Аҡ шыршы битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Таксон
| image file        = Abies alba Schleus Berg b Suhl ThW Th Dreger.jpg
| image title       = Аҡ шыршы
| image descr       = [[Аҡ шыршы]]{{тип}}. <br>Өлкән ағастың дөйөм күренеше. ([[Тюринген урманы]], [[Германия]])
| regnum = Үҫемлектәр
| parent = Pinaceae
| rang = Род
| latin = Abies
| author = [[Mill.]]
| syn =
| children = [[#Классификация|См. текст]]
| range map =
| range map caption =
| range map width =
| range legend =
| wikispecies = Abies
| commons = Category:Abies
| ncbi = 3319
| itis = 18031
| eol  = 13998
| grin = 13
| ipni = 31959-1
}}
'''Аҡ шыршы''', йә иһә '''шыж''' ({{lang-lat|Abies}}) — ҡарағай һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған [[үҫемлек]] заты. Аҡ шыршыларҙың үҙенә генә хас үҙенсәлеге шунда: уларҙың тубырсыҡтары, ҡарағай ғаиләһенең башҡа ылыҫлыларынан айырмалы рәүештә, өҫкә ҡарай үҫә һәм ағастарҙа тарҡала, ә ылыҫы ялпаҡ.

== Тасуирлама ==
200—250 йәшкә етеүсе күләгәгә сыҙамлы мәңге йәшел ылыҫлы ағас. Сатыры ҡуйы, тар конус һымаҡ; ҡайыры шыма, сайырлы оролары бар, олоно төҙ, бейеклеге 24—35 м, диам. 0,5 м тиклем. Ылыҫы йомшаҡ, яҫы, үҙәк үренделә радиаль, ситендәгеләрҙә — ике рәтләп урынлашҡан, 8—10 йылға тиклем ҡойолмай. Ата тубырсыҡ һарыраҡ төҫтә, сатырҙың урта һәм өҫкө өлөшөндә барлыҡҡа килә. Май башында, ылыҫланыр алдынан, һеркәләнә. Инә тубырсыҡ сатырҙың өҫкө өлөшөндә барлыҡҡа килә, йәш тубырсыҡ — йәшел йәки көрәнһыу ҡыҙыл, өлгөргәне — көрән, цилиндр формаһында, оҙонлоғо 5—9 см, киңлеге 2—4 см, төҙ; көҙөн өлгөрә һәм айырым тәңкәләргә бүленә, ағаста үҙәге генә тороп ҡала. Орлоғо ваҡ, ҡанатлы.

150—200 йыл йәшәй{{sfn|Баландин|2014}}.

== Таралышы ==
Аҡ шыршы урмандарының дөйөм майҙаны яҡынса 18 млн га{{sfn|Баландин|2014}}. Улар уртаса кимәлдә киң таралған, ҡайһы бер осраҡтарҙа хатта [[уйһыулыҡ]]тарҙа ла (ҡайһы бер бейеклектәрҙә, атап әйткәндә, Нормандияла) тайга һәм субтайга зоналарынан ситтә, уларҙан көньяҡтараҡ (мәҫәлән, [[Көнбайыш Европа|Көнбайыш]] һәм [[Үҙәк Европа]]ла аҡ шыршы), Төньяҡ ярымшарҙың субтропик һәм тропик райондарында, шул иҫәптән [[Мексика]], [[Гватемала]], [[Гондурас]] һәм [[Сальвадор]]ҙа таралған<ref>''Sørensen, M., Kollmann, J. & Gardner, M.'' [http://www.iucnredlist.org/details/42285/0 Abies guatemalensis] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150116035001/http://www.iucnredlist.org/details/42285/0 |date=2015-01-16 }}. / IUCN 2013. IUCN Red List of Threatened Species. Version 2013.2.</ref>{{sfn|The Gymnosperm Database}}<ref name="Data">{{cite web|title=''Abies guatemalensis''|publisher=The Gymnosperm Database|url=http://www.conifers.org/pi/Abies_guatemalensis.php|access-date=2017-11-24|archive-date=2017-12-01|archive-url=https://web.archive.org/web/20171201043439/http://www.conifers.org/pi/Abies_guatemalensis.php|deadlink=no}}</ref>.

Яҡынса 50 төрө билдәле, Төньяҡ ярымшарҙың уртаса бүлкәтендә таралған. [[Башҡортостан]]да себер аҡ шыршыһы үҫә.

Ағиҙел—Кама йылғалары араһында, [[Өфө]] яйлаһында, Башҡортостан (Көньяҡ) [[Урал]]ының үҙәк өлөшөндә һәм көнбайыш битләүендә шыршы һәм киң япраҡлы ағас төрҙәре менән ҡомло балсыҡлы тупраҡта үҫә.

== Ҡулланылышы ==
Үҙағасы аҡ төҫтә, үҙәге юҡ, һарғылт төҫтә, ыҫмала юлдары юҡ, кипһә — еңел, еңел ярыла һәм эшкәртелә{{sfn|Усенко|1984|с=10}}.

Төҙөлөштә, целлюлоза-[[ҡағыҙ]] сәнәғәтендә һәм музыка ҡоралдары эшләү өсөн файҙаланыла. Утыны һәм күмер сифатһыҙ{{sfn|Усенко|1984|с=10}}.

