Батый битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Государственный деятель
|имя          = Батый
|оригинал имени     = {{lang-mn|Бат хан}}
|изображение = Batu.png
|ширина = 200px
|описание изображения = Бату <br />Урта быуат Ҡытай рәсеме
|должность = [[Алтын Урҙа|Жуси улусы хакимы]]
|флаг =
|предшественник = Джучи
|преемник = Сартак
|периодначало = 1227
|периодконец = 1255/1256
|род = [[Сыңғыҙхан нәҫеле]]
|дата рождения = яҡынса {{ДатаРождения|||1209}}
|место рождения =Монголия
|дата смерти = {{ДатаСмерти|||1255}}/1256
|место смерти =Һарай‑Батыу ҡалаһы
|в браке = Боракчин
|дети = '''улдары:''' Сартак, Тукан, Абукан
|похоронен =
|вероисповедание =
|отец = Жуси
|мать = Уки
|награды =
}}
'''Батый''' (''Батыу, Бату, Саин-хан''; {{lang-mn|Бат хан}}) (яҡынса {{ДатаРождения|||1209}} — {{ДатаСмерти|||1255}}/[[1256]]) — [[Монгол империяһы|монгол]] юлбашсыһы һәм дәүләт эшмәкәре, [[Алтын Урҙа|Жуси улусы]] хакимы һәм уға нигеҙ һалыусы. [[Сыңғыҙхан]]дың ейәне<ref name="Викитека ВЭС">{{ВТ-ВЭС|Батый}}</ref>. Батый «Саин-хан» ҡушаматын йөрөткән, ул версияларҙың береһенә ярашлы «йомшаҡ күңелле» тип аңлатылған<ref>{{книга
|заглавие = Эпоха крестовых походов
|место = СПб.
|год = 1999
|страницы =1058, 1070 -1071}}</ref>.

== Иртә йылдары ==
1224 йылда [[Сыңғыҙхан]] менән башҡарылған бүленеш буйынса, өлкән улы Жусиға [[Дәшти Ҡыпсаҡ|Ҡыпсаҡ далаһы]], Хорезм, Кавказдың өлөшөн, Ҡырым һәм рус кенәзлектәре ерҙәре бирелә. 1227 йылда Жуси мәрхүм була<ref>«На сегодняшний день исследователи склонны связывать смерть Джучи с естественной причиной — болезнью». См.: {{книга
|автор = Почекаев Р. Ю.
|заглавие = Батый. Хан, который не был ханом
|место = М., СПб.
|год = 2007
|страницы = 44}}</ref>, был осорҙа уның ҡулында ҡыпсаҡ далаларының Азиялағы өлөшө һәм Хорезм ғына була.

== Көнбайыш яуы ==
1236—1243 йылдарҙа Батый монголдарҙың дөйөм Көнбайыш яуына етәкселек итә, һөҙөмтәлә Дәшти Ҡыпсаҡтың көнбайыш өлөшө, [[Волга буйы Болғары]], Волга-Урал һәм Кавказ халыҡтары яулап алына. [[1237]]—1238 йылдарҙа [[Рязань]] һәм Владимир, 1239 йылда Чернигов һәм 1240—1241 йылдарҙа [[Киев]]ҡа Батый ҡатнашлығында яуҙар була. 1241—1242 йылдарҙа [[Польша]] һәм [[Венгрия]] баҫып алына, Батый ғәскәрҙәре [[Адриатик диңгеҙ]]енә тиклем барып етә.

Монгол армияһы Үҙәк [[Европа]]ға барып еткәс [[Изге Рим империяһы]] императоры ҡаршылыҡ күрһәтергә маташа<ref>«Время пробудиться от сна, открыть глаза духовные и телесные. Уже секира лежит при дереве, и по всему свету разносится весть о враге, который грозит гибелью целому [[христианлыҡ|христианству]]. Уже давно мы слышали о нем, но считали опасность отдаленною, когда между ним и нами находилось столько храбрых народов и князей. Но теперь, когда одни из этих князей погибли, а другие обращены в рабство, теперь пришла наша очередь стать оплотом христианству против свирепого неприятеля.» <br />''Соловьёв С. М.'' [http://militera.lib.ru/common/solovyev1/03_02.html История России с древнейших времён. Глава 2. 1228—1240]</ref>, Батый буйһоноуҙы талап иткәндә, император ул хандың шоңҡарсыһы ({{lang-ru|сокольничий}}) булырға ризалығын белдерә<ref>«Rex Tartarorum imperatori Frederico scripsit mandans, ut sibi in hoc consuleret, quatinus officium aliquod in sua curia eligeret et de se terram teneret. Ad quod imperator respondisse fertur, quod satis scit de avibus et bene erit falconarius». <br />Chronica Alberici monachi Trium fontium. — Monumenta Germaniae Historica SS, t. XXIII, p. 943.<br />Пашуто В. Т. ''Внешняя политика Древней Руси''. Наука, М., 1968, 474 с. / с. 287, комментарий с. 356<br />Л. Н. Гумилев, ''Древняя Русь и Великая степь''. [http://gumilevica.kulichki.net/ARGS/args522.htm XXII. Вереница бед]</ref>. Әммә ике империя ғәскәрҙәре араһында алыштар булмай. Һуңыраҡ Батый көнбайышҡа яуҙар ойоштормаған, Волга буйында урынлашҡан ''Һарай‑Батыу'' ҡалаһында йәшәгән.

