Архитектура битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

[[File:Congresso do Brasil.jpg|thumb|alt= The view shows a 20th-century building with two identical towers very close to each other rising from a low building which has a dome at one end, and an inverted dome, like a saucer, at the other.|
[[Бразилия]]ның Милли конгрессы. Архитектор [[Оскар Нимейер]]]]

'''Архитекту́ра''' йәки '''зо́дчество'''<ref name="НИЭ">Архитектура // Новая иллюстрированная энциклопедия. Кн. 2. Ар-Би. — М.: Большая Российская энциклопедия, 2002. — 256 с.: ил. — '''С. 21—22'''. — ISBN 5-85270-192-0 (кн. 2), ISBN 5-85270-218-8.</ref> — йорттар, биналар һәм ҡоролмаларҙы проектлаштырыу, [[төҙөлөш|төҙөү]] һәм биҙәү сәнғәте һәм фәне (уларҙың архитектур ансамблен дә үҙ эсенә алып)<ref name="бэс">Архитектура //[http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc3p/60458 Большой энциклопедический словарь]</ref><ref name="кр">[http://krugosvet.ru/enc/kultura_i_obrazovanie/izobrazitelnoe_iskusstvo/ARHITEKTURA.html Архитектура //Энциклопедия Кругосвет]</ref>, шулай уҡ [[кеше]] тормошо һәм эшмәкәрлеге өсөн мөхит арауығы тыуҙырған йорт-биналар һәм ҡоролмалар йыйылмаһы<ref name="БСЭ">
{{статья|автор=А. В. Иконников|заглавие=Архитектура|издание=Большая Советская Энциклопедия. 3-е изд.|ответственный=Гл. ред. А. М. Прохоров|том=2. Ангола — Барзас|издательство=Советская Энциклопедия|место=М.|год=1970|страницы=296—302}}</ref>. Архитектура [[кеше]]ләрҙең ынтылыш-теләктәренә, заманса [[техника|техник]] мөмкинлектәргә һәм эстетик фекер-ҡараштарға ярашлы уларҙың тормошо һәм эшмәкәрлеге өсөн кәрәк булған материаль ойошторолған мөхит булдыра<ref name="бэс" /><ref name="кр" />. Объекттарҙың ''функциональ'' (тәғәйенләнеше, файҙаһы), ''техник'' (ныҡлығы, оҙаҡ ваҡыт хеҙмәт итеүе) һәм ''эстетик'' (матурлығы) үҙенсәлектәре архитектурала үҙ-ара тығыҙ бәйләнгән<ref name="бэс" />.

Архитектура эштәре йыш ҡына мәҙәни һәм сәйәси символ, шулай уҡ сәнғәт әҫәре булараҡ ҡабул ителә. Тарихи мәҙәниәттәр
(цивилизациялар) үҙҙәренең архитектура ҡаҙаныштары менән дә айырылып тора һәм билдәләнә. Архитектура бер үк ваҡытта йәмғиәттең йәшәйеш функцияларын тормошҡа ашырырға булышлыҡ итһә һәм уларҙы йәмғиәт үҫеше ҡанундарына ярашлы тейешле юҫыҡҡа йүнәлтә. Әммә архитектура кешеләрҙең мөмкинлектәренә һәм ихтыяж-талаптарынан сығып йәшәп килә<ref name="БСЭ" />.

Ер-урын, аралыҡ менән эшләү предметына шулай уҡ тораҡ пуктын дөйөм ойоштороу ҙа инә. [[Ҡала төҙөлөшө]] (градостроительство) төшөнсәһе менән ул айырым йүнәлеш итеп ҡарала<ref name="БСЭ" /> һәм ижтимағи-иҡтисади, төҙөлөш-техник, архитектура-сәнғәт, санитар-гигиена проблемаларын үҙ эсенә ала. Шуға ла, ҡала төҙөлөшө нигеҙҙәрен белмәй, архитектура ҡоролмаһына дөрөҫ баһа биреү ауырға төшә<ref name=«Мир архитектуры»>{{книга|автор=А. Гутнов, В. Глазычев|заглавие=Мир архитектуры|место=Москва|издательство=Молодая гвардия|год=1990|тираж=200000|страниц=351|isbn=5-235-00487-6}}</ref>.

Архитектура өлкәһендәге юғары халыҡ-ара бүләктәрҙең береһе —''Притцкер премияһы'', ул һәр йыл һайын архитектура буйынса иң юғары ҡаҙаныштар өсөн бирелә.

Халыҡ-ара архитекторҙар союзының [[1996 йыл]]да [[Барселона]]ла үткән 20-се Генераль ассамблеяһы ҡарарына ярашлы, һәр йыл һайын октябрҙың беренсе дүшәмбеһендә архитекторҙарҙың һәм архитектура ҡомартҡыларын яратыусыларҙың халыҡ-ара һөнәри байрамы — Бөтә донъя архитектура көнө билдәләнә<ref>''[http://www.uia-architectes.org/en/s-informer/nouvelles/6967#.UdFt3qzDWgE World Day of Architecture — Message from the UIA President] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140103221832/http://www.uia-architectes.org/en/s-informer/nouvelles/6967#.UdFt3qzDWgE |date=2014-01-03 }}''</ref>.
[[Файл:Palace of Assembly Chandigarh 2006.jpg|мини|[[Һиндостан]]дың Чандигарх ҡалаһындағы Ассамблея Һарайы, архитекторы [[Ле Корбюзье]]]]

