Башҡорт милли хəрəкəте битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

'''Башҡорт милли хəрəкəте''' — [[1917]]—[[1921]] йылдарҙа [[башҡорттар]]ҙың [[Башҡортостан автономияһы|Башҡурдистан]] өсөн көрәше.

== Шарттары ==
1917 йылдың февралендә [[Рәсәй империяһы]]нда [[Урыҫ революцияһы|революция]] була һәм сәйәси үҙгәртеп ҡороуҙар башлана. Был ваҡиғалар ил халыҡтарының, шул иҫәптән [[башҡорттар]]ҙың, демократик хәрәкәттәре барлыҡҡа килеүенә сәбәпсе була. Башҡа милли хәрәкәттәрҙән айырмалы рәүештә, башҡорт милли хəрəкəте башҡорттарҙың XVII—XIX быуаттарҙағы колониялаштырыуға ҡаршы көрәшкә ([[Башҡорт ихтилалдары]], [[Башҡортостанда Крәҫтиәндәр һуғышы (1773—1775)|Крәҫтиәндәр һуғышы (1773—1775)]] һ. б.) нигеҙләнеп, бойондороҡһоҙлоҡ сәйәсәтен тормошҡа  ашырыуҙы маҡсат итеп ҡуя. Милли хәрәкәт идеологияһының төп талабы булып XVII—XX быуаттар араһында алып барылған Рәсәй хөкүмәтенең колониялаштырыу сәйәсәте арҡаһында башҡорттарҙың ергә ҡарата юғалған хоҡуҡтарын тергеҙеү, [[Башҡорттарҙың аҫабалыҡ хоҡуғы|аҫаба ерҙәрен]] ҡайтарып биреү торған<ref name="Башҡорт милли хәрәкәте">{{БЭ2013|index.php/read/8-statya/1884-bash-ort-milli-kh-r-k-te|Башҡорт милли хәрәкәте|автор=Ишемғолов Н. У., [[Ҡолшәрипов Марат Мәхмүт улы|Ҡолшәрипов М. М.]]}}</ref>.

Башҡорт милли хəрəкəтенең әйҙәүсе һәм йүнәлеш биреүсе көсө булараҡ башҡорт интеллигенцияһы һәм мосолман руханиҙар алда тора. Улар [[Башҡортостан автономияһы|Башҡортостан милли‑территориаль автономияһы]]н төҙөү өсөн сығыш яһаған<ref>Башҡорттарҙың Рәсәй составында милли‑мәҙәни автономияһын яҡлаусы [[Ҡорбанғәлиев Мөхәмәтғәбделхәй Ғәбиҙулла улы|М. Ғ. Ҡорбанғәлиев]] етәкселегендәге төркөм айырылып сыға</ref>.

== Тарихы ==
Башҡорт милли хəрəкəте үҫеше дүрт осорға бүленә:
* ''демократик'' осор (май 1917 — февраль 1918)
* ''большевиктарға ҡаршы'' көрөш (февраль 1918 — февраль 1919)
* ''совет осоры'' (февраль 1919 — июль 1920)
* ''баш күтәреү'' (июль 1920 — июнь 1921)

=== Демократик осор ===

1917 йылдың февралендә Рәсәйҙә революция була. Сәйәси үҙгәртеп ҡороуҙар ваҡытында башҡорттар, үҙ аҫаба ерҙәрен һаҡлап ҡалыуҙы координациялау өсөн, махсус комитеттар төҙөй. Был комитеттар Бөтә Рәсәй мосолман съезында ҡатнашасаҡ башҡорт делегаттары өсөн наказ әҙерләйҙәр{{sfn|История башкирского народа...|2010|с=81}}.

1917 йылдың 10 майында [[Мәскәү]] ҡалаһында I [[Бөтә Рәсәй мосолмандары съезы]]ның башҡорт делегаттары тарафынан [[Башҡорт өлкә бюроһы]] ойошторола. Бюроның төп маҡсаты башҡорттарҙың милли хəрəкəте менән етәкселек итеү була. Бюро май уртаһынан алып ул [[Ырымбур]] ҡалаһында урынлаша. 1917 йылдың 26 июнендә ойошманың исеме Башҡорт халҡы союзы бюроһы тип үҙгәртелә. Ойошма улус советтарын — төбәк шураларын төҙөү һәм 1-се Бөтә башҡорт ҡоролтайына делегаттар һайлау үткәреү менән шөғөлләнә. Уның баҫма органы «[[Башҡорт иттифаҡи бюроһының мөхбире]]» гәзите була. Бюро ағзалары булып [[Бикбов Юлбарыҫ Сурағол улы|Ю. С. Бикбов]], [[Бикбов Юныс Юлбарыҫ улы|Ю. Ю. Бикбов]], [[Әхмәтзәки Вәлиди Туған|Ә. Ә. Вәлидов]], С. С. Иҙелбаев, [[Дәүләтшин Абдулла Сибәғәтулла улы|А. С. Дәүләтшин]], [[Ҡыуатов Ғүмәр Ғәлим улы|Ғ. М. Ҡыуатов]], Х. Игликов, [[Йәғәфәров Аллабирҙе Нурмөхәмәт улы|А. Н. Йәғәфәров]], [[Ҡыуатов Усман Мөхәмәтғәлим улы|У. М. Ҡыуатов]], [[Мерәҫов Сәғит Ғөбәйҙулла улы|С. Ғ. Мерәҫов]] һәм Ғ. И. Мутин була<ref>{{БЭ2013|index.php/read/8-statya/1891-bash-ort-lk-byuro-y|Башҡорт өлкә бюроһы|автор=[[Ҡасимов Салауат Фитрат улы|Ҡасимов С. Ф.]]}}</ref>.
{{Викитека|:ru:Категория:3-й Курултай Башкурдистана|Постановления Учредительного курултая}}
1917 йылдың 20—27 июлендә Ырымбур ҡалаһында [[Бөтә башҡорт ҡоролтайҙары|I Бөтә башҡорт ҡоролтайы]] уҙғарыла. Съезда башҡорттар күпселекте тәшкил иткән улустарҙан икешәр делегат һайлана. Ҡоролтайҙа барлығы 70 делегат ҡатнаша. Съезд [[Башҡорт мәркәз шураһы]]н (''Башҡорт өлкә советы''н) ойоштора<ref>{{БЭ2013|index.php/read/8-statya/1885-bash-ort-m-rk-z-shura-y|Башҡорт мәркәз шураһы|автор=[[Ҡасимов Салауат Фитрат улы|Ҡасимов С. Ф.]]}}</ref> һәм уның башҡарма комитетын һайлай. Улустарҙа мәркәз шураһының бүлектәре төҙөлә һәм уның баҫма органы — [[Башҡорт (гәзит)|«Башҡорт»]] гәзите ойошторола. Башҡорт мәркәз шураһы составына ағза булараҡ [[Манатов Шәриф Әхмәтйән улы|Ш. Ә. Манатов]] (рәйес), [[Әхмәтзәки Вәлиди Туған|Ә. Ә. Вәлидов]], Ғ. И. Мутин, [[Ҡыуатов Усман Мөхәмәтғәлим улы|У. М. Ҡыуатов]], [[Мерәҫов Сәғит Ғөбәйҙулла улы|С. Ғ. Мерәҫов]], [[Мутин Илдархан Ибраһим улы|И. И. Мутин]] һәм уларҙың ярҙамсылары булараҡ [[Әмиров Йыһангәрәй Ғилман улы|Й. Ғ. Әмиров]], [[Таһиров Нуриәғзәм Таһир улы|Н. Т. Таһиров]], [[Сәлихов Яхъя Шәрәф улы|Я. Ш. Сәлихов]] һайлана{{sfn|А. А. Валидов — организатор автономии Башкортостана.|2010|с=52}}. Ҡоролтай барышында артабанғы резолюциялар ҡабул ителә: [[Башҡортостан автономияһы|Башҡортостан милли-территориаль автономияһы]], ''[[Бөтә Рәсәй Ойоштороу йыйылышы]]''на [[Бөтә Рәсәй Ойоштороу йыйылышына һайлауҙар|һайлауҙарҙа]] ҡатнашыу, [[Беренсе донъя һуғышы]]н аннексия һәм контрибуцияларһыҙ туҡтатыу, [[Башҡорт армияһы|милли ҡораллы көстәрен]] ойоштороу, ерҙе социализациялау, 1917 йылға тиклем башҡорттарҙан тартып алынған ерҙәрҙе ҡайтарып биреү, Ырымбурҙағы [[Каруанһарай]]ҙы национализациялау, ''Бөтә Рәсәй мосолман шураһы''нда башҡорттарҙың вәкиллеге, улус шуралары эшмәкәрлеге, башҡорт халҡын иҫәпкә алыуҙы үткәреү, милли [[валюта]] һәм милек фондын булдырыу, дөйөм түләүһеҙ урта белем биреү, ирҙәр һәм ҡатын-ҡыҙҙарҙың тиң хоҡуҡлығы хаҡында. Яңы съезды [[Өфө]]лә үткәреү тураһында ҡарар ҡабул ителә<ref name="Бөтә башҡорт ҡоролтайҙары">{{БЭ2013|index.php/read/8-statya/2618-b-t-bash-ort-oroltaj-ary|Бөтә башҡорт ҡоролтайҙары|автор=[[Ҡасимов Салауат Фитрат улы|Ҡасимов С. Ф.]]}}</ref>.

