Атлантик океан битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Море
 |Название                = Атлантик океан
 |Изображение             = Atlantic Ocean.png
  |Подпись изображения    = 
 |Координаты              = 0/-30
  |CoordScale             = 100000000
 |Площадь                 = 91,66 млн 
 |Наибольшая глубина      = 8742 
  |Средняя глубина        = 3736 
 |Длина береговой линии   = 
 |Объём                   = 329,66 млн
 |Площадь водосбора       = 
 |nocat                 = 1
}}

'''Атлантик океан''' — ҙурлығы буйынса [[Ер]]<nowiki/>ҙә [[Тымыҡ океан]]<nowiki/>дан һуң икенсе, төньяҡта Гренландия һәм [[Исландия]], көнсығышта [[Европа]] һәм [[Африка]], көнбайышта [[Төньяҡ Америка|Төньяҡ]] һәм [[Көньяҡ Америка]] һәм көньяҡта [[Антарктида]] араһында урынлашҡан.

Майҙаны — 91,66 млн км², шуларҙың яҡынса 16 проценты диңгеҙҙәрҙә, ҡултыҡтарҙа һәм боғаҙҙарҙа. Яр буйы диңгеҙҙәренең майҙаны ҙур түгел һәм һыу майҙанының дөйөм майҙанының 1 проценттан артмай. Һыу күләме — 329,66 млн км², был [[Донъя океаны|Бөтә донъя океаны]] күләменең 25 процентына тиң. Уртаса тәрәнлеге — 3736 м, иң ҙуры — 8742 м (Пуэрто-Рико соҡоро). Океан һыуҙарының уртаса  тоҙлолоғо — яҡынса 35 ‰. Атлантик океандың яр буйы һыҙаты төбәк һыуҙарына: диңгеҙҙәргә һәм ҡултыҡтарға бүленә.

Атамаһы [[боронғо грек мифологияһы]]<nowiki/>нда титан Атлас (Атланта) атамаһынан килеп сыҡҡан, шунлыҡтан океан '''Атлантика''' тип атала.

== Этимология ==
Океандың атамаһы б.э.т. V быуатта боронғо грек тарихсыһы [[Геродот]]<nowiki/>тың әҫәрҙәрендә барлыҡҡа килә, ул «Геркулес бағаналары менән диңгеҙ Атлантида (боронғо Ἀτΰΰ⛪⛪⛪ — Атлантис)» тип яҙған. Атамаһы [[Боронғо Греция|Боронғо Грецияла]] Атланта тураһында билдәле булған мифтан килеп сыҡҡан, ул [[Урта диңгеҙ]]<nowiki/>ҙең иң көнбайыш нөктәһендә күк көмбәҙен  иңендә тотоп торған титан. Рим ғалимы Өлкән Плиний I быуатта хәҙерге Oceanus Atlanticus (лат. Oceanus Atlanticus) — «Атлантик океан» тигән атаманы ҡулланған. Төрлө ваҡытта океан өлөштәре Көнбайыш океан, Төньяҡ диңгеҙ, Тышҡы диңгеҙ тип аталған; Атлантик океандың көньяҡ яртыһын ҡайһы берҙә Эфиопия диңгеҙе йәки океаны тип атайҙар, сөнки «Эфиопия» термины Сахараның бөтә субэкваториаль Африкаһына ла (ә «Абиссиния» экзонимы Эфиопия империяһына ҡарата ҡулланыла).