== «Архитектура» һүҙенең сығышы ==
[[Рус теле]]ндә киң ҡулланылышта булған һәм уның аша элекке [[Советтар Союзы]]нда йәшәгән башҡа халыҡтар телдәренә инеп киткән «архитектура» һүҙе [[поляк теле]] аша ({{lang-pl|architektura}}) [[латин теле]]нән ({{lang-la|architectura}}) үҙләштерелгән<ref>{{книга|автор=Фасмер М.|заглавие=Этимологический словарь русского языка|том=1|ссылка=http://etymolog.ruslang.ru/vasmer.php?id=91&vol=1|место=М.|издание=Прогресс|год=1964–1973|страницы=91}}</ref>. Латин телендә был һүҙ ''architectus'' «архитектор» һүҙенән яһалған, ә уныһы үҙ сиратында боронғо грек теленән алынған ({{lang-grc|ἀρχιτέκτων}}): αρχι- (''главный, старший'') һәм τέκτων (''плотник, строитель'') — «главный строитель»<ref>{{ВТ-ЭСБЕ}}</ref><ref>{{книга|автор=Ernout A., Meillet A.|заглавие=Dictionnaire etymologique de la langue latine|издание=3|место=Paris|год=1951|pages=78}}</ref>.

[[Рус теле]]ндә төҙөлөш сәнғәтенә ҡағылышлы тағы ла бер үҙенсәлекле һүҙ ҡулланыла: «'''зодчество'''» ({{lang-cu|«зьдьчий»}} «зьдь» — глина, материя) һүҙенән алынған<ref name="Etymology">{{книга|автор = Преображенский, А.|заглавие = Этимологический словарь русского языка|место = М.|издательство = Типография г. Лиссиера и Д. Совко|год = 1910-1914|страницы = 246-247}}</ref>.

== Архитектор ==
Архитектор — йорт һәм биналар, уларҙың [[фасад]]тары, шулай уҡ эске аралыҡ пландарын дөйөм һәм өлөшләтә эшләүҙе үҙ эсенә алған архитектура йәһәтенән проектлау менән шөғөлләнеүсе махсус белемле белгес. [[Рәсәй Федерацияһы]]нда архитектура буйынса юғары белем 270100 «Архитектура» һәм 270900 «Ҡала төҙөлөшө» (градостроительство) һөнәрҙәре буйынса бирелә<ref>http://www.consultant.ru/online/base/?req=doc;base=LAW;n=118285;p=3 Приказ Министерства образования и науки Российской Федерации от 17.09.2009 г. № 337 «Об утверждении перечней направлений подготовки высшего профессионального образования»</ref>.

== Сәнғәт төрө булараҡ архитектура ==
[[Файл:Classical orders from the Encyclopedie.png|thumb|right|Төрлө [[Архитектура ордеры|архитектура ордерҙарының]]
капителдәре<br> (өҫкө өлөштәре)<ref name="dAlembert">Иллюстрация из «Энциклопедии, или Толкового словаря наук, искусств и ремёсел». Франция, XVIII век</ref>]]

[[Сәнғәт]] төрө булараҡ архитектура рухи [[мәҙәниәт]] өлкәһенә ҡарай, кешенең тирә-яғын [[эстетика|эстетик]] йәһәттән формалаштыра, йәмғиәттең уй-фекерҙәрен һәм идеяларын нәфис (художестволы) образдарҙа сағылдыра һәм кәүҙәләндерә.

Йәмғиәттең тарихи үҫеше ҡоролмаларҙың функцияларын һәм төрҙәрен (йорт-биналарҙың эске төҙөлөшө, асыҡ арауыҡлы ҡоромалар, төрлө төҙөлөш ансамблдәре), уларҙың техник конструкция системаларын, архитектура ҡоролмаларының художестволы төҙөлөшөн билдәләй.

[[Художестволы образ]]дарҙы формалаштырыу йәһәтенән архитектураны һынлы булмаған (''неизобразительный, тектонический'') сәнғәт төрҙәренә индерәләр, сөнки уларҙа ҡулланылған билдәләр сағылдырған образдарҙа ниндәйҙер реаль предметтарҙы, күренештәрҙе һәм хәл-ваҡиғаларҙы күреп-таныу мөмкин түгел<ref name="apxu">[http://www.apxu.ru/article/kako/culpt/hudogectvennotvor4eckaa_deatelnoct_4eloveka.htm Проект apxu.ru — Художественно-творческая деятельность человека]</ref>. Архитектура әҫәрҙәренә эстетик баһа уларҙың үҙ функциональ тәғәйенләнешен үтәү, хеҙмәтләндереү һәләтлеге аша бирелә<ref name="БСЭ" />.

Образдарҙың булдырылыу ысулдары буйынса архитектураны сәнғәттең ''арауыҡлы (пластик һынлау)'' төрөнә индерәләр ''пространственный (пластический вид искусства''). Уның әҫәрҙәре:
* үҙгәрмәй һәм ваҡыт үтеү менән үҫешмәйсә арауыҡта ҡала бирә; 
* улар предметлы характерҙа була;
* матди материалы эшкәртеү юлы менән яһала;
* ҡараусы тарафынан туранан-тура һәм визуаль рәүештә (күҙҙәр аша) ҡабул ителә<ref name="apxu" /><ref>[http://www.glossary.ru/cgi-bin/gl_sch2.cgi?RPrgxyo,lxqol!oxqzxxyig Глоссарий.ru] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110601222613/http://glossary.ru/cgi-bin/gl_sch2.cgi?RPrgxyo,lxqol!oxqzxxyig |date=2011-06-01 }}</ref>.