Ҡабағынан шыршы бальзамы, ә энәләренән шыршы майы алына. Орлоҡтарының 30 % -ҡа тиклем майлы булыуы лактар етештереүгә мөмкинлек бирә.

Сайырынан А.ш. бәлзәме (медицинала һәм оптик микроскопияла ҡулланыла{{sfn|Усенко|1984|с=11}}. Интродуценттар араһында аҡ шыршы бәлзәме айырыуса сыҙамлы.

Йәшелләндереүҙә ҡулланыла. Атмосфераның бысраныуына һиҙгер булыуы сәбәпле, аҡ шыршы [[фабрика]] һәм заводтар эргәһендә, автомагистралдәр буйлап һ.б. үрсетеү өсөн яраҡһыҙ. Аҡ шыршы урмандары климатты көйләүсе, һыу көйләүсе, һыу һаҡлау һәм тупраҡты һаҡлаусы әһәмиәткә эйә{{sfn|Баландин|2014}}.

=== Төркөмләү ===
<nowiki>60-ҡа яҡын төрө бар{sfn|Баландин|2014}}</nowiki><ref name="TPL">[[The Plant List]]: [http://www.theplantlist.org/1.1/browse/G/Pinaceae/Abies/ ''Abies''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171011041321/http://www.theplantlist.org/1.1/browse/G/Pinaceae/Abies/|date=2017-10-11}}</ref>, 10 төркөмсәгә бүленә{{sfn|The Gymnosperm Database}}{{sfn|Farjon|2017}}.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Шыршы]]

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* Попов Г. В. Леса Башкирии (их прошлое, настоящее и будущее). Уфа, 1980; Путенихин В. П. Дендрология с основами декоративного садоводства: учеб. пособие: в 2 ч. Ч.1. Уфа, 2006—2007.
* {{книга
 | автор         = [[Миллер, Филип|Philip Miller]]
 | заглавие      = The gardeners dictionary : containing the methods of cultivating and improving all sorts of trees, plants, and flowers, for the kitchen, fruit, and pleasure gardens, as also those which are used in medicine : with directions for the culture of vineyards, and making of wine in England 
 | ссылка        = http://www.biodiversitylibrary.org/item/150892#page/19/mode/1up
 | издание       = 4th ed., corrected and enlarged
 | место         = London
 | издательство  = Printed for the author and sold by John and James Rivington
 | год           = 1754
 | ref           = Gard. Dict. Abr., ed. 4. 
}}
* {{ВТ-ЭСБЕ|Пихта|В. Д.|том=XXIIIa}}
* Пихта в [[Энциклопедия Кольера|Энциклопедии Кольера]]
* {{Книга:Флора СССР|автор=Комаров В. Л.|часть=Род 38. Пихта — ''Abies''|том=1|стр=134—142|ref=Флора СССР}}
* {{ДикСССР|автор=Васильев Я. Я., Уханов В. В.|часть=Род ''Abies'' — Пихта|том=1|стр=53—103|ref=}}
* {{БСЭ3|Пихта}}
* {{Книга:Биологический энциклопедический словарь|с=471}}
* {{книга|автор=Крылов Г. В., Марадудин И. И., Михеев Н. И., Козакова Н. Ф.|заглавие=Пихта|ссылка=http://ashipunov.info/shipunov/school/books/pikhta_1986.djvu|место=М.|издательство=Агропромиздат|год=1986|страниц=239}}
* {{публикация|статья|автор=Vazquez-García J. A. et al|заглавие=Abies jaliscana (Pinaceae): A new combination in section Grandis and a key to the species of Abies in western Mexico|издание=[[Phytotaxa]]|год=2014|номер=1|issn=1179-3155|volume=183|pages=27—36|doi=10.11646/phytotaxa.183.1.3|ref=Vazquez-García}}
* {{БРЭ |статья= Пихта|ссылка= |id= 3142128|автор= Баландин С. А.|том= 26|страницы= 303|ref= Баландин}}
* {{публикация|книга|автор=Farjon A.|заглавие=A Handbook of the World's Conifers|место=Leiden—Boston|издательство=Brill|год=2017|isbn=978-90-04-32442-8|язык=en|издание=2nd, revised and updated edition|томов=2|nodot=1|pages=58|allpages=1153|volume=1|ref=Farjon}}
* {{публикация|статья
|автор=Проскурякова Г.
|заглавие=Пихта
|издание=Наука и жизнь
|год=1987
|номер=12
|страницы=158—160, 3 стр. обл.
}}
* {{книга|автор=Усенко Н. В.|заглавие=Деревья, кустарники и лианы Дальнего Востока|язык=ru|ссылка=|ref=Усенко|место=|издательство=Хабаровское книжное издательство|год=1984|страницы=9—15|страниц=272|isbn=}}

== Һылтанмалар ==
* {{cite web 2 |url = http://www.conifers.org/pi/Abies.php |author =  |title = Abies (fir) description |lang = en |editor = Christopher J. Earle (ed.) |website = The Gymnosperm Database |accessdate =  |ref = The Gymnosperm Database}}

{{ВС}}

[[Категория:Ҡарағай һымаҡтар]]
[[Категория:Евразия флораһы]]
[[Категория:Африка флораһы]]
[[Категория:Төньяҡ Америка флораһы]]