[[XVIII быуат]] уртаһынан ғына Атлантик океан атамаһы хәҙерге мәғәнәлә ҡулланыла башлай<ref name="Географические названия мира2">{{статья|автор=Поспелов Е. М.|заглавие=Географические названия мира: Топонимический словарь. — 2-е изд., стереотип|место=М.|издательство=Русские словари, Астрель, АСТ|год=2001|страницы=24}}</ref>, рус телендәге тәүге атластарҙа (1737, 1757) шулай уҡ «Төньяҡ диңгеҙ»<ref name="атласы РГБ2">{{cite web|author=|url=https://leninka-ru.livejournal.com/172418.html|title=Земноводный глобус без Америки. До и после великих открытий|lang=|website=leninka-ru.livejournal.com|date=|accessdate=2019-12-25|deadlink=no}}</ref> атамаһы ла ҡулланыла. 1739 һәм 1764 йылдарҙа академик Крафт дәреслектәрендә  Атлантик оке'''я'''н йәки һуңыраҡ океан тип яҙыла. Океан... ҙурлығы буйынса  ике диңгеҙгә бүленгән: уның экваторға тиклем төньяҡ өлөшө Атлантик диңгеҙ тип, Көньяҡ өлөшө Эфиоп диңгеҙе тип атала<ref>{{cite web|author=|url=https://books.google.ru/books?id=5WNkAAAAcAAJ&pg=PA62|title=Новое всеобщее землеописание, для употребления в училищах: Первый курс|lang=ru|website=books.google.ru|date=|accessdate=2019-12-25|deadlink=no}}</ref>»; 1824 йылдағы донъя картаһында хәҙерге мәғәнәлә «Атлантик океан» атамаһы ҡулланыла.<ref name="атласы РГБ3">{{cite web|author=|url=https://leninka-ru.livejournal.com/172418.html|title=Земноводный глобус без Америки. До и после великих открытий|lang=|website=leninka-ru.livejournal.com|date=|accessdate=2019-12-25|deadlink=no}}</ref>

== Физик-географик характеристикаһы ==
{| class="standard" style="clear:right; float:right;"
 |+Океандарҙың төп морфологик характеристикаһы<br /><br /><br /><br />( «Океандар атласы» мәғлүмәт буйынса, 1980 йыл)<ref name="Атлас Океанов">Атлас океанов. Термины, понятия, справочные таблицы.— М.: ГУНК МО СССР, 1980. С. 84—85</ref>
 !Океан
 !Майҙаны<br /><br /><br /><br /> ер<br /><br /><br /><br />һыу, млн. км2
 !Күләме,<br /><br /><br /><br />миллион км3
 !Ул<br /><br /><br /><br />тәрәнлеге,<br /><br /><br /><br />м
 !Ҙур <br /><br /><br /><br />океан тәрәнлеге.,<br /><br /><br /><br />м
 |-
 |Атлантик
 | align="right" |91,66
 | align="right" |329,66
 | align="right" |3736
 | align="right" |Пуэрто-Рико улығы (8742)
 |-
 |[[Һинд океаны|Һин]]
 | align="right" |76,17
 | align="right" |282,65
 | align="right" |3711
 | align="right" |Улаҡ зонд (7209)
 |-
 |[[Төньяҡ Боҙло океан|Төньяҡ Боҙло]]
 | align="right" |14,75
 | align="right" |18,07
 | align="right" |1225
 | align="right" |[[Гренланд диңгеҙе]] (5527)
 |-
 |[[Тымыҡ океан|Тихон]]
 | align="right" |178,68
 | align="right" |710,36
 | align="right" |3976
 | align="right" |Марс уйһыулығы (11 022)
 |-
 |-
 |[[Донъя океаны|Донъя]]
 | align="right" |'''361,26'''
 | align="right" |'''1340,74'''
 | align="right" |3711
 | align="right" |'''11 022'''
 |}

=== Дөйөм мәғлүмәттәр ===
Атлантик океан ҙурлығы буйынса океандар араһында икенсе урында тора. Майҙаны — 91,66 млн км², һыу күләме — 329,66 млн км². Субарктик киңлектәрҙән [[Антарктида]]<nowiki/>ға тиклем һуҙылған. [[Һинд океаны]] сиге Энә мороно (Мысь Игольный) меридианы (20°E) буйлап Антарктида ([[:ru:Земля_Королевы_Мод|Земля Королевы Мод]]) ярҙарына тиклем һуҙыла. [[Тымыҡ океан]] менән сик Горн морононан 68°04' W меридианы буйлап йәки [[Көньяҡ Америка]]<nowiki/>нан Антарктида ярымутрауына тиклем Дрейк боғаҙы аша, Осте утрауынан Штернек моронона тиклем үтә