Архитектура сәнғәтен сағылдырған саралар иҫәбенә архитектура композицияһы, тектоника, масштаб, пропорциялар, ритм, күләмдәр пластикаһы, фактура (әҫәрҙәр техникаһының үҙенсәлеге) һәм ҡулланылған [[төҙөлөш материалдары]]ның [[төҫ]]ө инә<ref name="бэс" />. Архитектура әҫәрҙәренең эстетик йәһәттән йоғонтоһона байтаҡ дәрәжәлә уларҙың конструктив сиселеше йоғонто яһай. Ҡоролма ныҡ  булыу менән бергә үҙенең ныҡлығы тураһында ныҡлы тәьҫир ҙә ҡалдырырға тейеш. Әгәр ҙә ҡарағанда материалдың етмәгәнлеге хаҡында фекер тыуа икән, йорт-бина ла тотороҡһоҙ һәм ышанысһыҙ булып күренә, шул уҡ ваҡытта материалдың артыҡлығы саманан тыш ауырлыҡ тойғоһо тыуҙыра. Был инде үҙ сиратында кире [[эмоция]]ларға килтерә<ref name="БСЭ" />.

== Архитектураның төп өлкәләре ==
{{врезка
 | Выравнивание    = right
 | Заголовок    = 
| Ширина = 200px
 | Содержание   =
''Архитектура'' өс башланғысҡа нигеҙләнә: ''	ныҡлыҡ (прочность)'' ({{lang-la|firmitas}}), ''файҙа (польза)'' ({{lang-la|utilitas}}) һәм  ''матурлыҡ (красота)'' ({{lang-la|venustas}}).
| Подпись         = [[Марк Витрувий Поллион]]. Десять книг<br> об архитектуре<ref name="Vitruvius">
{{книга|автор = Витрувий.|заглавие = Десять книг об архитектуре. Пер. с лат. Ф. А. Петровского|место = М.|издательство = Едиториал УРСС|год = 2003}}</ref>. Книга I}}

=== Йорт-биналарҙы һәм ҡоролмаларҙы проектлау ===
''Күләмле-планлы проектлау'' (архитектура тар мәғәнәлә, зодчество) — архитектураның төп бүлеге, ул бина һәм ҡоролмаларҙы проектлау һәм төҙөү менән бәйле.  

''Архитектура эшмәкәрлеге'' — архитекторҙарҙың архитектура объекты булдырыуға йүнәлтелгән маҡсатлы һөнәри эшмәкәрлеге. Ул түбәндәгеләрҙе үҙ эсенә ала: 
* архитектура проектын төҙөү буйынса [[ижад]]и процесс,
* төҙөү йәки яңыртыу буйынса проект документацияһының барлыҡ бүлектәрен эшләүҙе координациялау,
* архитектура объектын төҙөүгә автор күҙәтеүе.

=== Ҡала төҙөлөшө эшмәкәрлеге ===
[[XX быуат]] уртаһында архитектор һөнәре ике тармаҡҡа бүленә: «күләмле проектлау» («күләмдәрҙе, йәғни йорт-биналарҙы проектлау) һәм  «[[ҡала төҙөлөшө]]» (ҡала райондарын йә эре күп функциялы комплекстарҙы проектлау).

''Ҡала төҙөлөшө'' — архитектураның ҡала мөхитен проектлау һәм үҫтереү менән шөғөлләнеүсе бүлеге. Ул шулай уҡ бер комплекста ҡаланың планлы үҫеш һәм яңы объекттар төҙөү мәсьәләләрен дә, санитар-иҡтисади һәм экология проблемаларын да хәл итә.   

Хәҙерге заман ҡала төҙөлөшөнә нигеҙ һалыусыларҙың береһе булып [[Швейцария]]ла тыуған [[Франция|француз]] архитекторы, рәссам һәм дизайнер [[Ле Корбюзье]] һанала<ref name="LeCorbusier">{{книга|автор = [[Ле Корбюзье]] |заглавие = Три формы расселения. Афинская хартия |оригинал = Пер. с франц. Ж. Розенбаума. Послесл. Ю. Бочарова и А. Раппапорта |место = М. |издательство = Стройиздат |год = 1976 |страниц = 136}}</ref>. Ул ҡала төҙөлөшөнә ҡағылған күп һанлы проектарында (1922—1945), «ирекле ҡала планы» йәки «йәшел ҡала» идеяларын (идея «свободного городского плана» или «зеленого города»: «Лучезарный Город» — по Ле Корбюзье) беренсе урынға ҡуя, улар бары XX быуаттың икенсе яртыһында ғына ысын мәғәнәлә танылыу һәм таралыу ала.

Архитектура менән ҡала төҙөлөшөнөң үҙ-ара бәйләнеше үтә мөһим һәм бер үк ваҡытта бәхәсле мәсьәлә булып ҡала килә.

Ле Корбюзье эшләгән һәм Хәҙерге заман архитектураның халыҡ-ара конгресы (Международный конгресс современной архитектуры -CIAM) тарафынан [[1933 йыл]]да [[Афина]]ла ҡабул ителгән Афина хартияһының (Ҡала төҙөлөшө манифесының) 92-се пунктында архитектура менән ҡала төҙөлөшө мөнәсәбәте тураһында түбәндәгесә әйтелгән:
{{начало цитаты}}Архитектура беренсе дәрәжәләге һәм иң мөһим әһәмиәткә эйә була бара. Архитектура ҡала яҙмышын алдан, көн элгәре хәл итә. Архитектура ҡала төҙөлөшө планының беренсел нигеҙе булған торлаҡтың структураһын билдәләй. ''Архитектура, теүәл иҫәпләүҙәргә һылтанып, торлаҡты эре комплекстарға берләштерә.''{{конец цитаты}}
Халыҡ-ара манифеста яҙылғандың төп мәғәнәһе: «Кеше — бар әйберҙәрҙең үлсәме» («Человек — мера всех вещей») принцибынан сығып, ''Афина хартияһы архитектураны беренсел тип иҫәпләй''.

