref><ref>Был күрше глазков мәҙәниәте вәкиле </ref> һәм митохондриаль гаплотөркөм U, Z, T, H, K<ref>[http://suyun.info/index.php?p=ancientdna Mitochondrial and Y-chromosome haplogroups extracted from historic and prehistoric human remains in Europe and related remains in Asia, arranged chronologically]</ref> һәм HV, I булыуын күрһәтте<ref>[http://www.eupedia.com/genetics/andronovo_culture.shtml Andronovo Culture (c. 1800—1400 BCE)]</ref>. 2015 йылғы бер тикшереүҙә Y-хромосомалы R1a1a1b2a2-Z2124 гаплотөркөм һәм митохондриаль гаплотөркөм U2 һәм U4 табылған<ref name="Bronze Age Eurasia">[http://www.nature.com/nature/journal/v522/n7555/full/nature14507.html ''Morten E. Allentoft'', ''Martin Sikora'', ''Karl-Göran Sjögren'', ''Simon Rasmussen'', ''Morten Rasmussen'', ''Jesper Stenderup'', ''Peter B. Damgaard'', ''Hannes Schroeder'', ''Torbjörn Ahlström'', ''Lasse Vinner'', ''Anna-Sapfo Malaspinas'', ''Ashot Margaryan'', ''Tom Higham'', ''David Chivall'', ''Niels Lynnerup'', ''Lise Harvig'', ''Justyna Baron'', ''Philippe Della Casa'', ''Paweł Dąbrowski'', ''Paul R. Duffy'', ''Alexander V. Ebel'', ''Andrey Epimakhov'', ''Karin Frei'', ''Mirosław Furmanek'', ''Tomasz Gralak'', ''Andrey Gromov'', ''Stanisław Gronkiewicz'', ''Gisela Grupe'', ''Tama´s Hajdu'', ''Radosław Jarysz'', ''Valeri Khartanovich'', ''Alexandr Khokhlov'', ''Vikto´ria Kiss'', ''Jan Kola´rˇ'', ''Aivar Kriiska'', ''Irena Lasak'', ''Cristina Longhi'', ''George McGlynn'', ''Algimantas Merkevicius'', ''Inga Merkyte'', ''Mait Metspalu'', ''Ruzan Mkrtchyan'', ''Vyacheslav Moiseyev'', ''La´szlo´ Paja'', ''Gyo¨rgy Pa´lfi'', ''Dalia Pokutta'', ''Łukasz Pospieszny'', ''T. Douglas Price'', ''Lehti Saag'', ''Mikhail Sablin'', ''Natalia Shishlina'', ''Va´clav Smrcˇka'', ''Vasilii I. Soenov'', ''Vajk Szevere´nyi'', ''Guszta´v To´th'', ''Synaru V. Trifanova'', ''Liivi Varul'', ''Magdolna Vicze'', ''Levon Yepiskoposyan'', ''Vladislav Zhitenev'', ''Ludovic Orlando'', ''Thomas Sicheritz-Ponte´n'', ''Søren Brunak'', ''Rasmus Nielsen'', ''Kristian Kristiansen'' & ''Eske Willerslev''. «Population genomics of Bronze Age Eurasia», 2015]</ref>, 2015 йылғы икенсе тишеренеүҙә фёдоров мәҙәниәте вәкилендә (Тартас-1) митохондриаль A10*гаплотөркөмө табылған<ref>[http://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0127182 ''Pilipenko et al. MtDNA Haplogroup A10 Lineages in Bronze Age Samples Suggest That Ancient Autochthonous Human Groups Contributed to the Specificity of the Indigenous West Siberian Population, 2015]</ref>. Андронлыларға иң яҡыны европа шнурлы керамика мәҙәниәте һәм һынташты мәҙәниәте, ә шулай уҡ хәҙерге заман һинд популяциялары булып сыҡҡан<ref>[https://verenich.wordpress.com/2015/06/23/%D0%BE%D0%B1%D0%B7%D0%BE%D1%80-%D1%80%D0%B0%D0%B1%D0%BE%D1%82%D1%8B-allentoft-et-al-%D0%BF%D0%BE%D0%BF%D1%83%D0%BB%D1%8F%D1%86%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D0%BE%D0%BC/ Обзор работы Allentoft et al «Популяционная геномика Евразии бронзового века»]</ref>.