1917 йылдың 25—29 авгусында [[Өфө]]лә [[Бөтә башҡорт ҡоролтайҙары|II Бөтә башҡорт ҡоролтайы]] уҙғарыла. Унда 100-гә яҡын делегат ҡатнаша. Съезд Башҡорт мәркәз шураһының рәсми резиденцияһы итеп Ырымбурҙағы [[Каруанһарай]]ҙы билдәләй, Өфөлә (етәксеһе — [[Әхмәҙуллин Фәтхей Әхмәҙей улы|Ф. Ә. Әхмәҙуллин]]) һәм [[Силәбе]]лә (етәксеһе — [[Таһиров Нуриәғзәм Таһир улы|Н. Т. Таһиров]]) шураның секретариаттары ойошторола. Башҡорт мәркәз шураһының яңы составы — ағза булараҡ [[Манатов Шәриф Әхмәтйән улы|Ш. Ә. Манатов]] (рәйес), [[Әхмәтзәки Вәлиди Туған|Ә. Ә. Вәлидов]] (рәйес урынбаҫары), [[Бабич Шәйехзада Мөхәмәтзакир улы|Ш. М. Бабичев]] (сәркәтип), [[Ғәбитов Хәбибулла Ғәбделҡаһир улы|Х. Ғ. Ғәбитов]], ''К. Кәбиров'', [[Хәсәнов Ғәлиәхмәт Вәлимөхәмәт улы|Ғ. В. Хәсәнов]], [[Мерәҫов Сәғит Ғөбәйҙулла улы|С. Ғ. Мерәҫов]], [[Таһиров Нуриәғзәм Таһир улы|Н. Т. Таһиров]], ''Ә. Ғүмәров'', [[Смаҡов Муса Ғәтиәтулла улы|М. Ғ. Смаҡов]], ''Ф. Дәүләтшин'', [[Атнағолов Сәләхетдин Саҙрый улы|С. С. Атнағолов]] һәм ағзалыҡҡа кандидат булараҡ [[Бикбов Юныс Юлбарыҫ улы|Ю. Ю. Бикбов]], ''Ғ. Ғирфанов'', ''Ш. Биккузин'', ''[[Әлимғолов Арыҫланбәк Арыҫланғәли улы|А. Әлимғолов]]'' һайланған{{sfn|А. А. Валидов — организатор автономии Башкортостана.|2010|с=54}}.

Ҡоролтай барышында артабанғы резолюциялар ҡабул ителә: милли берҙәмлек, башҡорттарҙы сәйәси, социаль һәм мәҙәни йәһәттән тергеҙеү; Башҡорт милли хәрәкәтенең милли-территориаль автономияға өлгәшеүгә йүнәлешен һаҡлап ҡалдырыу тураһында<ref>.Был резолюцияның ҡабул итеү сәбәбе булып [[Ҡорбанғәлиев Мөхәмәтғәбделхәй Ғәбиҙулла улы|М. Ғ. Ҡорбанғәлиев]] етәкселегендәге [[Силәбе өйәҙе]] делегацияһының милли-мәҙәни автономияны яҡлап сығыуы булып тора.</ref>, Ваҡытлы Рәсәй хөкүмәтен яҡлау<ref>(Был резолюцияның ҡабул итеү сәбәбе булып Рәсәй армияһының Юғары баш командующийы, инфантерия генералы ''Л. Г. Корнилов''тың диктатура урынлаштырырға ынтылышы булып тора.</ref>) һәм башҡалар тураһында<ref name="Бөтә башҡорт ҡоролтайҙары"/>. ''[[Бөтә Рәсәй Ойоштороу йыйылышы]]на'' депутатлыҡҡа [[Өфө губернаһы|Өфө]], [[Пермь губернаһы|Пермь]], [[Һамар губернаһы|Һамар]] һәм [[Ырымбур губернаһы|Ырымбур]] губерналары башҡорттарынан кандидаттар исемлеген раҫлау. 1917 йылдың көҙөндә «Федералист-башҡорттар» исемлегенән ''Бөтә Рәсәй Ойоштороу йыйылышына'' депутат итеп [[Манатов Шәриф Әхмәтйән улы|Ш. Ә. Манатов]], [[Әхмәтзәки Вәлиди Туған|Ә. Ә. Вәлидов]], [[Фәхретдинов Ғабдрахман Ризаитдин улы|Ғ. Ф. Фәхретдинов]] һәм [[Ҡыуатов Ғүмәр Ғәлим улы|Ғ. М. Ҡыуатов]] һайлана<ref>{{БЭ2013|index.php/read/8-statya/2624-b-t-r-s-j-ojoshtorou-jyjylyshy|Бөтә Рәсәй Ойоштороу йыйылышы|автор=Мордвинцев Г. В.}}</ref>.

1917 йылдың 25 октябрендә (яңыса — 7 ноябрендә) илдә йәнә революция күтәрелә һәм большевиктар власҡа килә. [[Башҡорт мәркәз шураһы]] был осорҙа 1-се һанлы фарман ҡабул итә. 1917 йылдың 15 ноябрендә (яңыса — 29 ноябрендә) Башҡорт мәркәз шураһы [[Өфө губернаһы|Өфө]], [[Пермь губернаһы|Пермь]], [[Һамар губернаһы|Һамар]] һәм [[Ырымбур губернаһы|Ырымбур]] губерналары территорияһында [[Башҡортостан автономияһы|Башҡортостан милли-териториаль автономияһы]] тураһында иғлан итеүсе 2-се һанлы фарманды ҡабул итә. Фарманға ярашлы ғәскәрҙәр, банктар, тимер юлдары, почта, телеграф, һалымдар йыйыу Башҡортостан дәүләт органдары ҡарамағына бирелә. Губерналар һәм өйәҙҙәргә административ бүленеш кантондарға бүленеү менән алыштырыла<ref>{{книга
 | автор         = Кульшарипова Н. М., Зулькарнаева Е. З.
 | заглавие      = Фарман.// Башкортостан: краткая энциклопедия
 | ссылка        = 
 | ответственный = 
 | место         = Уфа
 | издательство  = Башкирская энциклопедия
 | год           = 1996
 | том           = 
 | страниц       = 672
 | страницы      = 603
 | isbn          = 5-88185-001-7
 | ref           = 
}}</ref>.
[[Файл:Всебашкирский съезд.jpg|thumb|270пкс|[[Бөтә башҡорт ҡоролтайҙары|III Бөтә башҡорт ойоштороу ҡоролтайы]] делегаттары. Ырымбур, 1917 йылдың декабре.]]
1917 йылдың 8—20 декабрендә Ырымбурҙа [[Бөтә башҡорт ҡоролтайҙары|III Бөтә башҡорт ойоштороу ҡоролтайы]] уҙғарыла. Съезда 223 делегат ҡатнаша, күҙәтеүселәр сифатында ''II Бөтә ҡырғыҙ (ҡаҙаҡ) съезы'' һәм ''Милләт мәжлесе'' вәкилдәре була. Ҡоролтай барышында артабанғы резолюциялар ҡабул ителә: [[Башҡортостан автономияһы]]н раҫлау; йыл һайын 15 ноябрҙә автономия иғлан итеү көнөн байрам итеү; федератив ''Рәсәй республикаһы'' составына инеү; Башҡортостан, [[Ҡаҙағстан]] һәм Төркөстандың Рәсәй составында союз дәүләтенә берләшеү мөмкинлеге; Башҡорт мәркәз шураһының вәкәләттәре, [[Башҡорт армияһы|Башҡорт ғәскәрен]] һәм милиция ойоштороу тураһында. Съезд ерҙе социализациялау, кантон идаралығы, мәҙәниәт, фән һәм мәғариф тураһында ҡарарҙар ҡабул итә, автономияның предпарламентына — [[Кесе Ҡоролтай]]ға ағзалар һайлай һәм [[Башҡорт Хөкүмәте]] составын раҫлай<ref name="Бөтә башҡорт ҡоролтайҙары"/>.

18 декабрҙә съезд делегаттарының бер өлөшө [[Тулҡын (ойошма)|«Тулҡын»]] йәштәр ойошмаһын төҙөй, уның рәйесе итеп [[Бабич Шәйехзада Мөхәмәтзакир улы|Ш. М. Бабичев]] һайлана.

Башҡорт хөкүмәте һәм Кесе ҡоролтай дәүләт идаралығы учреждениеларын ойоштороу һәм Башҡорт ғәскәрен төҙөү эшен башлай, был эш барышында улар күп кенә ҡаршылыҡтарға — өйәҙ һәм губерналарҙа Рәсәй төбәк власть органдарының, Рәсәй мосолман халыҡтарының мәҙәни-милли автономияһы яҡлыларҙың ҡаршылығына — юлығалар.