Шул уҡ ваҡытта башҡа уй-фекерҙәр ҙә бар. Мәҫәлән, ''Зигфрид Гидион'' яҙуынса<ref name="Giedion">{{книга|автор = Гидион Зигфрид |заглавие = Пространство. Время. Архитектура |оригинал = Перевод. изд.: Raum, Zeit, Architektur: Die Entstehung einer neuen Tradition / S. Giedion - Ravensburg |ответственный = Сокр. пер. с нем. М.В. Леонене, И.Л. Черня. |издание = 3-е изд |место = М. |издательство = Стройиздат |год = 1984 |страницы = 39 |страниц = 455 с., ил.}}</ref>:
{{начало цитаты}}Архитектураның киләсәге ҡала төҙөлөшө менән айырылғыһыҙ бәйләнгәнен беҙҙең заман архитекторҙары бик яҡшы белә. Берҙән-бер матур йорт үҙе генә бер ниндәй әһәмиәткә эйә түгел.{{конец цитаты}}
Бындай ҡараш, әлбиттә, бер кешенең генә түгел, ә ҙур социаль төркөмдәрҙең, дөйөм йәмғиәттең мәнфәғәтен күҙ уңында тота.<br />
[[СССР|Совет]] ҡала төҙөлөшө мәктәбе лә шулай уҡ мөхит булараҡ ҡала масштабынан сығып уй-фекер йөрөтөргә өйрәтте<ref name="Гутнов">{{книга|автор = Гутнов А.Э. |заглавие = Эволюция градостроительства |место = М. |издательство = Стройиздат |год = 1984 |страницы = 5 |страниц = 256 с., ил.}}</ref>:
{{начало цитаты}}Ҡалалағы урынын белмәй тороп, айырым йорт-бинаның индивидуаль үҙенсәлектәрен тойоу һәм әйтеп биреү мөмкин түгел. Ҡала төҙөүсе... үҙҙәренең ҙурлығы һәм ҡатмарлығы яғынан ғәҙәти архитектура ҡоролмаһынан күпкә юғары булған объекттар менән шөғөлләнә.{{конец цитаты}}

Хәҙергә [[Рәсәй]] ҡануниәте лә ҡала төҙөлөшөнә ҡағылған эшмәкәрлекте архитектура эшмәкәрлеге менән сағыштырғанда киңерәк төшөнсә  итеп ҡарай. [[Рәсәй Федерацияһы]]ның ''Ҡала төҙөлөшө кодексының'' (Градостроительный кодекс Российской Федерации -ГСК РФ)1-се статьяһына ярашлы:
{{начало цитаты}}''Ҡала төҙөлөшө эшмәкәрлеге'' — территорияларҙы, шул иҫәптән ҡалаларҙың һәм башҡа биләмәләрҙең территорияларын үҫтереү буйынса эшмәкәрлек һәм ул түбәндәге эш төрҙәре менән тормошҡа ашырыла:
* территориаль планлаштырыу,
* ҡала төҙөлөшө зоналарын асыҡлау,
* территорияларҙы әҙерләү,
* ''архитектура-төҙөлөш проекты эшләү'',
* [[төҙөлөш]],
* капиталь төҙөкләндереү (ремонт),
* капиталь төҙөлөш объектарын тергеҙеү һәм яңыртыу.{{конец цитаты}}

XX быуат аҙағында ҡала төҙөлөшө төшөнсәһенән социология һәм системаларҙың дөйөм теорияһына яҡыныраҡ торған фән булараҡ ''урбанистика'' айырылып сыҡты, ул ҡала һәм уның үҫеш принциптарын өйрәнә. 

=== Ландшафт архитектураһы ===
''Ландшафт архитектураһы'' — архитектураның [[баҡса]], [[парк]] һәм материалдары ландшафт (ер өҫтөнөң үҙенә генә хас үҙенсәлекле бер өлөшө) һәм тәбиғи үҫемлектәр булған башҡа мөхиттәрҙе ойоштороуға арналған бүлеге. Ландшафт архитекторы парктарҙы һәм баҡсаларҙы биҙәү, ҡала микрорайондарын һәм йорт алды участкаларын йәшелләндере менән шөғөлләнә. 

[[Рәсәй]]ҙәге ландшафт архитектураһының иң яҡшы өлгөләре булып һанала:
* [[Мәскәү өлкәһе]]нең Красногорский райоеы Архангельский ауылындағы «Архангельский» дәүләт-музей усадьбаһы.<ref>[http://www.beautygarden.ru/sady-i-parki-mira/rossiya/archangelskoe Архангельское ]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>
* [[Мәскәү]]ҙәге Кусков музей-усадьбаһы.<ref>[http://www.kuskovo.ru/ Жемчужина Европы — Усадьба Кусково]</ref>
* [[Петергоф һарай-парк ансамбле]] музей-ҡурсаулығы.<ref>[http://peterhofmuseum.ru/ Музей-заповедник «Петергоф»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070524112828/http://peterhofmuseum.ru/ |date=2007-05-24 }}</ref>

[[Файл:Kuskovo-2004-1.jpg|thumb|680 px|center|Кусков, Һарай һәм манаралы сиркәү күренеше]]
{{Панорама|St Petersburg Peterhof 23453.jpg|900px|Ҙур Петергоф һарайының Түбәнге паркы панорамаһы}}

=== Интерьер дизайны ===
''Интерьер дизайны'' — архитекторҙарҙың һәм дизайнерҙарҙың архитектура һәм сәнғәт саралары менән йорт-бина эсендә фунциональ, эргономик һәм эстетик аралыҡ булдырыу буйынса һөнәри һәм ижади эшмәкәрлеге. Уның маҡсаты — уңайлыҡ тыуҙырыу һәм кешеләрҙең мөхит менән эстетик яҡтан үҙ-ара ыңғай тәьҫир итешеүен булдырыу. Интерьер дизайны үҙендә сәнғәт һәм сәнәғәт дизайнын берләштерә.