== Андрон мәҙәниәте һәм һинд-иранлылар ==
Андрон мәҙәниәтен, ҡағиҙә булараҡ, арийҙар (һинд-иранлылар), тип иҫәпләйҙәр<ref>''Денисов И. В.'' [http://sspa.bashtel.ru/facultets/history/his/DIV/Problems/%D117.htm Некоторые проблемы археологии бронзового века Волго-Уралья и ведийско-авестийские сказания]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} // В центре Евразии: Сборник научных трудов / Отв. ред. В. А. Иванов. — Стерлитамак: Стерлитамак. гос. пед. ин-т, 2001. С. 4-21.</ref>.

Финн-уғыр телдәрендәге һүҙ үҙләштереүҙәрҙән сығып, Евгений Арнольдович Хелимский андрон мәҙәниәте вәкилдәрен һинд-иран телдәренең юғалған, дүртенсе, тармағын йөрөтөүселәр тип иҫәпләй.<ref>''Хелимский Е. А.'' [http://www.box.net/shared/static/j14erken6x.pdf Южные соседи финно-угров: иранцы или исчезнувшая ветвь ариев («арии-андроновцы»)?]</ref>

Владимир Владимирович Напольских фин-уғыр телдәрендәге һүҙ үҙләштереүҙәр, атап әйткәндә, һинд-арий тибындағы телдәрҙән икәнен раҫлай. Әлегә праарий теле булған боронғо фин-уғыр телдәренең һуңғараҡ та дауам иткән бәйләнештәре (контакт) тураһында мәғлүмәттәр бар. Андронлыларҙың теле, Хелимский фаразлауынса, ысынбарлыҡта һинд-арий теленән бер ҙә айырылмаған тиерлек. «Андрон» тигән термин бик уңайлы түгел, көнбайыш фин-уғыр телдәрендә лә дала мәҙәниәте сығанаҡлы бура мәҙәни-тарихи берлеге, шуға оҡшаған бура-андрон даирәләренә ҡараған һүҙ үҙләштереү булған. Һинд-арий телен йөрөтөүселәрҙең көнсығыш иран телдәрен йөрөтөүселәргә алмашыныуын һәм ассимиляцияһын Напольских андрон эпохаһы финалында валик керамикаһы мәҙәниәтенең таралыуы менән сағыштырып ҡарай.<ref>''Напольских В. В.'' Уральско-арийские взаимоотношения: история исследований, новые решения и проблемы // [http://www.arheolog-ck.ru/Safronov_sbornik.pdf Индоевропейская история в свете новых исследований. М.: МГОУ, 2010. С. 229—242.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140714125714/http://www.arheolog-ck.ru/Safronov_sbornik.pdf |date=2014-07-14 }}</ref>
Ҡайһы бер ғалимдар андрон мәҙәниәтенең һинд-иран мәҙәниәте менән уртаҡлығын кире ҡаға. Түбәндәге аргументтар килтерелә:
* [[Амударъя]]ның көньяғындағы далаларҙа андрон мәҙәниәтенә хас ағас йөҙлөк файҙаланып ерләү мәҙәниәтенең тулыһынса булмауы.
* Лев Самуилович Клейн (1974) һәм Брентьес андрон мәҙәниәтенең, һуңғараҡ килгән мәҙәниәт булараҡ, (1981) арийҙарҙың б.э.т. XV—XVI быуаттарҙа Митанниға саҡлы таралыуына нигеҙ һалырлыҡ булмауын раҫлай. Икенсе яҡтан, Дэвид Энтони һәм Виноградов (1995) Салыш күл (Кривое Озеро-Силәбе өлкәһе) районында табылған ике тәгәрмәсле һуғыш арбаһының йәшен б.э.т. 2000 йыл тип билдәләйҙәр.
* Джеймс Патрик Мэлори Андрондан Төньяҡ Һиндостанға экспансияның ҡатмарлылығын күрһәтә.