== Улусты нығытыу ==
[[Файл:Batu Khan on the Throne by Rashid al-Din.jpg|thumb|250px|Батый хан Алтын Урҙа тәхетендә]]
1242 йылдан алып Сыңғыҙхан нәҫеле ырыуының номиналь аҡһаҡалы булып китә<ref name="БЭ2013">{{БЭ2013|index.php/read/8-statya/1562-batyj-batyu-sainkhan|Батый|автор=Иванов В. А.}}</ref>.

1243 йылда Батый [[Угэдэй]] хан үлгәнен белеп көнбайышҡа яуҙы тамамлай. Ғәскәрҙәре Түбәнге Волга буйына күсә, был ерҙәр Жуси улусының үҙәгенә әйләнә.

1246 йылда Монгол империяһының бөйөк ҡағаны (ханы) итеп ''Гөйөк'' һайлана, ул электән Батыйҙың дошманы булған. 1248 йылда Гөйөк-хан мәрхүм булған, һәм 1251 йылда дүртенсе бөйөк ҡаған итеп Батыйға лояль мөнәсәбәтле ''Мүнке'' һайланған. Уға ярҙамға Батый-хан үҙенең ҡустыһы Бәркәне ғәскәр менән ебәрә.

1251 йылдан алып Сығатай улусының хакимдашына әйләнә. Батыйҙың шәхси улусына көнбайыш һәм үҙәк [[Башҡортостан (тарихи-географик өлкә)|Башҡортостан]] ерҙәре ингән<ref name="БЭ2013"/>.

== Вариҫтары ==

Батыйҙың вариҫтары: Сартак, Тукан, Абукан һәм Улагчи.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|2}}

== Әҙәбиәт ==
* {{статья
| автор         = [[Бартольд Василий Владимирович|Бартольд В. В.]]
| заглавие      = Батый
| автор издания = Бартольд В. В.
| издание       = Сочинения
| место         = М.
| издательство  = Наука
| год           = 1968
| том           = V: Работы по истории и филологии тюркских и монгольских народов
| страницы      = 496−500
}}
* {{книга
|автор         = Греков Б. Д., Якубовский А. Ю.
|заглавие      = Золотая Орда и её падение
|ссылка        = http://www.krotov.info/lib_sec/04_g/gre/grekov_01.htm
|место         = М., Л.
|издательство  = Издательство АН СССР
|год           = 1951
|страницы      = 
}}
* {{книга
|автор          = Почекаев Р. Ю.
|заглавие       = Батый. Хан, который не был ханом
|ответственный  = Научный редактор А. Г. Юрченко
|место          = М., СПб.
|издательство   = АСТ, Евразия
|год            = 2006
|страницы       = 
|страниц        = 350, [2] 
|серия          = Историческая библиотека
|isbn           = 978-5-17-038377-1
}} (в пер.)
* {{книга
|автор          = Храпачевский Р. П.
|заглавие       = Военная держава Чингисхана
|место          = М.
|издательство   = АСТ
|год            = 2005
|страницы       = 
|страниц        = 557
|серия          = Военно-историческая библиотека
|isbn           = 5170279167
}} (в пер.)

== Һылтанмалар ==
* {{БЭ2013|index.php/read/8-statya/1562-batyj-batyu-sainkhan|Батый|автор=Иванов В. А.}}
* [http://www.vostlit.info/Texts/rus3/Gaffari/text.phtml?id=305 Гаффари. Списки Устроителя мира.]
* [http://www.vostlit.info/Texts/rus6/Chengiz-name/frametext.htm Утемиш-Хаджи ибн Мулана Мухаммад Дости. Чингиз-наме.]

{{библиоинформация}}

[[Категория:Алтын Урҙа хакимдары]]
[[Категория:Шәхестәр:Монгол империяһы]]
[[Категория:1250-се йылдарҙа вафат булғандар]]
[[Категория:Монголия ғәскәр башлыҡтары]]
[[Категория:Үҙәк Азия тарихы]]
[[Категория:Урта быуаттар ғәскәр башлыҡтары]]
[[Категория:Жүси нәҫеле]]