Аурангзеб битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Дәүләт эшмәкәре
|имя            = Аурангзеб
|оригинал имени = {{lang-fa|محی الدین محمد اورنگزیب عالمگیر}}
|ширина         = 
|изображение    = Aurangzeb holding a flywhisk (6124544937) (cropped).jpg
|описание изображения = 
|должность      = батша<br> [[Бөйөк Моголдар империяһы]]
|флаг           = Fictional flag of the Mughal Empire.svg
|периодначало   = [[8 март]] [[1658 йыл]]
|периодконец    = [[3 март]] [[1707 йыл]]
|предшественник = Шаһ Жаһан
|преемник       = Мөхәммәт Әҙәм Шаһ
|дата рождения  = 3.11.1618
|дата смерти    = 3.3.1707
|в браке        =
|род            = Бөйөк Моголдар
|похоронен      = Хулдабад
|вероисповедание = Ислам, сөнни йүнәлеше
|награды        =
|дети           = Мөхәммәт Солтан мырҙа, Мөхәммәт Әҙәм Шаһ, Баһадур Шаһ I, Солтан Мөхәммәт Әҡбәр, Мөхәммәт Кам Бахш, <br>5 ҡыҙы, улар араһында Зебуннисо
}}

'''Аурангзе́б''' (фарсҡ. ابو مظفر محی الدین محمد اورنگزیب عالمگیر‎ — '''''Әбел-Мозафар Мөхйи әд-дин Мөхәммәт Аурангзеб Әләмғыр''''', [[3 ноябрь]] 1618 — [[3 март]] [[1707 йыл|1707]])- тимурид [[Бабур|Заһир әд-Дин Мөхәммәт Бабур]] тоҡомо, '''Әләмғыр I''' исеме аҫтында (фарсы теленән «Ғаләмде Буйһондороусы») 1658—[[1707 йыл|1707 йылдарҙа]] Бөйөк Моголдар Империяһы батшаһы; ул хакимлыҡ иткән осорҙа [[Бөйөк Моголдар империяһы|Могол империяһы]] иң ҙур оҙонлоҡҡа һәм ҡеүәткә өлгәшә. «Аурангзеб» исеме фарсы телендә "Тәхет биҙәүесе"тигәнде аңлата.

== Иртә биографияһы ==
Шаһзада Солтан Мөхәммәт Аурангзеб Баһадур батша Шаһ Йыһан һәм Мумтаз-Мәхәлдең өсөнсө улы булған. Ул иҫ киткес белемле булған. Династияһының һәм дәүләтенең байлығына ҡарамаҫтан, кейемендә һәм көнкүреш тормошонда мосолмандарҙың әҙәпле тыйнаҡлығын һаҡлаған.

1636—1644 һәм 1652—1657 йылдарҙа — Субадар Декан яйлаһы, 1645—1647 йылдарҙа — Гуджарат, 1647 йылда — Балх һәм Бадахшан, 1648—1652 йылдарҙа Мултан.

1646—1647 йылдарҙа шаһзаде Аурангзеб фарсыларға һәм үзбәктәргә ҡаршы походтарға етәкселек итә, 1636—1644 һәм 1654—1658 йылдарҙа Декан яйлаһындағы субаларға (провинциялар) идара итә, урындағы раджаларға ҡаршы уңышлы көрәшә.

== Власҡа килеүе һәм эске сәйәсәте ==
1657—1659 йылдарҙа Аурангзеб тәхетте мираҫ итеп алыу өсөн өлкән ағаһы менән үҙ-ара һуғыш (Самугар янында алыш) алып бара. Көнәркәг ағай-эненеләрен һәм уларҙың тоҡомдарын юҡ итеп, Аурангзеб атаһын да ҡолата һәм уны Делиҙағы Ҡыҙыл фортта бикләп тота.