Дизайнер йорт-бина эсендәге хеҙмәт барышын оптималләштерә, махсуслашҡан бүлмәләрҙең биҙәлешен эшләй, артабан уларҙы планлаштырыуҙан башлап, яҡтылыҡ, елләтеү, акустика системаларын ҡороу, мебелде урынлаштырыу хәстәрҙәренә тиклем интерьерҙы матурлау менән етәкселек итә.    

Архитектураның бер өлөшө булған интерьер дизайнының үҙенең күп төрлө стилдәре бар, улар, төрлө тарихи дәүерҙәрҙә барлыҡҡа килеп, артабан үҫеш алған. Бер үк бина, мәҫәлән, конференц-зал, төрлө стилдәрҙә биҙәлергә мөмкин: «Хай-тек», роман архитектураһы,  модернизм стилдәре һәм башҡалар. Интерьер стилдәре архитектураныҡына ҡарағанда күберәк.

==== Интерьер дизайны өлгөләре ====
<gallery widths="200px" heights="200px" perrow="5">
File:Hotel San Domenico-Taormina-Sicilia-Italy - Creative Commons by gnuckx (3667442268).jpg|[[Италия]]ның Таормина ҡалаһындағы  Сан-Доминико ҡунаҡханаһы 
File:Lenno Villa Balbianello wnetrze 4.jpg|Балбьянелло виллаһы
File:Apothecary room - Arppeanum - DSC05136.JPG|Дарыухана
File:Lenno Villa Balbianello wnetrze 3.jpg|Ленно виллаһы
File:Johan Zacharias Blackstadius, Interiör, salong med läsande flicka, 1850.jpg|Салон 
File:Bar in de Rotterdamzaal.jpg| Роттердам ҡалаһындағы бар
File:Balboa Bay Club 9 Photo D Ramey Logan.jpg|Бальбоа Бей клубы
File:12-03-01-axel-springer-by-RalfR-28.jpg|Шпрингер небоскрёбы
</gallery>

=== Ваҡ формалар архитектураһы ===
''Ваҡ формалар архитектураһы'' — архитектураның функциональ-декорация (мәҫәлән, кәртә-ҡоймалар), мемориаль характерҙағы (ҡәбер таштары), ҡаланы төҙөкләндереү (яҡтыртыу ҡорамалдары) һәм мәғлүмәт биреүсе (стендтар, реклама таҡталары) объекттар менән шөғөлләнеүсе бүлеге. 

<gallery widths="180px">
File:Zabor.jpg | Ҡойма
File:Daniel Fuchs.CC-BY-SA.Morus nigra.Hedge.jpg | «Тере» кәртә (живая изгородь)
File:Харьков Хар.наб.8 Беседка Vizu2010.JPG | Беседка
File:Athina Ogrod Narodowy 3.jpg | Сатыр (пергола)
</gallery>

Ландшафт архитектураһында һәм баҡса-парк сәнғәтендәге ярҙамсыл архитектура ҡоролмалары, ябай функциялы һәм архитектура ансамбленең дөйөм композицияһын тулыландырыусы ҡорамалдар һәм художество-декоратив элементтар ҙа ваҡ архитектура формаларына ҡарай<ref>Академия архитектуры. 1935. т. I, стр. 15</ref><ref name="belparavo">[http://www.determiner.ru/dictionary/219/word/malye-arhitekturnye-formy Малые архитектурные формы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130416010316/http://www.determiner.ru/dictionary/219/word/malye-arhitekturnye-formy |date=2013-04-16 }} — Право Белоруссии: Понятия, термины, определения, 2002 г.</ref>. Уларҙың ҡайһы берҙәре ҙур функциялар үтәмәй, бары тик художество-декоратив яҡтан ғына әһәмиәткә эйә. Шул уҡ ваҡытта ваҡ архитектура формалары архитектура ансамлендә мөһим роль уйнарға ла мөмкин<ref>[http://interpretive.ru/dictionary/968/word/ansambl-arhitekturnyi Ансамбль архитектурный] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304203145/http://interpretive.ru/dictionary/968/word/ansambl-arhitekturnyi |date=2016-03-04 }} — Энциклопедия «Искусство» в 4 т. Под ред. Горкина А. П.</ref>. Ландшафт дизайнында улар баҡсаны биҙәүҙең төп элементтары булып тора<ref>[http://www.artwindows.ru/smallarchitecturalforms/smallarchitecturalforms.html Малые архитектурные формы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130819125221/http://www.artwindows.ru/smallarchitecturalforms/smallarchitecturalforms.html |date=2013-08-19 }} — Уроки ландшафтного дизайна</ref>. Еңел конструкцияларҙан йыйылған һәм махсус нигеҙ яһамай ғына ваҡытлыса урынлаштырылған ҙур булмаған ҡоролмалар ҙа ваҡ архитектура формаларына ҡарай сауҙа павильондары һ.б.)<ref name="ukrkiosk">[http://www.country.ua/art/19/1132.html Типовые правила размещения малых архитектурных форм] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130611074634/http://www.country.ua/art/19/1132.html |date=2013-06-11 }} — приказ Государственного комитета строительства, архитектуры и жилой политики Украины</ref>.