[[Төньяҡ Боҙло океан]] менән сик Хадсон боғаҙының көнсығыш инеү урыны буйлап үтә, Артабан Дэвис боғаҙы аша һәм Гренландия утрауы яры буйлап Брюстер моронона тиклем, Дания боғаҙы аша Исландия утрауындағы Рейдинупур моронона тиклем, яр буйында Герпир моронона, артабан Фарер утрауҙарына, артабан Шетланд утрауҙарына һәм Скандинавия ярымутрауы ярҙарына тиклем 61° төньяҡ киңлектә. Ҡайһы берҙә океандың көньяҡ өлөшө, төньяҡ киңлектән 35 °  тиклем (һыу әйләнеше һәм атмосфера нигеҙендә) 60 °С. 4. (океан төбө рельефы  буйынса) [[Көньяҡ океан]]<nowiki/>ға ҡарай..

=== Диңгеҙҙәре һәм ҡултыҡтары ===
Атлантик океан диңгеҙҙәренең, ҡултыҡтарының һәм боғаҙҙарының майҙаны — 14,69 млн км² (океандың дөйөм майҙанының 16 %), күләме 29,47 млн км² (8,9 %). Иң билдәле диңгеҙҙәр һәм төп ҡултыҡтар (сәғәт уғы буйынса): [[Ирландия диңгеҙе|Ирланд диңгеҙе]], Бристольский ҡултығы, [[Төньяҡ диңгеҙ]], [[Норвег диңгеҙе]], [[Балтик диңгеҙе]] ([[Ботния ҡултығы|Ботнический ҡултығы]], [[Фин ҡултығы]], Рига ҡултығы), [[Бискай ҡултығы]], [[Урта диңгеҙ]] (диңгеҙ Альборан, Балеар диңгеҙе, [[Лигур диңгеҙе]], [[Тиррен диңгеҙе]], [[Адриатик диңгеҙ|Адриатик диңгеҙе]], [[Ион диңгеҙе]], [[Эгей диңгеҙе]]), [[Мәрмәр диңгеҙе]], [[Ҡара диңгеҙ]], [[Аҙау диңгеҙе|Азов диңгеҙ]], [[Гвинея ҡултығы]], диңгеҙ рисер, лазарев диңгеҙе, [[уэдделл диңгеҙе]], [[Скоша диңгеҙе|скоша]] (ҡайһы берҙә һуңғы дүртәүҙе [[Көньяҡ океан|Көньяҡ океанға индерәләр]]), [[Кариб диңгеҙе]], [[Мексика ҡултығы]], [[Саргасс диңгеҙе]], ҡултыҡ Мэн, [[Изге Лаврентий ҡултығы|изге лаврентий ҡултығы]], [[лабрадор диңгеҙе]]<ref name="Атлас Океанов">Атлас океанов. Термины, понятия, справочные таблицы.— М.: ГУНК МО СССР, 1980. С. 84—85</ref>. Шулай уҡ Ирмингер диңгеҙе (Гренландия һәм Исландия араһында), Кельт диңгеҙе, Ироз диңгеҙе, Нидерланд яры буйындағы ватт һәм башҡа өлөштәрҙе айыралар.
{| class="graytable" style="text-align:center"
 |+
 | width="25%" |[[Файл:Leading_tickels.JPG|центр|220x220пкс]]
 | width="25%" |[[Файл:ElbaKüstenansicht.jpg|центр|220x220пкс]]
 | width="25%" |[[Файл:Vista_Varadero_calle_38.jpg|центр|220x220пкс]]
 | width="25%" |[[Файл:Bouvet_Island_west_coast_glacier.jpg|центр|249x249пкс]]
|-
 |Был төрөнә океан утрауҙары менән Ньюфаундленд ([[Канада]])
 |утрау Эльба буласаҡ [[Урта диңгеҙ]]
 |Пляж утрауҙары [[Куба]] ҡала янында Варадеро
 |Боҙлоҡ н буве утрауы көньяҡ Атлантика
|}