1917 йылдың декабрь аҙағында [[Манатов Шәриф Әхмәтйән улы|Ш. Ә. Манатов]], Бөтә Рәсәй Ойоштороусы йыйылышы депутаты булараҡ, Башҡортостан автономияһын РСФСР тарафынан танылыуына ирештерер өсөн [[Петроград]]ҡа ебәрелә, әммә тиҙҙән ВЦИК Бөтә Рәсәй Ойоштороусы йыйылышын таратыу тураһында ҡарар ҡабул итә. 1918 йылдың 7 ғинуарында Манатов [[Ленин Владимир Ильич|В. И. Ленин]] менән осраша, Ленин башҡорт милли хәрәкәтен контрреволюцион тип иҫәпләмәй һәм ''«әгәр ҙә [[Сталин Иосиф Виссарионович|И. В. Сталин]] менән берлектә эш итһәгеҙ, теләгеҙ тормошҡа ашасаҡ»'' тип әйтә<ref>{{книга
 | автор         = [[Дәүләтшин Рафаэль Әхмәтгәрәй улы|Давлетшин Р. А.]], Исхаков С. М.
 | заглавие      = Манатов Шариф Ахметзянович. // Политические деятели России 1917 г. Биографический словарь
 | ссылка        = http://www.politike.ru/dictionary/477/word/manatov-sharif-ahmetzjanovich
 | ответственный = 
 | место         = М.
 | издательство  = 
 | год           = 1993
 | том           = 
 | страниц       = 
 | страницы      = 203
 | isbn          = 
 | ref           = 
}}</ref>. Ш. Ә. Манатов ''РСФСР Милләттәр эштәре буйынса халыҡ комиссариаты (Наркомнац)'' составына инә, 1918 йылдың 27 ғинуарында Наркомнац Ырымбурҙағы [[Каруанһарай]]ҙы башҡорттарға ҡайтарыуы — Башҡорт мәркәз шураһы идаралығы аҫтына биреү тураһында декретты ҡабул итә{{sfn|Азнагулов В. Г., Хамитова З. Г.|2005|с=57}}. Манатов үҙәк властарының ''Башҡортостан Совет Республикаһы''н төҙөү буйынса саралар ҡарарға әҙер булыуы тураһында Башҡорт хөкүмәтенә телеграф аша хәбәр итә. 1918 йылдың 27 ғинуарында Башҡорт хөкүмәте артабанғыса яуап итеп телеграмма ебәрә: ''«Высокую власть Советов принимаем, при возможности самостоятельно заниматься нашими внутренними делами, образовать собственный полк»''. Тиҙҙән Шәриф Манатов ашығыс рәүештә Башҡортостан автономияһы проектын төҙөр өсөн Ә. Ә. Вәлидов етәкселегендә комиссия ойоштороп, илдең баш ҡалаһына килеүен һорап, йәнә телеграмма яҙа{{sfn|История башкирского народа...|2010|с=134—135}}. Ләкин ваҡиғалар икенсе яҡҡа үҙгәрә, төбәктә милли хәрәкәт эшмәкәрлеге башҡорт милләтселеге һәм сепаратизм күренеше тип баһалана, һәм 1918 йылдың февралендә ''Ырымбур губерна хәрби-революцион комитеты рәйесе'' бойороғона ярашлы Башҡорт хөкүмәте ағзалары ҡулға алына һәм төрмәгә ябыла.
[[Файл:Big Bashkiriya - ru.svg|200px|thumb|Ә. Вәлиди проекты буйынса [[Башҡортостан автономияһы]]ның сиктәре]]
1918 йылдың 17 февралендә Ырымбурҙа «Тулҡын» башҡорт йәштәре ойошмаһының һәм Башҡортостан автономияһының кантондарынан башҡорт милли хәрәкәте йәш башҡорт революционер-активистарының дөйөм йыйылышында [[Башҡортостандың ваҡытлы революцион советы]] ойошторола. 1918 йылдың мартында Башҡортостан ваҡытлы революцион советы ''«Башҡортостан автономияһы проекты»н'' төҙөү һәм уны раҫлау буйынса РСФСР хөкүмәте менән һөйләшеүҙәр алып бара. БВРС-тың баҫма органы булып ''«Башҡурдистан»'' гәзите торған. Төбәктәге ''Ырымбур губерна эшсе, крәҫтиән, ҡыҙылармеец һәм казак депутаттары советы башҡарма комитеты'' Башҡортостан ваҡытлы революцион советының эшмәкәрлеге Башҡорт Хөкүмәтенекенән бер нисектә айырылмай тип баһалана һәм ул 30 мартта БВРС-ты таратыу тураһында бойороҡ сығара. Шулай ҙа БВРС үҙенең эшен май башына тиклем [[Стәрлетамаҡ]]та дауам итә<ref>{{БЭ2013|index.php/read/8-statya/1964-bash-ortostan-va-ytly-revolyutsion-sovety|Башҡортостан ваҡытлы революцион советы|автор=[[Ҡасимов Салауат Фитрат улы|Ҡасимов С. Ф.]]}}</ref>.

1918 йылдың 2 мартында [[Орск өйәҙе]] [[Баймаҡ]]та Ырымбур губерна хәрби‑революцион комитетының рәйесе [[Цвиллинг Самуил Моисеевич|С. М. Цвиллинг]] бойороғо буйынса башҡорт полкын ойоштороусы Башҡорт милли хәрәкәте эшмәкәрҙәре ҡулға алына. 7 мартта Кесе ҡоролтай ағзалары [[Иҙелбаев Ғабдулла Сәфәрғәли улы|Ғ. С. Иҙелбаев]], [[Мағазов Ғимран Сәйетйәғәфәр улы|Ғ. С. Мағазов]] һәм уларҙың кәңәшсеһе булған 5 поляк офицеры атып үлтерелә, ә [[Ғәбитов Хәбибулла Ғәбделҡаһир улы|Х. Ғ. Ғәбитов]], ''У. Йәһүҙин'', [[Әҙеһәмов Мөхәмәтдин Камалетдин улы|М. К. Әҙеһәмов]] һәм 2 поляк һаҡ аҫтында ҡалдырыла, илленән ашыу башҡорт һалдаты азат ителә, 9 мартта уларҙың унауһы үлтерелә. [[Орск өйәҙе]]ндәге был ваҡиғалар [[Башҡорт ғәскәре (1917—1919)|Башҡорт ғәскәре]]н төҙөүҙе тиҙләтеүгә булышлыҡ итә<ref>{{БЭ2013|index.php/read/8-statya/1742-bajma-ta-bash-ort-kh-k-m-te-a-zalaryn-atyu|Баймаҡта башҡорт хөкүмәте ағзаларын атыу|автор=}}</ref>.

1918 йылдың апрель башында Ырымбурҙы [[Ҡарамышев Әмир Батыргәрәй улы|Ә. Б. Ҡарамышев]] етәкселегендә башҡорт һәм казак отрядтары алған ваҡытта, Башҡорт хөкүмәте ағзаларын азат итәләр.

=== Антибольшевик осор ===
Большевиктар властҡа килеүе төбәктә яңы ҡаршылыҡтар тыуҙыра: [[Өфө өйәҙе|Өфө]], [[Стәрлетамаҡ өйәҙе|Стәрлетамаҡ]], [[Златоуст өйәҙе|Златоуст]], [[Бөрө өйәҙе|Бөрө]] ([[Борай ихтилалы]]), [[Силәбе өйәҙе|Силәбе]] ([[Ҡорбанғәлиевтар]] етәкселегендә), [[Бәләбәй өйәҙе|Бәләбәй]] һәм башҡа өйәҙҙәрҙә антибольшевик күтәрелештәре була{{sfn|История башкирского народа...|2010|с=87—89, 96}}.

1918 йылдың 15—17 майында [[Ҡостанай]] ҡалаһында башҡорт һәм [[Ҡаҙаҡтар|ҡаҙаҡ]] ([[Алаш автономияһы]])  милли хәрәкәттәре вәкилдәренең кәңәшмәһе була, бында берлектәге контреволюцион көрәште ойоштороу тураһында фекер алышҡандар.

Урал‑Волга буйында совет власы ҡолағандан һуң, [[Рәсәйҙәге Граждандар һуғышы]] барышында Башҡорт хөкүмәте һәм Башҡорт мәркәз шураһы эшмәкәрлеген яңынан башлай. 1918 йылдың йәйен-көҙөндә Башҡортостан территорияһында [[Блюхер Василий Константинович|В. К. Блюхерҙың]], ағалы-ҡустылар Н. Д. һәм [[Каширин Иван Дмитриевич|И. Д. Кашириндарҙың]] һәм башҡаларҙың партизан отрядтары хәрәкәт иткәндәр, улар бигерәк тә башҡорт халҡына ҡарата ҡаты аяуһыҙлыҡ күрһәткәндәр<ref>{{книга
 |автор         = Багаутдинов Р. О.
 |заглавие      = Участие башкир в Белом движении (1917—1920)
 |ссылка        = 
 |ответственный = 
 |место         = Уфа
 |издательство  = 
 |год           = 2009
 |том           =
 |страниц       = 
 |страницы      = 96
 |isbn          = 
}}</ref>.

«Башҡорт хөкүмәтенең халыҡҡа мөрәғәжәте»ндә, большевиктар башҡорт халҡын талауҙа һәм автономияны бөтөрөүҙә ғәйепләнә. Был мөрәжәғәт халыҡты, ғәскәр төҙөп, үҙ ерҙәрен, илен, динен һәм автономияһын һаҡларға саҡыра. 1918 йылдың 12 июнендә (элеккесә — 31 майҙа) [[Силәбе]] ҡалаһында 216-сы һанлы фарманға ярашлы Башҡорт хөкүмәтенең хәрби бүлеге эргәһендә [[Башҡорт хәрби шураһы|Башҡорт хәрби шураһы (советы)]] ойошторола. Хәрби шура составына интендант, мобилизация, хужалыҡ, суд, строевой, артиллерия, инженер, хәрби‑өйрәтеү бүлектәре, айырым бүлек, хәрби тикшереү һәм хәрби табибтар комиссиялары инә<ref>{{БЭ2013|index.php/read/8-statya/1911-bash-ort-kh-rbi-shura-y|Башҡорт хәрби шураһы|автор=Таймаҫов Р. С.}}</ref>. Шура кантондарҙа [[Башҡорт ирекле отрядтары|13 ирекле отрядтарын]] төҙөй<ref>{{БЭ2013|index.php/read/8-statya/1861-bash-ort-irekle-otryadtary|Башҡорт ирекле отрядтары|автор=Таймаҫов Р. С.}}</ref>.
[[Файл:Флаг Башкурдистана.png|200px|thumb|[[Башҡортостан автономияһы|Башҡордистандың]] дәүләт флагы]]
1918 йылдың июлендә [[Омск]] ҡалаһында ''Ваҡытлы Себер хөкүмәте'' яғынан Башҡортостан автономияһын таныу һәм Башҡорт ғәскәрҙәренә ярҙам итеүҙе ойоштороу маҡсаты менән башта [[Ғәбитов Ғәбделхаҡ|Ғ. Ғәбитов]], һуңынан [[Әхмәтзәки Вәлиди Туған|Ә. Ә. Вәлидов]] һәм [[Мағазов Сәйетгәрәй Сәйетйәғәфәр улы|С. С. Мағазов]] һөйләшеүҙәр алып баралар. Һөҙөмтәлә Ваҡытлы Себер хөкүмәте менән килешеү төҙөлә. Атаман [[Дутов Александр Ильич|А. И. Дутов]] етәкселегендәге ''Ырымбур казак хәрби хөкүмәте'' автономияға ҡаршы булмаҫлығын белдәрә. Үҙен Рәсәй Демократик Федератив Республикаһында Бөтә Рәсәй Ойоштороу йыйылышы исеменән эш итеүсе юғары власть тип иғлан иткән [[Учредителдәр йыйылышы ағзалары комитеты|Бөтә Рәсәй Ойоштороу йыйылышы ағзалары комитеты (Комуч)]] Башҡорт хөкүмәтен<ref>{{БЭ2013|index.php/read/8-statya/2625-b-t-r-s-j-ojoshtorou-jyjylyshy-a-zalary-komitety|Бөтә Рәсәй Ойоштороу йыйылышы ағзалары комитеты|автор=Казанчиев А. Д.}}</ref> һәм Башҡортостан милли-территориаль автономияһын таный{{sfn|История башкирского народа...|2010|с=101}}.