== Артабанғы мәҙәниәттәр ==
Һынташты-Петровка мәҙәниәте шул уҡ андроновҡа ҡараған Фёдоров мәҙәниәте менән (б.э.т. 1400—1200) һәм Алексеевка (1200—1000 до н. э.) мәҙәниәте менән алмаштырыла.

Ҡаҙағстанда һәм Көньяҡ Себерҙә андрон мәҙәниәтен аҡрынлап ҡарасуҡ мәҙәниәте (б.э.т. 1500—800) алмаштырған. Андрон мәҙәниәтенең Көнбайыш сигендә Андрон мәҙәниәте абаш мәҙәниәте тәьҫирендә булған бура мәҙәниәте менән алмаштырылған<ref>Евразийская степная металлургическая провинция // БРЭ. Т.9. М.,2007.</ref>.

Ассирия хроникалары билдәләгәнсә, был территорияның тәүге тарихи халҡы киммерийсылар һәм саҡтар ҡәбиләләре булған<ref>Валиковой керамики культура // БРЭ. Т.4. М.,2006.</ref><ref>Киммерийский период // БРЭ. Т.13. М.,2008.</ref><ref>Киммерийцы // БРЭ. Т.13. М.,2008.</ref>.

== Концепцияны тәнҡитләү ==
Рәсәй тарихсыһы С. Григорьев «андрон мәҙәни-тарихи берлеген» тарихнамә тыуҙырған миф тип атай, сөнки ул, сығышы ла һәм артабанғы үҫеш тенденциялары ла төрлө булған, ике төп компоненттан — алакүл һәм федоров мәҙәниәттәренән торған<ref>[http://www.lib.csu.ru/vch/10/2003_02/012.pdf Станислав Григорьев. Археологические основания ближневосточной локализации индоевропейской прародины на территории Евразии]</ref>.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* Ҡурған гипотезаһы
* Бик боронғо Урта Азия
* Ике тәгәрмәсле һуғыш арбаһы
* Аттарҙы эйәләштереү
* Ҡалалар иле (Көньяҡ Урал)

