Баҡса айыу баланы битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Таксон
| name              = Айыу баланы
| image file        = Lonicera_caprifolium_RF.jpg
| image title       = [[Айыу баланы каприфоль]]. Ырыуҙың[[тип төрө]] 
| image descr       = [[Айыу баланы каприфоль]]. <br />Ырыуҙың [[тип төрө]] 
| regnum            = Үҫемлектәр
| parent            = 
| rang              = Ырыу
| latin             = Lonicera
| author            = [[L.]]
| syn               = 
* {{bt|Caprifolium|[[Mill.]]}}<ref name="GRIN"/>
* {{bt|Metalonicera|[[M.Wang]] & [[A.G.Gu]]}}<ref name="GRIN"/>
* {{bt|Xylosteon|[[Mill.]]}}<ref name="GRIN"/>
| children name     = Төрҙәре
| children          = Ҡыҫҡартылған исемлек — [[#Төрҙәре|тексты ҡара]] <br />Тулы исемлек — [[Айыу баланы ырыу төрө]]
| typus             = {{bt-latrus|Lonicera caprifolium|aut=[[L.]]|txt={{тип}}<ref name="NCU"/>|Айыу баланы каприфоль}}
| range map         = 
| range map caption = 
| range map width   = 
| range legend      = 
| iucnstatus        = 
| wikispecies       = Lonicera L.  
| commons           = Category:Lonicera
| iucn              = 
| itis              = 35281
| ncbi              = 49606
| eol               = 60796
| grin              = 6947
| ipni              = 6097-1
}}
'''Айыу баланы''' ({{lang-ru|жимолость}}, {{lang-la|Lonícera}}) — тура баҫып, үрмәләп йә ергә йәйелеп  үҫә торған [[ҡыуаҡтар]]ҙан;  айыу баланы ғаиләһенең типлы ырыуынан. Латинса атамаһы немец  математигы, физигы һәм ботанигы Адам Лоницер (1528—1586) исеменән алынған, ә башта уны  [[Карл Линней]] каприфоль тип атарға йыйынған булған ({{lang-la2|Caprifolium}}, сөнки  Европала тап бына   ошо төр -[[айыу баланы каприфоль]] үҫтерелә торған булған<ref>
{{cite web
 | url         = http://flower.onego.ru/kustar/lonicera.html
 | title       = Айыу баланы (Lonicera). Айыу баланы ғаиләһенән
 | work        = Энциклопедия декоративных садовых растений
 | accessdate  = 2010-02-12
 | lang        = ru
 | archiveurl  = http://www.webcitation.org/65Z2DeXoh
 | archivedate = 2012-02-19
}}</ref>.

== Үҫкән урындары ==
[[File:Lonicera coerulea a3.jpg|thumb|слева|Баҡса айыу баланы еләге]]
[[Төньяҡ ярымшарҙа]] һәр ерҙә тиерлек осрай. 190 төрө билдәле, күберәк Гималайҙа һәм Шәрҡи Азияла үҫә.  [[Рәсәй]]ҙә  ҡырағай  14 төрө бар.

== Ботаник үҙенсәлектәре==
Сәскәләре  эре генә, аҡ, алһыу, һарғылт йә зәңгәрһыу. Япраҡ төптәрендә йә  суҡтарҙың осонда икешәр булып урынлаша. 

Емештәре лә парлы, ҡайһы саҡ ҡушар булып үҫә.

== Ашарға яраҡлы төрө ==
Ҡырағай төрө республикабыҙҙа ла үҫә, ул ҡыҙыл еләкле һәм ағыулы. Айыу баланының ашарға яраҡлы төрҙәре лә  күп, хәҙер уны беҙҙә баҡсаларҙа үҫтерә башланылар. Оҙонса еләктәренә, әйтерһең, көртмәле менән мышар тәме ҡушылған, тиресәһе лә көртмәле төҫөндә.  Ҡыуаҡтан ғына алып ҡапҡанда әллә ни тәмле лә түгел кеүек, әсерәк. Әммә шәкәр йәки бал менән – хәтәр шәп! Етмәһә, ул июнь башында уҡ, башҡа еләктәрҙән алда,  бешеп тә етә. Ҡайнатма ла, компот та әҙерләргә була унан, ә ойотҡан-ҡатыҡ, кефир менән шунда уҡ ҡына бына тигән файҙалы, тәмле ризыҡты табынға ҡуйып була. 