Башҡорт хәрби шураһы 1918 йылдың 7 сентябрендә Ырымбур ҡалаһында [[1-се Башҡорт уҡсылар дивизияһы]], [[2-се Башҡорт уҡсылар дивизияһы]] һәм [[Ә. Б. Ҡарамышев исемендәге 1-се Башҡорт кавалерия полкы]]нан торған [[Башҡорт айырым корпусы]]н булдыра. Октябрҙә уның составына [[Ғ. С. Иҙелбаев исемендәге 2‑се Башҡорт кавалерия полкы|Ғ. С. Иҙелбаев исемендәге 2‑се Башҡорт кавалерия]] һәм [[6-сы Башҡорт уҡсылар полкы|6-сы Башҡорт уҡсылар]] полктары инә. Корпустың командующийы итеп генерал-лейтенант [[Ишбулатов Хәжиәхмәт Исхаҡ улы|Х. И. Ишбулатов]] тәғәйенләнә. Башҡорт айырым корпусы частары ''Халыҡ армияһы'' составында [[Орск]] ҡалаһы өсөн һәм ''Аҡтүбә фронты''ндағы һуғыштарҙа, [[Сызрань]] ҡалаһын обороналауҙа һ. б. ҡатнаша<ref>{{БЭ2013|index.php/read/8-statya/1794-bash-ort-ajyrym-korpusy|Башҡорт айырым корпусы|автор=Таймаҫов Р. С.}}</ref>.

1918 йылдың сентябрендә Башҡорт хөкүмәте вәкилдәре [[Өфө дәүләт кәңәшмәһе]] эшендә һәм [[Ваҡытлы Бөтә Рәсәй хөкүмәте]]н төҙөүҙә ҡатнаша. Кәңәшмәлә «Бөтә Рәсәй юғары власын ойоштороу тураһындағы акт» ҡабул ителә, Башҡорт хөкүмәте исеменән уға [[Солтанов Искәндәрбәк Мөхәмәтйәр улы|И. М. Солтанов]] ҡул ҡуя. Был актҡа ярашлы 23 сентябрҙә Ваҡытлы Бөтә Рәсәй хөкүмәте ойошторола<ref>{{БЭ2013|index.php/read/8-statya/9970-f-d-l-t-k-shm-e|Өфө дәүләт кәңәшмәһе|автор=Казанчиев А. Д.}}</ref>.

1918 йылдың ноябрендә адмирал [[Колчак Александр Васильевич|А. В. Колчак]] үҙен Рәсәй Дәүләтенең Юғары хакимы һәм Рус армияһының Юғары баш командующийы тип иғлан итә. Башҡорт хөкүмәтенең эшмәкәрлеген туҡтатыу, Башҡорт ғәскәрен таратып, Рәсәйҙең Хәрби көстәре составына индереү тураһындағы закон акттарын раҫлай<ref>{{БЭ2013|index.php/read/8-statya/7092-kolchak-aleksandr-vasilevich|Колчак Александр Васильевич|автор=Плотников И. Ф.}}</ref>. Башҡорт милли хəрəкəте етәкселәре был бойороҡтарҙы үтәүҙән баш тарта һәм, үҙҙәренең эшен дауам итеп, совет хөкүмәте менән һөйләшеүҙәр башларға мәжбүр була{{sfn|Еникеев З. И., Еникеев А. З.|2007|с=240}}.

=== Совет осоро ===

Большевиктар менән һөйләшеүҙәр башлар өсөн фронт һыҙығы аша Башҡорт хөкүмәте исеменән [[Ҡарамышев Гәрәй (Мөхәмәтгәрәй) Батыргәрәй улы|Г. Б. Ҡарамышев]] һәм [[Атнағолов Сәләхетдин Саҙрый улы|С. С. Атнағолов]] ебәрелә, әммә илселәрҙең юлдары уңмай. 1919 йылдың ғинуарында Өфө ''Ҡыҙыл Армия'' ҡулына күсә, һәм Башҡорт хөкүмәте Өфө ҡалаһына [[Халиҡов Муллайән Дәүләтша улы|М. Д. Халиҡов]] менән ''Х. Сәғитов''тарҙы ебәрә. Башҡорт вәкилдәре урындағы совет власы органдары һәм Ҡыҙыл Армия етәкселеге менән бәйләнешкә инеп, һөйләшеүҙәр башлай. Һәм Халиҡов менән Сәғитов ''Өфө губерна революцион комитеты'' ултырышында ҡатнаша. Бында Милләттәр эштәре комиссариаты (Наркомнац) вәкиле лә була. Башҡорт делегацияһы түбәндәге шарттар тәҡдим иткән: 1) Башҡортостан Совет Республикаһы, 2) Башҡорт корпусы, 3) финанс ярҙам, 4) фронтты Силәбе һәм Троицк ҡалаларына тиклем күсереү. Ошо уҡ мәлдә Өфө коммунистары һөйләшеүҙәр тураһында Мәскәүгә хәбәр итә. [[Ленин Владимир Ильич|В. И. Ленин]] һəм [[Сталин Иосиф Виссарионович|И. В. Сталин]] яуап итеп, Өфөгә телеграмма һуға: ''«Предлагаем не отталкивать Халикова, согласиться на амнистию при условии создания единого фронта с башкирскими полками против Колчака. Со стороны советской власти гарантия национальной свободы башкир полная. Конечно, необходимо наряду с этим строжайше отсечь контрреволюционные элементы башкирского населения и добиться фактического контроля за пролетарской надежностью башкирских войск»''<ref>{{книга
 | автор         = [[Ленин Владимир Ильич|Ленин В. И.]]
 | заглавие      = Полное собрание сочинений
 | ссылка        = http://leninism.su/works/115-conspect/4248-v-i-lenin-o-natsionalnom-voprose-i-natsionalnoj-politike.html?start=11
 | ответственный = 
 | место         = М.
 | издательство  = Издательство политической литературы
 | год           = 1975
 | том           = 50
 | страниц       = 634
 | страницы      = 252
 | isbn          = 
 | ref           = 
}}</ref>.
[[Файл:Соглашение.jpg|thumb|[[Үҙəк Совет власы менəн Башҡорт хөкүмəте араһында Башҡорт Совет автономияһы тураһында килешеү|Килешеүҙең]] титул бите]]
1919 йылдың 30 ғинуарында Өфө губерна башҡарма комитеты Башҡортостан менән РСФСР-ҙың үҙәк органдары араһында килешеү төҙөр өсөн һөйләшеүҙәрҙе дауам итергә ҡарар итә<ref>{{статья
 |автор         = [[Ҡолшәрипов Марат Мәхмүт улы|Кульшарипов М. М.]]
 |заглавие      = Служил своему народу
 |ссылка        = http://www.vatandash.ru/index.php?article=1796
 |язык          = 
 |издание       = [[Ватандаш (журнал)|Ватандаш]]
 |тип           = 
 |год           = 2009
 |том           = 
 |номер         = 4
 |страницы      = 
 |doi           = 
 |issn          = 1683-3554
}}</ref>. Февралдә, Халиҡов Өфөнән ҡайтҡандан һуң, Башҡорт хөкүмәте уның эшмәкәрлеген хуплай һәм РСФСР-ҙың үҙәк органдары менән килешеү төҙөр өсөн һөйләшеүҙәр алып барырға ҡарар итә.

1919 йылдың 26 ғинуарында таратылған ''9-сы Башҡорт уҡсылар дивизияһы'' полктарынан ([[3-сө Башҡорт пехота полкы]]нан башҡа) [[Башҡорт корпусы]] ойошторола. Корпус составына [[1-се Башҡорт уҡсылар дивизияһы]] һәм [[2-се Башҡорт уҡсылар дивизияһы]] инә<ref>{{БЭ2013|index.php/read/8-statya/1876-bash-ort-korpusy|Башҡорт корпусы|автор=Рәхимов Р. Н.}}</ref>.

1919 йылдың 11 февралендә Өфөгә яңы башҡорт делегацияһы юллана. Башҡорт хөкүмәте рәйесе [[Ҡулаев Мөхәммәтхан Сәхипгәрәй улы|М. С. Ҡулаев]], М. Халиҡов һәм Башҡорт ғәскәре адъютанты Ә. Бикбауов 18—19 февралдә Өфө губревком рәйесе [[Нимвицкий Борис Николаевич|Б. Нимвицкий]], РКП(б)-ның Өфө губкомы рәйесе ''В. Седенков'', 5-се армияның Реввоенсоветынан ''И. Смирнов'', Республиканың (РСФСР) Реввоенсоветынан ''В. Смирнов'' һәм Милләттәр эштәре буйынса комиссариат вәкиле [[Солтанғәлиев Мирсәйет Хәйҙәрғәли улы|М. Солтанғәлиев]] ҡатнашлығында һөйләшеүҙәр үткәрә.