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* {{книга|автор = |часть = |заглавие = Андроновский мир: сборник статей|оригинал = |ссылка = http://www.academia.edu/2032877/Andronovo_world_Essays_in_Honor_of_A.V._Matveev_Ed._by_N.P._Matveeva._Tyumen_TSU_2010._156_p._in_Russian_|ответственный = Под ред. Н. П. Матвеевой|издание = |место = Тюмень|издательство = Изд-во [[Тюменский государственный университет|ТюмГУ]]|год = 2010|том = |страницы = |страниц = 156|серия = |isbn = 978-5-400-00411-7|тираж = 300}}
* {{книга|автор = |часть = Андроновское время в Южной Сибири|ссылка часть = http://irkipedia.ru/sites/default/files/media/andronovskoe_vremya_v_yuzhnoy_sibiri.pdf|заглавие = История Сибири с древнейших времён до наших дней: В 5 т.|оригинал = |ссылка = |ответственный = Гл. ред. [[Окладников, Алексей Павлович|А. П. Окладников]], Виктор Иванович Шунков|издание = |место = {{Л.}}|издательство = Наука |год = 1968—1969|том = 1|страницы = 171-179|страниц = |серия = |isbn = |тираж = }}
* Киселёв С. В. Древняя история Южной Сибири. {{М.}}—Л., 1949.
* Косарев М. Ф. Бронзовый век Западной Сибири . — М.: Наука, 1981. — 282 с.
* Кузьмина Е. Е. Древнейшие скотоводы от Урала до Тянь-Шаня. Фрунзе, 1986.
* Кузьмина Е. Е. Откуда пришли индоарии. М., 1994.
* Коптяковская культура // БРЭ. Т.15. М., 2010.
* Молодин В. И. Бараба в эпоху бронзы . — Новосибирск: Наука, 1985.
* Потемкина Т. М. Бронзовый век лесостепного Притоболья. М., 1985.
* Сальников К. В. Очерки древней истории Южного Урала. М., 1967.
* Смирнов К. Ф., Кузьмина Е. Е. Происхождение индоевропейцев в свете новейших археологических открытий. М., 1977.
* Труды Томского областного краеведческого музея им. М. Б. Шатилова.-Томск, 2012
* Теплоухов С. А. Опыт классификации древних металлических культур Минусинского края // Материалы по этнографии. Этнографический отдел Государственного Русского музея. Т. 4. Вып. 2. {{Л.}}, 1929.
* Черников С. С. Восточный Казахстан в эпоху бронзы. М., 1960.
* Anthony, David & Vinogradov, Nikolai (1995), «Birth of the Chariot», Archaeology 48 (2): 36-41.
* Bryant, Edwin (2001), The Quest for the Origins of Vedic Culture: The Indo-Aryan Migration Debate, Oxford University Press, ISBN 0-19-513777-9.
* Дьяконов Игорь Михайлович (Diakonoff, Igor M.) (1995), «Two Recent Studies of Indo-Iranian Origins», Journal of the American Oriental Society 115 (3): 473—477.
* Fussman, G.; Kellens, J.; Francfort, H.-P.; Tremblay, X.: Aryas, Aryens et Iraniens en Asie Centrale. (2005), Institut Civilisation Indienne ISBN 2-86803-072-6
* Jones-Bley, K.; Zdanovich, D. G. (eds.), Complex Societies of Central Eurasia from the 3rd to the 1st Millennium BC, 2 vols, JIES Monograph Series Nos. 45, 46, Washington D.C. (2002), ISBN 0-941694-83-6, ISBN 0-941694-86-0.
* Mallory, J. P. (1997), «Andronovo Culture», Encyclopedia of Indo-European Culture, Fitzroy Dearborn.
* Джеймс Патрик Мэллори (Mallory), J. P.]] (1989), In Search of the Indo-Europeans: Language, Archaeology, and Myth, London: Thames & Hudson.

== Һылтанмалар ==
* [http://trog.narod.ru/articles/andron/androntagar.pdf Андроновская и тагарская культуры в свете генетических данных] // Труды Томского областного краеведческого музея им. М. Б. Шатилова.-Томск, 2012
* [http://emrvls.ru/death/ Даже смерть не разлучит нас: андроновская культура в Сибири] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141025144126/http://emrvls.ru/death/ |date=2014-10-25 }} // Научно-популярная статья по материалам В. И. Молодина
* [http://www.ihist.uran.ru/index/ru/ency/encyclopaedia,%C4,636.html Андроновская культурно-историческая общность]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} // Уральская историческая энциклопедия
* [http://www.csen.org/ Center for the Study of Eurasian Nomads] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200205094346/http://csen.org/ |date=2020-02-05 }} (csen.org) {{ref-en}}
** [http://www.csen.org/Koryakova/korya.andronovo.html Late Bronze Age Indo-Iranians in Central Asia] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190228105312/http://www.csen.org/Koryakova/korya.andronovo.html |date=2019-02-28 }}
** [http://www.csen.org/koryakova2/Korya.Sin.Ark.html Sintashta-Arkaim Culture] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190228104055/http://www.csen.org/koryakova2/Korya.Sin.Ark.html |date=2019-02-28 }}

{{Евразияның ҡула (бронза) быуаты}}

[[Категория:Ҡаҙағстан тарихы]]
[[Категория:Тарихҡаса булған Рәсәй]]
[[Категория:Азияның археологик мәҙәниәттәре]]
[[Категория:Һинд-Европа халыҡтары]]
[[Категория:Бронза быуатында Азия]]
[[Категория:Бронза быуатында Себер]]