Һиндостанда исламдың әүҙем әһеле Аурангзеб элекке Моголдәрҙың дингә тигеҙ ҡарашын бөтөргән, джизья, йәки мосолман булмағандарға ҡарата һалым индергән, күп кенә индуист ғибәҙәтханаларын хур иткән. Шул сәбәпле Һиндостанда һаман да уға бик ҡаршылыҡлы мөнәсәбәт һаҡлана. Был сәйәсәт исламдың ҡайһы бер ағымдарына ла ҡағылды: мәҫәлән, ул Һиндостанда популяр булған суфыйсылыҡты, сафсатаға тиңләп, эҙәрлекләгән.

Ислам динен ҡабул итеүҙән баш тартҡан Тегх Баһадурҙың язалауы (1675) Аурангзебҡа сикховҡа ҡаршылығын яңынан тергеҙә. Ражпуттар ихтилалына (1680—1681) батшаның Аҡбар исемле кесе улы ла ҡушыла. Маратха бөтә Декан буйлап партизандар хәрәкәтен ойоштора. Маратха нығытмаларын туҡтауһыҙ ҡамауҙары Моголдарҙың ҡаҙнаһын ярлыландыра, әммә һиҙелерлек һөҙөмтәләр килтермәй.

Дәүләттә фарсы һәм һинд телдәре өҫтөнлөк итһә лә, Аурангзеб төрки әҙәбиәте үҫешен дәртләндерә һәм уның идара итеү осоронда төрки (сығатай) һүҙлектәре төҙөлә. Аурангзеб бер нисә тапҡыр Бохара ханлығына илселәр ебәрә һәм ата-бабаһы Тамерландың кәшәнәһен реставрациялау өсөн ҡаҙнанан аҡса бүлә.

== Тышҡы сәйәсәте ==
[[Файл:Aurangzeb reading the Quran.jpg|left|thumb|200px|Оло йәштәге Аурангзеб. Миниатюра. Могол мәктәбе. 1700 йылдар тирәһе. Британия китапханаһы, Лондон.]]
1664 һәм 1670 йылдарҙа Моголдарҙың төп порты Суратты Шиваджи етәкселегендәге маратхалар талай. Аурангзеб уға һуғыш иғлан итә, әммә Көньяҡ Һиндостанды яулап алыу алмашыныусан уңыш менән дауам иткән. Шиваджи үҙе лә көрәштән баш тарта һәм Аграла батша менән килешеү төҙөй, әммә аҙаҡтан Моголдарҙан ҡаса һәм батша тәхетенә кире ҡайта. 1686—1687 йылдарҙа Аурангзеб Биджапурҙы һәм алмас һибелмәләренә бай Голконда солтанлығын яулай, ҡәлғәне ҡамау уңышлы тамамлана. Шиваджиның улы әсирлеккә алына һәм язаға тарттырыла.

Аурангзебтың оҙаҡ һәм уңышлы батшалыҡ итеүе империяның сәскә атыу, иң ҙур экспансия осоро була, ул, көньяҡ осонан тыш, Танжавурға һәм Тируччираппаллиға тиклем бөтә Һиндостанды тиерлек берләштерә.

== Аурангзеб идаралығының һуңғы йылдары ==
{{Врезка
 | Выравнивание = right
 | Ширина       = 335px
 | Заголовок    = 
 | Содержание   = '''''««Мин был донъяға бер үҙем генә килдем һәм яңғыҙ китәм. Мин кем икәнемде һәм нимә эшләгәнемде белмәйем. Ғүмер ителгән көндәр фәҡәт   үкенес кенә ҡалдырҙы. Мин дәүләт менән бер ниндәй ҙә идаралыҡ булдырманым, райяттар тураһында хәстәрлек күрмәнем. Шул тиклем ҡиммәтле ғүмер файҙаһыҙ үтте»»'''''
 |Подпись      = '''''Аурангзебтың вафаты алдынан улдарына яҙған хатынан'''''<ref>''[[Алаев, Леонид Борисович|Алаев Л. Б.]]'' Средневековая Индия. — {{СПб.}}: [[Алетейя (издательство)|Алетейя]], 2003. — С. 192. — ISBN 5-89329-590-0</ref>.}}
Идаралығы аҙағында айырым провинцияларҙың фетнәләре башлана. Улар 1680 йылдан һуң исламды ҡорал көсө менән индергән Аурангзебтың репрессия сәйәсәте арҡаһында тыуа. 1681 йылдың ғинуарында Аурангзебтың дүртенсе һәм яратҡан улы, Раджпутанда армия менән командалыҡ иткән Солтан Мөхәмәт Аҡбар шаһзада фетнә күтәрә. Фетнәне раджпут башлыҡтары ойошторған һәм хуплаған, әммә уны оҙаҡламай баҫтыралар, ә шаһзада Самбхажи маратхаларына ҡасҡан