1919 йылдың 20—21 февралендә [[Орск өйәҙе]] [[Темәс]] ауылында [[Бөтә башҡорт хәрби съезы|1-се Бөтә башҡорт хәрби съезы]] үткәрелә. Съезда [[Башҡорт армияһы|Башҡорт ғәскәре]]нән 92 делегат, Башҡорт хөкүмәте һәм Башҡорт мәркәз шураһы ағзалары ҡатнаша. Бөтә башҡорт хәрби съезы Башҡорт ғәскәренең төп өлөшө совет хөкүмәте яғына сығыуын һәм ''РСФСР'' составында ''Башҡортостан Совет Автономиялы Республикаһы'' барлыҡҡа килеүен иғлан итеүҙе хуплай һәм [[Башҡортостан хәрби-революцион комитеты]]н ойоштора<ref>{{БЭ2013|index.php/read/8-statya/2722-b-t-bash-ort-kh-rbi-s-ezy|Бөтә башҡорт хәрби съезы|автор=[[Ҡолшәрипов Марат Мәхмүт улы|Ҡолшәрипов М. М.]]}}</ref>.

Башҡорт вәкилдәре һөйләшеүҙәрҙе Көнсығыш фронттың штабында, [[Сембер]] ҡалаһында дауам итә. 1919 йылдың 27 февралендә бында Башҡорт хөкүмәте вәкилдәре менән Ҡыҙыл Армия командалығы араһында тәү килешеү (предварительный договор) төҙөлә. Артабан башҡорт вәкилдәре [[Мәскәү]] ҡалаһына юллана.

1919 йылдың 20 мартында башҡорт делегацияһы яғынан [[Халиҡов Муллайән Дәүләтша улы|М. Д. Халиҡов]], [[Ҡулаев Мөхәммәтхан Сәхипгәрәй улы|М. С. Ҡулаев]] һәм [[Бикбауов Әбдрәшит Ильяс улы|Ә. И. Бикбауов]], РСФСР хөкүмәте яғынан [[Ленин Владимир Ильич|В. И. Ленин]], ''М. Ф. Владимирский'' һәм ''А. С. Енукидзе'' тарафынан [[Үҙəк Совет власы менəн Башҡорт хөкүмəте араһында Башҡорт Совет автономияһы тураһында килешеү|«Үҙəк Совет власы менəн Башҡорт хөкүмəте араһында Башҡорт Совет автономияһы тураһында килешеү»гә]] ҡул ҡуйыла{{sfn|Азнагулов В. Г., Хамитова З. Г.|2005|с=79}}. Килешеүгә ярашлы [[Башҡортостан автономияһы]] Совет Автономиялы Социалистик Республика — [[Башҡорт АССР-ы]] тип үҙгәртелә{{sfn|Еникеев З. И., Еникеев А. З.|2007|с=417}}. Автономия совет дәүләт ҡоролошо буйынса үҙгәртелә. Башҡорт хөкүмәте вәкәләттәре Башревкомға бирелә.
[[Файл:Башкирская группа войск.jpg|thumb|[[Башҡорт ғәскәрҙәре төркөмө]] [[Петроград]]та. 1919 йыл]]
1919 йылдың апреленә ҡарата «Аҡтар» Башҡортостан территорияһын йәнә контролгә алалар, Башревком [[Саранск]] ҡалаһына эвакуациялана. Ҡыҙыл Армияла, РСФСР Реввоенсоветы рәйесе ''Л. Д. Троцкий''ҙың 1919 йылдың 5 апрелендәге 615-се бойороғо буйынса [[Бәләбәй]] ҡалаһында, [[Башҡорт айырым уҡсылар бригадаһы]] ойошторола, командиры итеп [[Әхмәров Хәсән Нурый улы|Х. Н. Әхмәров]] тәғәйенләнә. Уның составына 3-сө Башҡорт уҡсылар һәм 3-сө Башҡорт кавалерия полктары; Башҡорт айырым артиллерия дивизионы (3 батарея); запас батальон һәм бәйләнеш ротаһы; 1-се, 2-се һәм 3‑сө Башҡорт уҡсылар полктары; Башҡорт айырым артиллерия дивизионы; бригада мәктәбе һәм башҡалар ингән<ref>{{БЭ2013|index.php/read/8-statya/1795-bash-ort-ajyrym-u-sylar-brigada-y|Башҡорт айырым уҡсылар бригадаһы|автор=[[Насиров Рәүеф Хәй улы|Насиров Р. Х.]], [[Ярмуллин Азат Шакирйән улы|Ярмуллин А. Ш.]]}}</ref>. Реввоенсовет рәйесе Л. Д. Троцкийҙың 1919 йылдың 5 апрелендәге шул уҡ 615-се бойороғона ярашлы Саранск ҡалаһында [[Башҡорт айырым кавалерия дивизияһы]] ойошторола, уның составына 1-се һәм 2-се Башҡорт кавалерия һәм 1-се һәм 2-се Башҡорт уҡсылар полктары инә<ref>{{БЭ2013|index.php/read/8-statya/1789-bash-ort-ajyrym-kavaleriya-diviziya-y|Башҡорт айырым кавалерия дивизияһы|автор=[[Ярмуллин Азат Шакирйән улы|Ярмуллин А. Ш.]]}}</ref>.

Ҡыҙыл Армияла 1919 йылдың июнендә Башҡортостанда элекке Башҡорт корпусының ''Ә. Б. Ҡарамышев исемендәге 1-се Башҡорт кавалерия полкы'' нигеҙендә [[Мортазин Муса Лот улы|М. Л. Мортазин]] тарафынан [[Башҡорт айырым кавалерия бригадаһы]] ойошторола. Ул Ҡыҙыл армия частарының башҡорт һалдаттарына һәм тыныс халҡын репрессиялауға ҡаршы булып, Аҡтар хәрәкәтенә ҡушыла һәм ''Ырымбур армияһы'' составына инә. Августа [[Имаҡов Таһир Ғилман улы|Т. Ғ. Имаҡов]] булышлығында Ҡыҙыл Армия яғына күсә<ref name="Башҡорт айырым кавалерия бригадаһы">{{БЭ2013|index.php/read/8-statya/1788-bash-ort-ajyrym-kavaleriya-brigada-y|Башҡорт айырым кавалерия бригадаһы|autor=Плотников И. Ф., [[Ярмуллин Азат Шакирйән улы|Ярмуллин А. Ш.]]}}</ref>. [[Петроград]]та 1919 йылдың октябрендә [[Башҡорт ғәскәрҙәре төркөмө]] ойошторола, тәүҙә уның составына 3-сө Башҡорт кавалерия полкы, 3-сө Башҡорт уҡсылар полкының 3-сө батальоны, Башҡорт айырым артиллерия дивизионы, 3-сө Башҡорт уҡсылар полкының 2-се һәм 1-се батальондары, һуңыраҡ — Башҡорт айырым кавалерия дивизияһы һәм Башҡорт айырым уҡсылар бригадаһы инә<ref>{{БЭ2013|index.php/read/8-statya/1811-bash-ort-sk-r-re-t-rk-m|Башҡорт ғәскәрҙәре төркөмө|автор=[[Насиров Рәүеф Хәй улы|Насиров Р. Х.]], [[Ярмуллин Азат Шакирйән улы|Ярмуллин А. Ш.]]}}</ref>. Башҡорт милли ҡораллы көстәренең частары [[Урал]], [[Ҡаҙағстан]], [[Украина]], [[Польша]], [[Петроград]] фронттарында һуғышҡандар.

1919—1920 йылдарҙа Башревком составына ингән милли хәрәкәт етәкселәре [[КПСС-тың Башҡортостан өлкә комитеты|РКП(б)-ның Башҡортостан өлкә комитетында]], Ырымбур, Өфө һәм Силәбе губерна хәрби-революцион комитеттарында һәм РКП(б) комитеттарында эшләгән ҡайһы бер хеҙмәткәрҙәренең Башҡортостан автономияһын юҡ итеү маҡсатында уның абруйын төшөрөү ынтылыштарына ҡаршы көрәшә.

1919 йылдың авгусында Башревком [[Стәрлетамаҡ]] ҡалаһына килеп урынлаша, һәм ул Башҡорт АССР-ның тәүге баш ҡалаһы булып китә{{sfn|История Башкортостана|2005|с=80}}. I Бөтә башҡорт партия конференцияһында Ә. Ә. Вәлидов айырым Башҡортостан милли партияһын төҙөргә тәҡдим яһай, әммә уның тәҡдиме кире ҡағыла.

1920 йылдың ғинуар уртаһында РКП(б)-ның Башҡортостан өлкә комитетының автономияға ҡаршы тороусы ҡайһы бер ағзалары Башревком рәйесе [[Йомағолов Харис Йомағол улы|Х. Й. Йомағолов]] бойороғо буйынса ҡулға алына. Ләкин улар РСФСР Хәрби-революцион советы рәйесе В. И. Ленин телеграммаһы буйынса азат ителә, Йомағолов вазифаһынан бушатыла. Февралдә автономияла Башревком яҡлылар һәм уға ҡаршы тороусылар араһында [[Ғинуар конфликты (1920)|ҡораллы бәрелештәр була]].