=== Утрауҙары ===
Атлантик океандың иң ҙур утрауҙары һәм архипелагтары: Британия утрауҙары (Бөйөк британия, [[Ирландия (утрау)|Ирландия]], Гебрид утрауҙары, Оркней утрауҙары, Шетланд утрауҙары), Оло антил утрауҙары ([[Куба]], [[Гаити (утрау)|Гаити]], Ямайка, [[Пуэрто-Рико]], Хувентуд), Ньюфаундленд, Исландия, [[Утлы Ер|Утлы Ер архипелагы]] (Утлы Ер, Пилос навариноға), [[Маражо]], Сицилия, Сардиния, Кесе антил утрауҙары (Тринидад, Гваделупа, Мартиника, [[Кюрасао]], [[Барбадос]], Гренада, Сент-Винсент, Тобаго), [[Фолкленд утрауҙары|Фолкленд (Мальвинский) утрауҙары]] (Фолкленд Көнсығыш (Соледад), Фолкленд Көнбайыш (Гран-Мальвин)), [[Багам Утрауҙары|Багам утрауҙары]] (Эгина, чериго, Оло Инагуа, Оло Багама), Кейп-Бретон, Кипр, Корсика, Крит, Антикости, [[Канар|Канар утрауҙары]] (Тенерифе, Фуэртевентура, Гран-Канария), [[Зеландия (утрау)|Зеландия]], Принц Эдуард, Балеар утрауҙары (Майорка), Көньяҡ Георгия, Лонг-Айленд, Моонзундский архипелагы (Ридала, Хийумаа), [[Кабо-Верде|йәшел морон утрауҙары]], Эвбея, Көньяҡ Спорада (Родос), [[Готланд]], Фюн, Киклад утрауҙары, Азор утрауҙары, Балеар утрауҙары, Көньяҡ шетланд утрауҙары, Биоко, Бижагош утрауҙары, Лесбос, [[Аланд утрауҙары]], [[Фарер утрауҙары]], Эланд, Лолланна, Көньяҡ оркней утрауҙары, С-Том, Мадейра утрауҙары, Мальта, Принсипи, Изге Елена, [[Олғашыу Утрауы|Күтәрелеү]], [[Бермуд утрауҙары|Бермуд Утрауҙары]]<ref name="Атлас Океанов">Атлас океанов. Термины, понятия, справочные таблицы.— М.: ГУНК МО СССР, 1980. С. 84—85</ref>.

=== Океан формалашыу тарихы ===
[[Файл:Oceanic_Crust_Sphere_Map1.jpg|мини|Атлантик океан аҫтындағы ер ҡабығының йәше, ҡыҙыл төҫ иң йәш участкаларҙы күрһәтә, зәңгәр — иң боронғо (ваҡыт шкалаһы)]]
Атлантик океан ''Мезозой осоронда'' боронғо [[Пангея|суперконтинент Пангеяның]] ''Гондвана''ның көньяҡ материк өлөшөнә һәм Төньяҡ ''Лавразия''ға бүленеүе һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән. ''Триас''тың иң аҙағында был ҡитғаларҙың күп өлкәле хәрәкәте һөҙөмтәһендә хәҙерге Төньяҡ Атлантиканың беренсе океан литосфераһы барлыҡҡа килә. Тетис океанының тарҡаулығының көнбайышҡа киңәйеүе рифт зонаһы барлыҡҡа килтерә.