Башҡа ваҡ архитектура формалары: баҫҡыстар, кәртә-ҡоймалар, скульптуралар, мемориаль таҡтаташтар, фонтандар, тыштағы яҡтыртыу ҡорамалдары, афиша һәм реклама стендтары, баҡса-парк ҡоролмалары (газондар, беседкалар, парк эскәмйәләре, баҡсалағы мебель), ҡала урамындағы мебуль, сүп-сар һауыттары (урналар һәм кәрзиндәр), балалар уйын майҙансыҡтары һәм комплекстары, киоск һәм павильондар, сауҙа лотоктары һәм автоматтары һ.б. 

=== «Ҡағыҙҙағы архитектура» ===
'''Ҡағыҙ архитектураһы''' — архитекторҙарҙың материалләштереү маҡсаты булмаған архитектура формаларын проектлау буйынса теоретик эшмәкәрлеге. Был проекттар үҙҙәренең техник яҡтан ҡатмарлы, тормошҡа ашырыу өсөн ҡиммәт, масштаблы булыуы йә цензура рөхсәт итмәүе арҡаһында бары тик ҡағыҙҙа ғына тороп ҡала. Барокко һәм классицизм дәүерендәге [[Франция]] — тарихта киң билдәле «ҡағыҙ архитектураһы» осоро.  

«Ҡағыҙҙағы архитектура» — утопик сәнғәт. Ул бер яҡтан төрлө архитектура формалары эҙләү өсөн тәжрибә майҙаны булһа, икенсе яҡтан авторҙың сикһеҙ фантазияһын сағылдыра.

<center><gallery caption="Архитектура өлкәләре" widths="140px" heights="140px" perrow="4">
Файл:Marina_Bay_Sands_model_1.jpg|Макет [[:en:Marina Bay Sands|Marina Bay Sands]]. Архитектор Моше Сафди
Файл:Life mounds charles jencks.jpg|''Life Mounds'' at Jupiter Artland. Архитектор Чарльз Дженкс
|Интерьер Galleria Department Store, [[Сеул]]. Архитектор [[:en:UNStudio|UNStudio]]
Файл:Rietveld chair 1.JPG|Ҡыҙыл-зәңгәр ултырғыс. Архитектор Геррит Ритвельд
</gallery></center>

== Архитектура теорияһы ==
{{врезка
 | Выравнивание    = right
 | Заголовок    = 
| Ширина = 200px
 | Содержание   =
''Архитектура'' — арауыҡтағы [[музыка]], ҡатып-ҡалған музыка.
| Подпись         = Философ Фридрих Вильгельм Йозеф фон Шеллинг<ref>[http://www.bibliotekar.ru/encSlov/a/100.htm Архитектура — ҡатып-ҡалған музыка]</ref>
}}

Төҙөлөш терминдары һүҙлеге<ref>[http://dic.academic.ru/dic.nsf/stroitel/4977 Терминологический словарь по строительству на 12 языках]</ref> архитектура теорияһын өйрәнеү объекттары архитектураның тәбиғәте һәм үҙенсәлектәре, уның сәнғәт булараҡ килеп сығыуы, үҫеше һәм эшләүе, шулай уҡ асылы, йөкмәткеһе һәм формалары булған [[фән]] тип билдәләй.<br />
Архитектура теорияһы предметына тағы ла төп төшөнсәләр системаһы (категориялар) ҡарай, улар, атап әйткәндә, түбәндәгеләр: 
архитектура композицияһы, функцияһы, формаһы, конструкцияһы, архитектоника (бина конструкцияһының, уның өлөштәренең үҙ-ара бәйләнеше, бер бөтөнлөгө) архитектура мөхите, [[симметрия]] һәм асимметрия һ.б. [[Күләм]] — тыштан ҡарағанда — мөхиттең йомоҡ һәм сикләнгән, бөтөн берәмеге. Ара, арауыҡ (пространство) — эстән ҡарағанда — мөхиттең бер өлөшө<ref name="Gegello">{{книга|заглавие = Очерки теории архитектурной композиции |ответственный = Гл. ред. А.И. Гегелло |место = М. |издательство = Гос. изд-во лит-ры по стр-ву, архитектуре и стр. материалам |год = 1960}}</ref>.

== Архитектура тарихы ==
Архитектура тарихы — социаль ихжтыяждарға һәм фәнни-техник шарттарға ярашлы архитектураның ваҡыт һәм арауыҡта функциональ, конструктив һәм эстетик яҡтан үҫешен өйрнеүсе һәм тикшереүсе фән һәм академик дисциплина. Ул архитектураның үҫеш ҡанундарын  тарихи процесстың дөйөм ҡанундары, мәҙәниәт һәм йәмғиәттең тарихы менән тығыҙ бәйләнештә өйрәнә<ref>[http://www.aspirantura.spb.ru/pasp/18_0_1.html Паспорт специальности 18.00.01 Теория и история архитектуры, реставрация и реконструкция историко-архитектурного наследия]</ref>.

== Архитектура стиле ==
{{main|Архитектура стиле}}
''Архитектура стиле'' — билдәле бер ваҡыт һәм урын өсөн хас архитектураның функциональ, конструктив һәм художество яғынан (йорт-биналарҙың тәғәйенләнеше, ҡулланылған төҙөлөш материалдары һәм конструкциялары, архитектура композициялары) төп билдәләре һәм үҙенсәлектәре йыйылмаһы. Ул, оҫта ижадының төп идея-художество үҙенсәлектәре тупланмаһы булараҡ, йәмғиәттең билдәле бер социаль һәм иҡтисади үҫеше шарттарындағы сәнғәт һәм мәҙәниәттең бөтә яҡтарын да үҙ эсенә алған донъяға художестволы ҡараш тигән дөйөм төшөнсәгә эсенә инә. 