Аурангзеб осоронда Могол империяһы үҙенән алда эшләгәндәрҙә лә, вариҫтарында ла булмаған иң юғары дәүмәлгә еткән. Әммә ошо биләмәләрҙә, айырыуса деккан субаларында батша власы бик көсһөҙ була. Аурангзеб оҙайлы ғүмеренең аҙағын туҡтауһыҙ хәрби походтарҙа үткәрә, даими фетнәләрҙе баҫтыра, Декканда һөжүмдәрҙе кире ҡаға һәм әһәмиәтһеҙ таулы маратха ҡәлғәләрен ҡамай, үҙенең сикһеҙ ҙур дәүләтенең хыялдағы берҙәмлеген һаҡлап ҡалырға тырыша.

Аурангзеб алдағы өс батша йыйған иҫәпһеҙ-хисапһыҙ байлыҡтарҙы, йөйҙәре сатнаған империяның мурт тотороҡлолоғон һаҡлап ҡалыуға арнаған.

88 йәшлек Аурангзебтың үлеме улдары һәм ейәндәре араһында үҙ-ара ыҙғышҡа, һуңынан — дәүләттең көсһөҙләнеүенә һәм тарҡалыуына килтергән.

== Ҡатындары һәм балалары ==
[[Файл:View Bibi Ka Maqbara.jpg|thumb|303px|Биби-Ка-Макбара — 1651 һәм 1661 йылдар араһында мәрхүм ҡатыны Рабия-и-Дурани-бегум өсөн Аурангзеб төҙөткән кәшәнә.]]
Батша Аламгир I-нең 3 ҡатынынан һәм бер нисә йәриәһенән 6 ул һәм 6 ҡыҙ тыуған, уларҙың ҡайһы берҙәре бала саҡта йәки сабый сағында үлә<ref>Раздел написан по материалам [http://www.royalark.net/India4/delhi7.htm The Timurid Dynasty// www.royalark.net] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170625102627/http://www.royalark.net/India4/delhi7.htm |date=2017-06-25 }}</ref>:
* (1637 йылдан) '''''Нәүәб Дилрүс Баныу Рабия-и-Дурани-бегум Сәхибә''''' (1657 йылда үлгән), батшаның төп ҡатыны, Бади әз-Замана-мырҙа Сәфәүиҙең (''Шаһ Нәүәз Хан'' мансабын йөрөткән) өлкән ҡыҙы, шаһзада,
** шаһзада Зебуннисо (Зеб ун-Ниса Бегум Сәхибә]] (1638—1702), шағирә,
** батша '''Мөхәммәт Әзәм Шаһ (Ҡутб әд-дин Мөхәммәт Азам Шаһ''' (1653—1707),
** шахзада Солтан Мөхәммәт Әҡбәр мырҙа (1657—1706), Мултан субадары (1676—1679), 1681 йылда атаһына ҡаршы фетнә күтәрә, һуңынан Фарсы иленә ҡаса һәм шунда үлә;
* (1638 йылдан) ''Рәхмәт ун-Ниса Радж-Махал Сәхибә'' (1638 йылдан мансаб), ''Нәүәб Бай-бегум Сәхибә'' (1639 йылдан мансаб) (1620—1691), урождённая ''Раджкумари Анурадха Бай Сәхибә (Кәлимәт ун-Ниса-ханым)'', Раджаури хөкөмдары Тажетдин хандың ҡыҙы,
** шаһзада Мөхәммәт Солтан мырҙа (1639—1676), 1660 йылда атаһының бойороғо менән төрмәгә ябылған һәм шунда үлгән,
** батша '''Баһадур Шаһ I|Кутб әд-дин Мөхәммәт Муаззам Шаһ Әләм I Баһадур Шаһ I''' (1643—1712);
* (яҡынса 1681 йылдан) ''Нәүәб Садр ун-Ниса-бегум Сахиба'', элегерәк ''Фатима-бегум'', һарай тантаналар оҫтаһы Нәүәб Фәһир хан Баһадур Нәжмисәниҙең тол ҡалған ҡатыны Бәхүр Нәжм-и-Сани;
* ''йәриә'' ''Удайпури-Махал Сәхибә'' (1707 йылда үлгән)
** шаһзада Солтан Мөхәммәт Кам-Бахш Баһадур (1667—1709), Бижапур һәм Хайдерабад субадары (1707—1709), тәхеткә дәғүә итеүсе (1707—1709)