Уйһыулыҡ Анлантика формалашыуҙың башланғыс стадияһында көнсығышта Тетис океанының ике ҙур океан бассейнын һәм көнбайышта Тымыҡ океанды тоташтырыу булараҡ барлыҡҡа килә. Атлантик океан уйһыулығының артабанғы үҫеше Тымыҡ океан күләменең кәмеүе менән бәйле була. ''Иртә юра дәүерендә'' Гондвана [[Африка]]<nowiki/>ға һәм [[Көньяҡ Америка]]<nowiki/>ға бүленә башлай һәм хәҙерге Көньяҡ Атлантиканың океан литосфераһын барлыҡҡа килә. Криттарҙа Лавразия тарҡала, [[Төньяҡ Америка]] [[Европа]]<nowiki/>нан айырыла башлай. Шул уҡ ваҡытта Гренландия, төньяҡҡа табан күсеп, [[Скандинавия]] һәм [[Канада]]<nowiki/>нан айырыла. Һуңғы 40 миллион йыл эсендә һәм беҙҙең көндәргә тиклем Атлантик океан бассейнын яҡынса океан уртаһында урынлашҡан берҙәм рифт күсәры буйынса асыу дауам итә.<ref name="Дрейф материков и климаты Земли">{{Китап|автор=Ушаков С. А., Ясаманов Н. А.|заглавие=Дрейф материков и климаты Земли|место=М.|издательство=Мысль|год=1984|страницы=142—191}}</ref>.Бөгөнгө көндә лә тектоник плиталар хәрәкәте дауам итә. Көньяҡ Атлантикала [[Африка]] һәм  плиталарының айырмаһы йылына 2,9-4 см тиҙлек менән дауам итә. Үҙәк Атлантикала Африка, Көньяҡ Америка һәм Төньяҡ Америка плиталары йылына 2,6-2,9 см тиҙлек менән айырыла. Төньяҡ Атлантикала Евразия һәм Төньяҡ Америка плиталарының таралыуы йылына 1,7-2,3 см тиҙлек менән дауам итә. Төньяҡ Америка һәм Көньяҡ Америка плиталары көнбайышҡа табан хәрәкәт итә, төньяҡ-көнсығышҡа Африка плитаһы, ә көньяҡ-көнсығышҡа ҡарай Евразия плитаһы Урта диңгеҙ буйында ҡыҫылыу билбауын барлыҡҡа килтерә.<ref name="Дрейф материков и климаты Земли1">{{Китап|автор=Ушаков С. А., Ясаманов Н. А.|заглавие=Дрейф материков и климаты Земли|место=М.|издательство=Мысль|год=1984|страницы=10—15}}</ref>.

=== Диңгеҙ төбө рельефының төҙөлөшө һәм геологияһы ===
[[Файл:Atlantic_bathymetry.jpg|слева|мини|329x329пкс|Атлантик океан тәрәнлеге картаһы]]
''Шельфтың'' (диңгеҙ һыуы баҫыуҙан хасил булған һай урындар) байтаҡ райондары Төньяҡ ярымшарҙа урынлашҡан һәм [[Төньяҡ Америка]] һәм [[Европа]] ярҙарына терәлеп тора. [[Дүртенсел осор|Дүртенсел осорҙа]] шельфтың күп өлөшөн континенталь боҙлоҡ ҡаплай, улар рельефтың  боҙлоҡ формаларын барлыҡҡа килтерә.

Шельф рельефының тағы бер элементы — һыу аҫтында ҡалған йылға үҙәндәре, улар Атлантик океандың бөтә шельф райондарында тиерлек осрай. Шельфта континенталь [[Ултырма тау тоҡомдары|ултырмалар]] киң таралған. Африка һәм Көньяҡ Америка ярҙарында шельф ҙур булмаған райондарҙы биләй, әммә Көньяҡ Американың көньяҡ өлөшөндә ул һиҙелерлек киңәйә (патагон шельфы). Һыу баҫыу ағымдары ҡомло һырттар барлыҡҡа килтергән, улар хәҙерге заман рельефының субакваль формаларыда иң таралғаны булып тора. Улар [[Төньяҡ диңгеҙ|Төньяҡ диңгеҙе]] шельфына хас, [[Ла-Манш]], шулай уҡ Төньяҡ һәм Көньяҡ Америка шельфтарында ҙур күләмдә осрай. Экваториаль-тропик һыуҙа (бигерәк тә [[Кариб диңгеҙе]]<nowiki/>ндә, [[Багам Утрауҙары|Багам ярҙарында]], Көньяҡ Америка ярында) [[мәрйен рифтары]] киң таралған.<ref name="Физическая география материков и океанов">{{Китап|заглавие=Физическая география материков и океанов|ответственный=Под общей ред. А. М. Рябчикова|место=М.|издательство=Высшая школа|год=1988|страницы=535—540}}</ref>.