Архитектура стилдәре үҫеше [[климат]]ҡа һәм техникаға, шулай уҡ [[дин]]и һәм [[Мәҙәниәт|мәҙәни]] факторҙарға ла бәйле.

Архитектура үҫеше ваҡыт менән туранан-тура мөнәсәбәттә булһа ла, төрлө стилдәр бер-береһен һәр саҡ эҙмә-эҙлекле алыштырмай, уларҙың ҡайһылары үҙ-ара альтернатив формала бер юлы ҡулланылышта була ала (мәҫәлән, [[барокко]] һәм [[классицизм]], [[модерн]] һәм эклектика, функционализм, конструктивизм һәм [[ар-деко]])<ref name="Давидич">{{книга|автор = Давидич Т. Ф. |заглавие = Стиль как язык архитектуры |место = Харьков |издательство = Изд-во Гуманитарный центр |год = 2010 |страниц = 336 |isbn = 978-966-8324-70-3}}</ref>.

Дөйөм алғанда, архитектура стиле, сәнғәттәге башҡа стилдәр кеүек үк, — шартлы төшөнсә. Ул, тәү сиратта, [[Европа]] архитектураһы тарихын аңлау уңайлы булһын өсөн ҡулланыла. Шул уҡ ваҡытта төрлө төбәктәрҙең архитектураһы тарихын сағыштырғанда стиль төшөнсәһе тасуирлау сараһы булараҡ ҡулланыуға ярамай.  

Архитектура стилдәренең ҡайһы берҙәре (мәҫәлән, ''модерн'', төрлө илдәрҙә төрлөсә атама менән йөрөтөлә. Хәҙерге заман философияһында ла шулай уҡ бер-береһенән һиҙелерлек айырылған йүнәлештәр барлыҡҡа киле, шуға ла теге йәки был йүнәлештең үҙ аллылығы хаҡында ғилми бәхәстәр дауам иткәндә, атамалар һәм төшөнсәләр буйынса берҙәмлек әлегә юҡ һәм уның булыуы ла мөмкин түгел. 

Билдәләнгән етешһеҙлектргә ҡарамаҫтан, [[Архитектура стиле|стиль]], тасуирлау сараһы булараҡ, архитектура тарихындағы фәнни алымдың бер өлөшө, сөнки ул архитектураға ҡағылышлы уй-фекерҙәр үҫешендәге глобаль векторҙы күҙалларға булышлыҡ итә. Донъя әһәмиәтендәге түбәндәге архитектура стилдәрен айырып ҡарау ҡабул ителгән:
[[Файл:Sicily Selinunte Temple E (Hera).JPG|thumb|right|Беҙҙең эраға тиклем V быуатта [[Сицилия]]ла никах һаҡлаусы алиһә [[Гера]]ға бағышлап төҙөлгән һарай]]
* Боронғо архитектура (Храм архитектураһы).
* Антик архитектура (Боронғо Греция һәм Рим архитектураһы). Б.э.т. VIII — V быуаттар.
* Роман стиле. X — XII быуаттар.
* [[Готика]]. XII — XV быуаттар.
* [[Яңырыу]] дәүере архитектураһы. XV — XVII быуаттар.
* [[Барокко]] архитектураһы. XVI — XVIII быуаттар. 
* [[Рококо]] архитектураһы. XVIII быуат башы — XVIII быуат аҙағы.
* [[Классицизм]] стиле, шул иҫптән (палладианство, [[ампир]], неогрек. XVIII быуат уртаһы — XIX быуат.
* Эклектика стиле. 1830 — 1890 йылдар
* Модерн арихитектураһы. 1890 — 1910 йылдар.
* Модернизм архитектураһы. 1900-сы йылдар башы — 1980-се йылдар.
* Конструктивизм архитектураһы. 1920—1930-сы йылдар башы.
* Постмодернизм архитектураһы. [[XX быуат]] уртаһынан.
* Хай-тек стиле. 1970-се йылар аҙағынан.
* Деконструктивизм. 1980-се йылдар аҙағынан.
* Динамик архитектура. [[XXI быуат]] башынан.

== Психологик тәьҫир ==
Психолог ''Коллин Эллард'' архитектураның психологик тәьҫир итеү һәләтлеген билдәләй{{sfn|Эллард|2016|с=25|name="стр25"}}{{не АИ|23|11|2016}}: 
<blockquote>[...] сабыйҙың шатлыҡлы йылмайыуына яуап итеп йылмайғанда беҙ нисек бәхетлерәк булып китәбеҙ, — нәҡ шулай йорт-биналар беҙҙе [архитектура дизайнына һалынған хис-тойғоларҙы (эмоцияларҙы)] тойорға мәжбүр итә. Был үҙ-ара бәйләнештәр беҙҙең организмда нерв сылбырҙары кеүек һалынған, һәм улар беҙгә бер-беребеҙ менән тәжрибә уртаҡлашыу, үҙебеҙ йәшәгән мөхиттә булған хәүеф-хәтәргә һәм мөмкинлектәргә ярашлы (адекватно) яуап биреү һәм иғтибар итә алыу мөмкинлеген бирә.</blockquote>

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Архитектура ордеры]]
* [[Архитектура стиле]]
* [[Сәнғәт]]