== Әҙәбиәттә сағылған образы ==
* Романтизм дәүерендә популяр Томас Мурҙың «Лалла Рук» (1817) поэмаһы Аурангзебтың уйлап сығарылған ҡыҙының мөхәббәт ғазаптары тураһында бәйән итә.
* Милли-азатлыҡ хәрәкәте идеологияһына ярашлы, бенгаль әҙәбиәте классигы Бонкимчондро Чоттопаддхайҙың XVII быуат аҙағында Бөйөк Моголдәр менән көрәшкә арналған «Радж Сингх» (1882) тарихи романында Аурангзеб мәкерле тиран һәм интриган итеп һүрәтләнгән.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Сығанаҡтар ==
* {{БРЭ|Аурангзеб|id=1840173|автор= Е. Ю. Ванина|том= 2|страницы= 494}}
* {{ВТ-ЭСБЕ|Ауренг-Зеб}}
* {{книга|заглавие=Советская историческая энциклопедия. —  Советская энциклопедия|часть=Аурангзеб|год=1973—1982|автор=Под ред. Е. М. Жукова|место=М.|язык=ru}} // [[Советская историческая энциклопедия]]. / Под ред. [[Жуков, Евгений Михайлович|Е. М. Жукова]]. — {{М.}}: [[Большая Российская энциклопедия (издательство)|Советская энциклопедия]], 1973—1982.
* {{БСЭ3
 | статья   = Аурангзеб
 | alt      = 
 | автор    = 
 | том      = 2
 | страницы = 
 | ref      = 
}}

{| class="standard" cellpadding="5" cellspacing="0" align="center" style="text-align: center; border: black solid 1px;"
|colspan=3| [[Файл:Fictional flag of the Mughal Empire.svg|50px]] '''[[Список падишахов Могольской империи|Падишах Могольской империи]]''' [[Файл:Fictional flag of the Mughal Empire.svg|50px]]
|-
|width="30%| <small>Предшественник:</small><br>'''[[Шах Джахан I]]'''
|width="40%| '''[[1658]]—[[1707]]'''
|width="30%| <small>Преемник:</small><br>'''[[Мухаммад Азам Шах]]'''
|}

{{перевести|en|Aurangzeb}}
{{библиоинформация}}
{{wikidata/Ancestors}}

[[Категория:XVII быуат Азия хакимдары]]
[[Категория:Бөйөк Моголдар империяһы падишаһтары]]
[[Категория:1707 йылда вафат булғандар]]
[[Категория:3 мартта вафат булғандар]]
[[Категория:3 ноябрҙә тыуғандар]]