Атлантик океандың күпселек райондарының континент битләүҙәре һөҙәк, ҡайһы берҙә улар һикәлтәле профилле һәм һыу аҫты каньондары тарафынан тәрән тарҡалған. Ҡайһы бер райондарҙа континенталь битләүҙәр  [[Яйла|яйлалар]] сиге менән тоташа:эре уҡмаш (длыба) структураһы  Фарер-Исландия сигенән, Исландиянан Төньяҡ диңгеҙгә тиклем һуҙылған. Ошо уҡ төбәктә Рокалл-Хиллз урынлашҡан, ул шулай уҡ Европа субконтинентының һыу аҫты өлөшө булып тора.<ref name="Физическая география материков и океанов">{{Китап|заглавие=Физическая география материков и океанов|ответственный=Под общей ред. А. М. Рябчикова|место=М.|издательство=Высшая школа|год=1988|страницы=535—540}}</ref>.

Континенталь итәк оҙонлоғоноң күп өлөшөндә 3-4 км тәрәнлектә ятҡан һәм аҫҡы ултырмаларҙың ҡеүәтле (бер нисә километр) ҡалынлығынан торған тупланманан тора. Атлантик океандың өс йылғаһы донъяла иң ҙур ун йылға иҫәбенә инә — [[Миссисипи (йылға)|Миссисипи]] (йылына 500 миллион тонна ағым), [[Амазонка]] (499 млн тонна) һәм [[Оранж]] (153 млн тонна). Атлантик океан бассейнына йыл һайын уның төп йылғаларының 22-һендә генә ташылған [[Ултырма тау тоҡомдары|ултырма материалдың]] дөйөм күләме 1,8 млрд тоннанан ашыу тәшкил итә. Континенталь итәктең ҡайһы бер райондарында лайлалы ағымдарҙы сығарыу өсөн ҙур конустар бар, улар араһында иң ҙуры — Хадсон, [[Амазонка]], Рона (Урта диңгеҙҙә), [[Нигер (йылға)|Нигер]], [[Конго (йылға)|Конго]] һыу аҫты каньондарын сығарыу конустары. Төньяҡ Америка континенталь итәге буйлап көньяҡ йүнәлештә һалҡын арктик һыуҙар ағып төшөү сәбәпле, гигант ултырма формалар барлыҡҡа килә.<ref name="Физическая география материков и океанов">{{Китап|заглавие=Физическая география материков и океанов|ответственный=Под общей ред. А. М. Рябчикова|место=М.|издательство=Высшая школа|год=1988|страницы=535—540}}</ref><ref name="Берега">{{Китап|автор=Каплин П. А., Леонтьев О. К., Лукьянова С. А., Никифоров Л. Г.|заглавие=Берега|место=М.|издательство=Мысль|год=1991|страницы=130—135}}</ref>.

== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==

* {{Китап|автор=|заглавие=Атлас океанов. Термины, понятия, справочные таблицы|место=М.|издательство=ГУНК МО СССР|год=1980|страницы=}}
* {{Китап|заглавие=Физическая география материков и океанов|ответственный=Под общей ред. А. М. Рябчикова|место=М.|издательство=Высшая школа|год=1988|страницы=}}
* {{Китап|автор=Просвиров Е. С.|заглавие=Ядовитые и опасные рыбы тропических вод Атлантики|ссылка=http://ashipunov.info/shipunov/school/books/prosvirov2007_jadov_opasn_yby_trop_atl.djvu|место=М.|год=2007}}
* {{Китап|автор=Перлмуттер А.|заглавие=Руководство по определению морских рыб (Атлантического побережья США)|ссылка=http://ashipunov.info/shipunov/school/books/perlmutter1970_rukov_opred_morskikh_ryb.djvu|место=М.|год=1970}}
[[Категория:Атлантик океан]]