==== Аҡтар хәрәкәте яғында ҡалғандар ====
[[Файл:Бикмеев, Курбангалиев, Таган.jpg|thumb|right|220px|[[Башҡорттарҙың хәрби-милли идаралығы]] етәкселәре<ref>Уңда идаралыҡтың штаб начальнигы [[Ғәлимйән Таған|Ғ. Таған]], уртала идаралыҡтың рәйесе [[Мөхәмәтғәбделхәй Ҡорбанғәлиев|М. Ҡорбанғәлиев]] һәм һул яҡтан атаман Семёнов янындағы башҡорт вәкиле [[Бикмәев Солтангәрәй Ғәтиәтулла улы|С. Бикмәев]] ултыралар</ref>. 1920 йыл]]
1919 йылдың февралендә Башҡорт ғәскәрҙәренең ''Ҡыҙылдар'' яғына сығыуына ҡайһы бер милли хәрәкәт эшмәкәрҙәре ҡаршы була ([[Ҡорбанғәлиев Мөхәмәтғәбделхәй Ғәбиҙулла улы|М. Ғ. Ҡорбанғәлиев]], [[Таған Ғәлимйән Ғирфан улы|Ғ. Ғ. Таған]], [[Бикмәев Солтангәрәй Ғәтиәтулла улы|С. Ғ. Бикмәев]], [[Ҡорбанғәлиев Мөхәмәтһарун Ғәбиҙулла улы|Һ. Ғ. Ҡорбанғәлиев]], [[Йәнекәев Ҡасим|Ҡ. Йәнекәев]] һ. б.), [[3-сө Башҡорт пехота полкы]] ла ''Аҡтар хәрәкәте''ндә ҡала{{sfn|История башкирского народа...|2010|с=145}}. Адмирал [[Колчак Александр Васильевич|А. В. Колчак]], 1919 йылдың 20 февралендә төбәк эштәрҙә үҙидаралыҡ вәғәҙә итеп, башҡорттарға өндәмәгә ҡул ҡуя, был бер нисә башҡорт хәрби частарының большевиктар яғына күсмәй ҡалыуына булышлыҡ итә<ref>{{статья|автор=Наумова Н. И.|заглавие=Из истории взаимоотношений колчаковской власти и башкирского национального движения (1918 — 1920 гг.)|издание=Вестник Томского государственного университета. Серия «История. Краеведение. Этнология. Археология».|год=2003|номер=236|страницы=90-97|ref=Наумова Н. И.}}</ref>. РККА‑ның Беренсе армияһы етәкселеге тарафынан был шартты боҙоу һәм репрессиялар (башҡорт һалдаттарының ҡоралһыҙландырыуҙан һәм дөйөм нигеҙҙә РККА полктарына бүлеп таратыуҙан баш тартыуҙарына ҡаршы) башҡорт һалдаттарының күптәренең Рус армияһы составына күсеүенә (''1‑се Башҡорт уҡсылар полкының 2‑се батальоны'', ''1‑се Башҡорт кавалерия полкы'' һәм ''2‑се Башҡорт кавалерия полкының 3‑сө эскадроны'') килтерә. Ҡорбанғәлиевтар йоғонтоһо арҡаһында 3-сө Башҡорт полкы ''Аҡтар хәрәкәте''ндә ҡала{{sfn|История башкирского народа...|2010|с=145}}. Совет командованиеһы шәхси хәүефһеҙлек вәғәҙә иткәндән һуң, уларҙың бер өлөшө Ҡыҙыл армияға кире ҡайта һәм башлыса [[Мортазин Муса Лот улы|М. Л. Мортазин]] етәкселегендәге [[Башҡорт айырым кавалерия бригадаһы]] составына инә<ref name="Башҡорт айырым кавалерия бригадаһы"/>.

М. Ғ. Ҡорбанғәлиев 1919 йылдың йәйендә [[Силәбе]] ҡалаһында йәнә бер башҡорттар ҡоролтайын ойоштороп маташа, «[[Ҡаһарман башҡорт (гәзит)|Ҡаһарман башҡорт]]» гәзитен сығара<ref>{{БЭ2013|index.php/read/8-statya/7980-a-arman-bash-ort-g-zit|«Ҡаһарман башҡорт»|autor=[[Хөсәйенов Ғайса Батыргәрәй улы|Хөсәйенов Ғ. Б.]]}}</ref>. Йыл аҙағынан Колчак ғәскәрҙәре менән ҡалған башҡорттар бергә көнсығышҡа сигенә, был ваҡиғаны Ғ. Ғ. Таған ''[[Бөйөк Себер Боҙ походы|«башҡорт яугирҙәренең боҙло походы»]]'' тип исемләй. 1920 йылдың 14 мартында Чита ҡалаһында башҡорт аҡ ғәскәрҙәре етәкселәре М. Ҡорбанғәлиев һәм Ғ. Таған казак атаманы ''Г. М. Семёнов'' менән осраша, улар айырым башҡорт ғәскәрҙәре төҙөүгә булышлыҡ итәсәген белдерә{{sfn|История башкирского народа...|2010|с=110}}. 1920 йылдың июнендә Рəсəйҙең Көнсығыш сиктəрендəге [[Башҡорттарҙың хəрби‑милли идаралығы]] ойошторола, М. Ғ. Ҡорбанғәлиев уның рəйесе<ref>{{БЭ2013|index.php/read/8-statya/8417-orban-liev-m-kh-m-t-bdelkh-j-bi-ulla-uly|Ҡорбанғәлиев Мөхәмәтғәбделхәй Ғәбиҙулла улы|autor=[[Юнысова Айһылыу Билал ҡыҙы|Юнысова А. Б.]]}}</ref>, ә Ғ. Ғ. Таған хәрби штаб башлығы була{{sfn|История башкирского народа...|2010|с=415—420}}. 1920 йылдың ноябрендә «Аҡтар»ҙың ғәскәрҙәре Чита ҡалаһын «ҡыҙылдар»ға тапшыра. Аҡтар яғында ҡалған 2 мең башҡорттар [[Ҡытай]] сиген үтеп ''Маньчжурия''ға юллана. Атаман Семёнов бөтә хәрби частарҙы ла ''Приморье''ға барырға өгөтләй, әммә 1920 йылдың 20 ноябрендә М. Ғ. Ҡорбанғәлиев башҡорттар башҡа Рәсәйҙәге һуғышта ҡатнашмаҫҡа тейеш тип иғлан итә<ref>{{статья|автор= [[Юнысова Айһылыу Билал ҡыҙы|Юнусова А. Б.]]|заглавие= Великий имам Дальнего Востока|ссылка= http://cyberleninka.ru/article/n/velikiy-imam-dalnego-vostoka-muhammed-gabdulhay-kurbangaliev|издание= «Вестник Евразии»|тип= Журнал|год= 2001|номер= 4 (15)|страницы= 83—117|issn= 1727-1770}}</ref>.

=== Баш күтәреү осоро ===
{{шуҡ|Башҡортостандағы Крәҫтиәндәр күтәрелеше (1918—1921)|Бөрйән-Түңгәүер ихтилалы}}

1920 йылдың 19 майында ВЦИК ''«[[Автономиялы Совет Башҡорт Республикаһының дәүләт ҡоролошо тураһында]]»'' исемле декрет иғлан итә<ref>[http://base.consultant.ru/cons/cgi/online.cgi?req=doc;base=ESU;n=16969 Постановление ВЦИК от 28 мая 1920 года]</ref>, әлеге декрет 1919 йылдың 20 мартында «Үҙәк Совет власы һәм Башҡорт хөкүмәте араһында Башҡортостандың Совет автономияһы тураһында килешеүе» буйынса иғлан ителгән автономиялы республиканың хоҡуҡтарын күпкә кәметә. Документ республика ревкомы ағзаларының ҡәнәғәтһеҙлеген тыуҙыра һәм 1920 йылдың 16 июнендә протест йөҙөнән Башревком үҙенең отставкаһы һәм үҙ-үҙен тарҡатыу тураһында ҡарар сығара.

Үҙәк властарының һәм «элекке» республика власының ҡапма-ҡаршылығы урындарҙа байтаҡ совет һәм хатта партия хеҙмәткәрҙәренең ризаһыҙлығына һәм автономияның яңы власы вәкилдәренә буйһонмаҫҡа маташыуға килтерә. Мәҫәлән, Туҡ-Соран кантисполкомы рәйесе [[Буранғолов Мөхәмәтша Абдрахман улы|М. А. Буранғолов]] 1920 йылдың 26 июнендә яңы һайланған Башревкомына буйһоноуҙан баш тарта һәм элекке хөкүмәт меннә бәйләнештәрен дауам итә, башҡа бер кантон исполкомы рәйесе Усҡаны Усаров яңы ревкомды ''«башҡорт халҡының дошманы»'' тип атай һәм властарға ҡаршы тороу өсөн ҡораллы отряд ойоштора башлай. Тиҙҙән улар барыһы ла контрреволюционерҙар тип иғлан ителәләр һәм репрессияланалар.