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|2}}

== Әҙәбиәт ==
* {{книга
 | автор         =  Колин Эллард
 | заглавие      =  Среда обитания: Как архитектура влияет на наше поведение и самочувствие  
|оригинал =   Colin Ellard “Places of the Heart: The Psychogeography of Everyday Life”
 | место         = М.
 | издательство  =   Альпина Паблишер
 | год           = 2016
 | allpages      = 282
 | isbn          =  978-5-9614-5390-4
 | тираж         =  2000
 | ref           =  Эллард
}}
* {{Книга
|автор         = В. А. Пилявский, Т. А. Славина, А. А. Тиц, Ю. С. Ушаков, Г. В. Заушкевич, Ю. Р. Савельев
|заглавие      = История русской архитектуры
|издание       = 2-е изд доп. и перабот.
|ответственный = Под ред. Н. Н. Днепрова, Г. Г. Яцевича
|место         = {{СПб}}
|издательство  = Стройиздат СПб
|год           = 1994
|страницы      = 
|страниц       = 600
|isbn          = 5-274-00728-7
|тираж         = 25000
}}
* ''Лю Цзунъюань'' (Китай, VIII век н. э.), «Рассказ о плотнике» // Шедевры китайской классической прозы в переводах академика В. М. Алексеева: В 2 кн. — М., 2006.
* {{книга|заглавие = Источник (в 2-х томах)|оригинал = The Fountainhead|автор = Айн Рэнд|ссылка = |isbn = 978-5-9614-1671-8|страницы = 808|год = 2011|издание = |место =  М.|издательство = «Альпина Паблишер»}}
* Мастера архитектуры об архитектуре (В. А. Веснин, Г. П. Гольц, И. В. Жолтовский, И. А. Фомин, А. В. Щусев) / Отв. ред. М. П. Цапенко. — Киев, 1953.
* ''Буров А. К.'' Об архитектуре. — М., 1960.
* Мастера архитектуры об архитектуре: Избр. отрывки из писем, статей, выступлений и трактатов / Под общ. ред. А. В. Иконникова, И. Л. Маца, Г. М. Орлова. — М., 1972.
* Мастера советской архитектуры об архитектуре: Избр. отрывки из писем, статей, выступлений и трактатов: В 2 т. — М., 1975.
* ''Николаев И. С.'' Профессия архитектора. — М., 1984.
* ''Чепелик В. В.'' Зодчие средневековья и Нового времени (VI—XIX вв.). — Киев, 1990.
* ''Асєєв Ю. С.'' Професія — архітектор. — Київ, 1991.
* ''Пучков А. А.'' Поэтика античной архитектуры / ИПСИ АИУ. — Киев: Феникс, 2008. — 992, XXXII с. — ISBN 978-966-651-659-9.
* ''Пучков А. А.'' Древнегреческий архитектор: Реконструкция творческой практики как интерпретация нетворческого ремесла // Сучасні проблеми дослідження, реставрації та збереження культурної спадщини / ІПСМ АМУ. — Київ, 2008. — Вип. 5. — С. 159—228.
* ''Яргина З. Н. и др.'' Основы теории градостроительства: Учеб. для вузов. Спец. "Архитектура" / З. Н. Яргина, Я. В. Косицкий, В. В. Владимиров, А. Э. Гутнов, Е. М. Микулина, В. А. Сосновский. — М.: Стройиздат, 1986. — 326 с.
* ''Яргина З. Н., Яргин С. В.'' Озеленение в центре Москвы: средство снижения транспортной нагрузки // Архитектура и время, 2012, № 5. – С. 22-25.
* {{книга
 |автор = Осятинский А. И.
 |заглавие = Строительство городов на Волге
 |ссылка = 
 |издание = 
 |ответственный = Под ред. д-ра архитектуры проф. В. И. Пилявского
 |место = Саратов
 |издательство = Изд-во Саратовского университета
 |год = 1965
 |страниц = 191
 |isbn = 
}}
* {{книга
 |автор = Саваренская Т. Ф.
 |заглавие = Западноевропейское градостроительство XVII-XIX веков: Эстетические и теоретические предпосылки
 |ссылка = 
 |издание = 
 |ответственный = 
 |место = М.
 |издательство = Стройиздат
 |год = 1987
 |страниц = 192
 |isbn = 
}}
* ''Алфёрова Г. В.'' Организация строительства городов в Русском государстве в XVI – XVII вв. // Вопросы истории. 1977, № 7. С. 50-67.

== Һылтанмалар ==
{{Навигация
|Портал=Архитектура
|Викицитатник=Архитектура
|Викисловарь=архитектура
|Тема=Архитектура
}}
* {{ВТ-ЭСБЕ|Архитектура}}
* Open-Site|International/Russian/Искусство/Архитектура
* [https://www.youtube.com/watch?v=hXJJAJytPrw Профессия "Архитектор"] — Образовательный анимационный фильм о профессии «Архитектор».
* {{ВТ-ЭСБЕ|Архитектор}}
* [http://cih.ru/bc.html Российские архитекторы] — каталог
* [http://www.myarchipress.com/ Открытый журнал об архитектуре и дизайне] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210306180637/https://www.myarchipress.com/ |date=2021-03-06 }} myarchipress: архитектурно-дизайнерский портал
* [http://bse.sci-lib.com/article012797.html Статья в БСЭ]
* [http://www.cityhistory.ru/goroda-v-proshlom-i-v-budushhem-gradostroitelstvo/ Города в прошлом и в будущем (Градостроительство)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110125203800/http://www.cityhistory.ru/goroda-v-proshlom-i-v-budushhem-gradostroitelstvo/ |date=2011-01-25 }}
* [http://www.gradplan.ru/ Портал о градостроительстве]
* [http://townevolution.ru/books/ Библиотека с книгами по архитектуре и градостоительству]

{{Һайланған мәҡәлә|Архитектура}}

[[Категория:Архитектура]]