ВЦИК-тың һәм РСФСР-ҙың 1920 йылдың 19 майындағы Халыҡ комиссарҙары Советының «Автономиялы Совет Башҡорт республикаһының дәүләт ҡоролошо тураһында» исемле декреты башҡорттар араһында ризаһыҙлыҡ тыуҙыра һәм үҙәк власҡа ҡаршы партизан һуғышының төп сәбәбсеһе була<ref>{{ЭБЭ2013|index.php/prosmotr/2-statya/12838-krestyanskoe-povstancheskoe-dvizhenie-1918-21|Крестьянское-повстанческое движение в 1918—21|автор=[[Дәүләтшин Рафаэль Әхмәтгәрәй улы|Давлетшин Р. А.]]}}</ref>. Автономия территорияһында башҡорт ҡораллы баш күтәреүселәр отрядтары ойоштороу башлана — бындай ваҡиғалар Өфө, Пермь һәм башҡа губерналарҙа элегенрә тә, 1918 йылда ла, күҙәтелә. Ваҡыт айырмалыҡтары күрше губерналарҙан айырмалы рәүештә үҙенә башҡа сәйәсәт алып барған Башревкомдың элекке составының эшмәкәрлеге менән бәйле. Атап әйткәндә, республикала продразвёрстка үҙләштерелмәй, әммә Башревкомдың яңы составы уны бик киң ҡуллана башлай һәм былар бөтәһе лә күп һанлы ҡораллы бәрелештәргә алып килә. Әлеге конфликттар «элекке» ревком яҡлаусыларын эҙәрлекләү менән тура килә. Һөҙөмтәлә, 1920 йылдың йәйендә, [[Бөрйән-Түңгәүер ихтилалы|күп һандағы ихтилалдарға]], уларҙың үҙәктәре АБСР-ҙың көньяҡ-көнсығыш ([[Бөрйән-Түңгәүер кантоны|Бөрйән-Түңгәүер]], [[Тамьян-Ҡатай кантоны|Тамьян-Ҡатай]], [[Үҫәргән кантоны|Үҫәргән]]) кантондарында, ә сентябрҙә, яңы ихтилал нөктәләре барлыҡҡа килеүе менән, хәрби положение тағы ла биш кантонда индерелә. Ихтилалдарҙы баҫтырыу өсөн Поленов етәкселегендәге [[Башҡортостан Ғәҙәттән тыш комиссияһы|БашЧК]] отрядтары ебәрелә. Баймаҡҡа килеп еткәс, Поленов хәрби диктатура булдыра, урындағы хәкимиәт органдарын тарҡата һәм ''«башҡорттарҙың хәрәкәтенә ҡаршы аяуһыҙ көрәш»'' иғлан итә<ref>Лозунгом карательных отрядов было «Смерть башкирам!»</ref>. ЧК отрядтары тарафынан судһыҙ һәм тикшереүһеҙ Бөрйән-Түңгәүер кантисполкомының 10 ағзаһы атып үлтерелә, ябай башҡорт халҡын үлтереү һәм язалау менән оҙатылған «киң ҡурҡытыу» сәйәсәте үткәрелә.

1920 йылдың 10 сентябрендә Тамьян-Ҡатай кантисполкомы ултырышында яңыраҡ Польша фронтынан ҡайтҡан комбриг [[Мортазин Муса Лот улы|М. Л. Мортазин]] ҡатнаша. Ул кантондан ситкә бөтә урыҫ каратель отрядтарын сығарырға, баш күтәргән башҡорттарҙы азат итергә, яуаплы вазифаларға башҡорттарҙы тәғәйенләргә һәм махсус тикшереү комиссияһын булдырырға тәҡдим итә<ref>[http://urgaza.ru/kms_catalog+stat+cat_id-3+nums-111.html Повстанческое движение башкир во второй половине 1920 — начале 1921 гг. на юго-востоке Башкортостана] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130921235512/http://urgaza.ru/kms_catalog+stat+cat_id-3+nums-111.html |date=2013-09-21 }}</ref>.

Полктарға бүленгән һәм [[Унасов Хажиәхмәт Ғәбиҙулла улы|X. Унасовтың]] етәкселегендә хатта дивизияға берләшкән баш күтәреүсе отрядтарҙың дөйөм һаны 3 мең кешегә етә. Тамьян-Ҡатай кантонының төньяғында [[Мәғәсүмов Фәтхулла Борхай улы|Фәтхулла Мәғәсүмов]] отряды баш күтәрә, отрядтың һаны 3 мең тирәһе кеше тәшкил итә. Ф. Мәғәсүмов отряды бер нисә тапҡыр [[Златоуст]]ҡа һәм башҡа заводтарға һәм ауылдарға һөжүм итеп маташа. [[Белорет]] тирәһендә — 4000-кешелек баш күтәреүселәр отряды, [[Асҡар (Әбйәлил районы)|Асҡар]] районында — 1 мең кеше, [[Байназар]] районында — 1 меңгә яҡын кеше ойоша.

1920 йылдың июль-авгусында [[Мырҙабулатов Сөләймән Шәңгәрәй улы|С. Ш. Мырҙабулатов]], [[Унасов Хажиәхмәт Ғәбиҙулла улы|X. Унасов]], [[Мәғәсүмов Фәтхулла Борхай улы|Ф. Мәғәсүмов]], [[Ишмырҙин Әүхәҙи Ғәләүетдин улы|Ә. Ишмырҙин]], [[Амантаев Ғәббәс Ямалетдин улы|Ғ. Амантаев]], [[Айытбаев Ғәлиәхмәт Ямалетдин улы|Ғ. Айытбаев]], З. Ғәлин, М. Мостафин, [[Рәсүлев Мөждәбә Муса улы|М. Рәсүлев]], М. Сәғитов, Ф. Юламанов һәм башҡаларҙың ҡораллы отрядтары ойошторола, сентябрҙә улар ''Башҡорт Ҡыҙыл Армияһына'' берләшәләр. Башҡорт Ҡыҙыл Армияһының командующийы итеп — Ф. Б. Мәғәсүмов, 1-се дивизия начальнигы итеп — Х. Ғ. Унасов, 2-се дивизия начальнигы итеп Ф. Юламанов тәғәйенләнәләр. Реввоенсоветтың рәйесе — С. Ш. Мырҙабулатов, штаб начальнигы — Б. Ланин булалар.

Ихтилалсыларҙың төп талаптары:
* [[КПСС-тың Башҡортостан өлкә комитеты|РКП(б)-ның Башҡортостан өлкә комитеты]]н власлыҡ вәкәләттәренән бушатыу;
* хөкүмәткә Башревкомдың беренсе составын ҡайтарыу;
* Башревкомдың РСФСР-ҙың Халыҡ Комиссарҙары Советынан һәм ВЦИК-тан буйһонмаусан эшмәкәрлеге тураһында;
* хәрби коммунизм сәйәсәтен туҡтатыу һәм башҡалар.

1920 йылдың 28 июлендә дәүләт власының даими юғары органы булдырыла — [[БАССР-ҙың Үҙәк башҡарма комитеты]].

1920 йылдың октябрендә РКП(б)-ның ағзаларын яңынан теркәү буйынса Үҙәк комиссияһына ебәрелгән ғаризаһында [[Халиҡов Муллайән Дәүләтша улы|М. Д. Халиҡов]] аҙаҡҡы ваҡиғалар менән бәйле үҙәк һәм урындағы властарҙы ҡаты тәнҡит аҫтына ҡуя<ref>{{начало цитаты}}''«Политическая и административная власть в Башкирии, заменена товарищами небашкирского происхождения (в составе обкома и президиума БЦИК нет ни одного башкирина. Посмотрите состав наркоматов и местных исполкомов). Голодный и голый башкирский пролетариат не только забывается, но и уничтожается гораздо больше, чем когда-либо (по словам представителей с мест в районе Темясово число вырезанных башкир уполномоченными Башобкома и БашЦИК Поленовым и Руденко и прочими достигает до 3 000 человек). Башкирская масса несет гнет на себе гораздо больше, чем она несла при царском режиме…»''{{конец цитаты|источник={{книга
 |автор         = 
 |заглавие      = История башкирского народа : в 7 т./ гл. ред. М. М. Кульшарипов ; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН
 |ссылка        = 
 |ответственный = 
 |место         = Уфа
 |издательство  = Гилем
 |год           = 2010
 |том           = V
 |страниц       = 468
 |страницы      = 187
 |isbn          = 
}}}}
</ref>.

== Әһәмиәте ==
1926 йылда [[КПСС-тың Башҡортостан өлкә комитеты|РКП(б)-ның Башҡортостан өлкә комитеты]], «Башҡорт хәрәкәте характеристикаһы» тезистарын әҙерләү барышында, Совет губерна органдарының башҡорт милли хәрәкәте лидерҙарын ҡулға алыу буйынса ғәмәлдәрен  хаталы тип таный: ''«Ул осорҙа беҙҙең алда иң тәүҙә мөмкин тиклем ҡаршылашыусылар һанын әҙәйтеү бурысы тора ине.  Башҡорт хөкүмәте артынан иһә ул осорҙа башҡорт халҡының күпселеге тора ине»''<ref>{{книга
 |автор         = Еникеев 3. И., Еникеев А. 3.
 |заглавие      = История государства и права Башкортостана
 |ссылка        = 
 |ответственный = 
 |место         = Уфа
 |издательство  = Китап
 |год           = 2007
 |том           =
 |страниц       = 432
 |страницы      = 232
 |isbn          = 
}}</ref>.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|2}}

== Әҙәбиәт ==
{{Hider|title = ''Әҙәбиәт''|title-style = text-align: left; color: black; background-color: lavender; font-weight: bold; |content-style = color: black; background-color: ghostwhite; text-align: left; |hidden=1 |content =
* {{книга
 | автор         = 
 | заглавие      = А. А. Валидов — организатор автономии Башкортостана. У истоков федерализма в России (1917—1920). Документы и материалы. /Сост. Н. М. Хисматуллина, Р. Н. Бикметова, А. М. Галеева, Ю. Р. Сайранов
 | ссылка        = 
 | ответственный = 
 | место         = Уфа
 | издательство  = Китап
 | год           = 2005
 | том           = 1
 | страниц       = 392
 | страницы      = 
 | isbn          = 5-295-03702-9 
 | ref           = А. А. Валидов — организатор автономии Башкортостана.
}}
* {{книга|заглавие=А. А. Валидов — организатор автономии Башкортостана. У истоков федерализма в России (1917—1920). Документы и материалы. Ч. 2|ответственный=Сост. Н. М. Хисматуллина, З. Ю. Бурангулова, З. Г. Гатиятуллин.|место=Уфа|издательство=Китап|год=2011|страниц=436|isbn=978-5-295-05211-8 (ч. 2), 5-295-03701-0|ref=}}
* {{книга
 |автор         = Азнагулов В. Г., Хамитова З. Г.
 |заглавие      = Парламентаризм в Башкортостане: история и современность
 |ссылка        = http://www.gsrb.ru/ru/about_parliament/history/parlament_tom_1-1.pdf
 |ответственный = 
 |место         = Уфа
 |издательство  = ГРИ «Башкортостан»
 |год           = 2005
 |том           =
 |страниц       = 304
 |страницы      = 
 |isbn          = 5-8258-0203-7
 | ref           = Азнагулов В. Г., Хамитова З. Г.
}}
* {{книга
 | автор         = 
 | заглавие      = Ахметзаки Валиди Тоган. Не сочтите за пророчество: письма, обращения, выступления. / Сост. А. Юлдашбаев
 | ссылка        = 
 | ответственный = 
 | место         = Уфа
 | издательство  = Китап
 | год           = 1998
 | том           = 
 | страниц       = 192
 | страницы      = 
 | isbn          = 5-295-02244-7
 | ref           = 
}}
* {{книга
 |автор         = Багаутдинов Р. О.
 |заглавие      = Участие башкир в Белом движении (1917—1920)
 |ссылка        = 
 |ответственный = 
 |место         = Уфа
 |издательство  = 
 |год           = 2009
 |том           =
 |страниц       = 
 |страницы      = 
 |isbn          = 
}}
* {{книга
 | автор         = 
 | заглавие      = Башкирское национальное движение 1917—1920 гг. и А. Валиди: Зарубежные исследования./ Составление и вступительная статья И. В. Кучумова
 | ссылка        = 
 | ответственный = 
 | место         = Уфа
 | издательство  = Гилем
 | год           = 1997
 | том           = 
 | страниц       = 250
 | страницы      = 
 | isbn          = 5-7501-0092-8
 | ref           = 
}}
* {{книга|автор = Давлетшин Р. А. |часть=Крестьянское повстанческое движение 1918-21|заглавие=Башкирская энциклопедия. В 7 т.|ответственный=глав. ред. М. А. Ильгамов|место= Уфа|издательство=Башкирская энциклопедия|год=2007|том=3|страницы=543-544|страниц=672|isbn=978-5-88185-064-7|ref=Давлетшин Р. А.}}
* {{книга
 |автор         = 
 |заглавие      = Документы и материалы по истории башкирского народа (1900—1940) / Сост.: М. М. Кульшарипов, М. Н. Фархшатов, Д. Х. Янтурин, Р. З. Алмаев, Р. О. Багаутдинов, Р. Р. Газизов, Р. М. Зиязетдинов, А. Д. Казанчеев, К. К. Каримов, П. Ф. Назыров, Ю. Х. Юлдашбаев, А. З. Ярмуллина.
 |ссылка        = http://vk.com/doc704697_284976216?hash=a4ee4d620ac3ed753d&dl=6b77b33556b870c2fb
 |ответственный = 
 |место         = Уфа
 |издательство  = 
 |год           = 2012
 |том           =
 |страниц       = 624
 |страницы      = 
 |isbn          = 978-5-916-08093-3
}}
* {{книга|автор=[[Йәнекәев Зөфәр Ирғәле улы|Еникеев З. И.]], Еникеев А. З.|заглавие=История государства и права Башкортостана|место=Уфа|издательство=Китап|год=2007|страниц=432|страницы  =246—263|isbn=978-5-295-04258-4|ref=Еникеев З. И., Еникеев А. З.}}
* {{книга
 | автор = [[Әхмәтзәки Вәлиди Туған|Заки Валиди Тоган.]]
 | заглавие = Воспоминания: Книга I
 | ссылка =
 | ответственный =
 | место = Уфа
 | издательство = Башкирское издательство «Китап»
 | год = 1994
 | том =
 | страниц = 400
 | страницы = 13
 | isbn = 5-295-01269-7
 | ref =
}}
* {{книга
 |автор         = Зарипов А. Б.
 |заглавие      = Юго-восточный Башкортостан 1917—1922 гг.
 |ссылка        = 
 |ответственный = 
 |место         = Уфа
 |издательство  = 
 |год           = 2001
 |том           =
 |страниц       = 213
 |страницы      = 
 |isbn          = 
}}
* {{книга
 |автор         = [[Иҙелғужин Кәрим Абдулла улы|Идельгужин К. А.]]
 |заглавие      = Башкирские движения (в 1917, 1918, 1919 гг.)
 |ссылка        = 
 |ответственный = 
 |место         = Уфа
 |издательство  = 
 |год           = 1926
 |том           =
 |страниц       = 
 |страницы      = 
 |isbn          = 
}}
* {{книга
 |автор         = 
 |заглавие      = История башкирского народа: в 7 т./ гл. ред. [[Ҡолшәрипов Марат Мәхмүт улы|М. М. Кульшарипов]]; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН
 |ссылка        = 
 |ответственный = 
 |место         = Уфа
 |издательство  = Гилем
 |год           = 2010
 |том           = V
 |страниц       = 468
 |страницы      = 
 |isbn          = 978-5-7501-1199-2
 | ref           = История башкирского народа...
}}
* {{книга
 | автор         = [[Ҡолшәрипов Марат Мәхмүт улы|Кульшарипов М. М.]]
 | заглавие      = История Башкортостана: ХХ в. Учебник для 9 кл.
 | ссылка        = 
 | ответственный = 
 | место         = Уфа
 | издательство  = Китап
 | год           = 2005
 | том           = 
 | страниц       = 248
 | страницы      = 
 | isbn          = 5-295-03552-2
 | ref           = История Башкортостана
}}
* {{книга
 |автор         = [[Мортазин Муса Лот улы|Муртазин М. Л.]]
 |заглавие      = Башкирия и башкирские войска в Гражданскую войну
 |ссылка        = http://portal-rb.ru/documents/92688/93220/%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B8%D1%80%D0%B8%D1%8F%20%D0%B8%20%D0%B1%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B8%D1%80%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B5%20%D0%B2%D0%BE%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%B0%20%D0%B2%20%D0%93%D1%80%D0%B0%D0%B6%D0%B4%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BA%D1%83%D1%8E%20%D0%B2%D0%BE%D0%B9%D0%BD%D1%83.doc/7c10c221-1064-4574-b74f-02f13b31214a?version=1.0&targetExtension=pdf
 |ответственный = 
 |место         = М.
 |издательство  = Инсан
 |год           = 2007
 |том           =
 |страниц       = 208
 |страницы      = 
 |isbn          = 
}}
* Национально-государственное устройство Башкортостана (1917—1925 гг.): док. и материалы. В 4 т. Уфа, 2002—2009.
* {{книга
 | автор         = 
 | заглавие      = Служение: сборник / А.-З. Валиди Тоган, А. Инан, Г. Таган; сост. и пер. А. М. Юлдашбаев
 | ссылка        = 
 | ответственный = 
 | место         = Уфа
 | издательство  = Китап
 | год           = 2007
 | том           = 
 | страниц       = 207
 | страницы      = 
 | isbn          = 978-5-295-04119-8
 | ref           = 
}}
* {{статья
 |автор         = [[Таған Ғәлимйән Ғирфан улы|Таған Ғ.]]
 |заглавие      = Башҡорттар Байкал аръяғында
 |ссылка        = 
 |язык          = 
 |издание       = [[Ватандаш (журнал)|Ватандаш]]
 |тип           = 
 |год           = 1997
 |том           = 
 |номер         = 8–10
 |страницы      = 
 |doi           = 
 |issn          = 1683-3554
}}
* {{книга
 |автор         = Таймасов Р. С.
 |заглавие      = Участие башкир в Гражданской войне. Книга первая: В лагере контрреволюции (1918 — февраль 1919)
 |ссылка        = 
 |ответственный = 
 |место         = Уфа
 |издательство  = РИЦ БашГУ
 |год           = 2009
 |том           =
 |страниц       = 200
 |страницы      = 
 |isbn          = 
}}
* {{книга
 |автор         = [[Юлдашбаев Билал Хәмит улы|Юлдашбаев Б. Х.]]
 |заглавие      = Учредительный курултай как вершина Башкирского национального движения// Этнополитическая мозаика Башкортостана. В 3 т.
 |ссылка        = 
 |ответственный = 
 |место         = М.
 |издательство  = 
 |год           = 1992
 |том           = II
 |страниц       = 
 |страницы      = 
 |isbn          = 
}}
}}

== Һылтанмалар ==
* {{БЭ2013|index.php/read/8-statya/1884-bash-ort-milli-kh-r-k-te|Башҡорт милли хәрәкәте|автор=Ишемғолов Н. У., [[Ҡолшәрипов Марат Мәхмүт улы|Ҡолшәрипов М. М.]]}}
* {{книга
 | автор = [[Ҡолшәрипов Марат Мәхмүт улы|Кульшарипов М. М.]]
 | заглавие = Башкирское национальное движение (1917—1921 гг.)
 | ссылка =
 | ответственный =
 | место = Уфа
 | издательство = Китап
 | год = 2000
 | том =
 | страниц = 364
 | страницы =
 | isbn = 5-295-02542-X
 | ref =
}}

== Видеояҙмалар ==
* {{YouTube|PL242BCA6C1C9B75FB|logo=1|Рождение Башкирской Республики. В 9-ти частях}}
* {{YouTube|zQH3idUZGMY|logo=1|15 ноября — День провозглашения Башкирской республики}}

{{Һайланған мәҡәлә|Тарих}}

[[Категория:Башҡортостан тарихы]]
[[Категория:Башҡорт милли хәрәкәте]]