== Төрҙәре ==

Ырыуҙа  200 төр бар<ref name="Флора СССР">По данным книги «Флора СССР» (см. раздел [[#Литература|Литература]]).</ref> Ҡайһы бер төрҙәре:
{||-
|
* {{bt-latrus|Lonicera alpigena|aut=[[L.]]|Жимолость альпийская}}
* {{bt-latrus|Lonicera alseuosmoides|aut=[[Graebn.]]|Жимолость свежепахнущая}}
* {{bt-latrus|Lonicera altmannii|aut=[[Regel]] & [[Schmalh.]]|Жимолость Альтмана}}
* {{bt-latrus|Lonicera arborea|aut=[[Boiss.]]|Жимолость древовидная}}
* {{bt-latrus|Lonicera arizonica|aut=[[Rehder]]|Жимолость аризонская}}
* {{bt-latrus|Lonicera asperifolia|aut=([[Decne.]]) [[Hook.f.]] & [[Томсон, Томас|Thomson]]|Жимолость жёстколистная}}
* {{bt-latrus|Lonicera bracteolaris|aut=[[Boiss.]] & [[Buhse]]|Жимолость прицветничковая}}
* {{bt-latrus|Lonicera caerulea|aut=[[L.]]|Жимолость голубая|Жимолость синяя}}
* {{bt-latrus|Lonicera canadensis|aut=[[J.Bartram]] ex [[Маршалл, Хамфри|Marshall]]|Жимолость канадская}}
* {{bt-latrus|Lonicera caprifolium|aut=[[L.]]|txt={{тип}}<ref name="NCU"/>|Жимолость каприфоль|Жимолость душистая}}
* {{bt-latrus|Lonicera caucasica|aut=[[Pall.]]|Жимолость кавказская}}
* {{bt-latrus|Lonicera chamissoi|aut=[[Бунге, Александр Андреевич|Bunge]]|Жимолость Шамиссо}}
* {{bt-latrus|Lonicera chrysantha|aut=[[Turcz.]] ex [[Ledeb.]]|Жимолость золотистая}}
* {{bt-latrus|Lonicera ciliosa|aut=([[Pursh]]) [[Poir.]] ex [[DC.]]|Жимолость реснитчатая}}
* {{bt-latrus|Lonicera confusa|aut=[[DC.]]|Жимолость обманчивая}}
* {{bt-latrus|Lonicera demissa|aut=[[Rehder]]|Жимолость поникшая}}
* {{bt-latrus|Lonicera dioica|aut=[[L.]]|Жимолость сизая}}
* {{bt-latrus|Lonicera discolor|aut=[[Lindl.]]|Жимолость разноцветная}}
* {{bt-latrus|Lonicera edulis|aut=[[Turcz.]]|Жимолость съедобная}}<ref>В базе [[Germplasm Resources Information Network|GRIN]] ранг данного вида понижен до подвида {{bt|Lonicera caerulea|var=edulis|[[Turcz.]] ex [[Herder]]}}</ref>
* {{bt-latrus|Lonicera etrusca|aut=[[Santi]]|Жимолость этрусская|Жимолость тосканская}}
* {{bt-latrus|Lonicera ferdinandi|aut=[[Franch.]]|Жимолость Фердинанда}}
* {{bt-latrus|Lonicera flava|aut=[[Симс, Джон|Sims]]|Жимолость жёлтая}}
* {{bt-latrus|Lonicera floribunda|aut=[[Boiss.]] & [[Buhse]]|Жимолость многоцветковая|Жимолость цветущая}}
* {{bt-latrus|Lonicera giraldii|aut=[[Rehder]]|Жимолость Джиральда}}
* {{bt-latrus|Lonicera gracilipes|aut=[[Miq.]]|Жимолость стройночерешчатая}}
* {{bt-latrus|Lonicera gynochlamydea|aut=[[Hemsl.]]|Жимолость пестичнопокровная}}
* {{bt-latrus|Lonicera heterophylla|aut=[[Decne.]]|Жимолость разнолистная}}
* {{bt-latrus|Lonicera hirsuta|aut=[[Итон, Амос|Eaton]]|Жимолость шероховатая}}
* {{bt-latrus|Lonicera hispida|aut=[[Pall.]] ex [[Schult.]]|Жимолость щетинистая}}
* {{bt-latrus|Lonicera iberica|aut=[[M.Bieb.]]|Жимолость иберийская|Жимолость грузинская}}
* {{bt-latrus|Lonicera implexa|aut=[[Aiton]]|Жимолость сплетённая}}
* {{bt-latrus|Lonicera involucrata|aut=([[Richardson]]) [[Banks]] ex [[Spreng.]]|Жимолость покрывальная}}
* {{bt-latrus|Lonicera japonica|aut=[[Thunb.]]|Жимолость японская}}
|
* {{bt-latrus|Lonicera koehneana|aut=[[Rehder]]|Жимолость Кене}}
* {{bt-latrus|Lonicera korolkowii|aut=[[Stapf]]|Жимолость Королькова}}
* {{bt-latrus|Lonicera maackii|aut=([[Rupr.]]) [[Maxim.]]|Жимолость Маака}}
* {{bt-latrus|Lonicera maximowiczii|aut=([[Rupr.]] ex [[Maxim.]]) [[Maxim.]]|Жимолость Максимовича}}
* {{bt-latrus|Lonicera microphylla|aut=[[Willd.]] ex [[Schult.]]|Жимолость мелколистная}}
* {{bt-latrus|Lonicera myrtilloides|aut=[[Purpus]]|Жимолость черниковидная}}
* {{bt-latrus|Lonicera myrtillus|aut=[[Hook.f.]] & [[Томсон, Томас|Thomson]]|Жимолость черничная}}
* {{bt-latrus|Lonicera nervosa|aut=[[Maxim.]]|Жимолость сетчатая}}
* {{bt-latrus|Lonicera nigra|aut=[[L.]]|Жимолость чёрная}}
* {{bt-latrus|Lonicera nummulariifolia|aut=[[Jaub.]] & [[Spach]]|Жимолость монетолистная}}
* {{bt-latrus|Lonicera oblongifolia|aut=([[Голди, Джон|Goldie]]) [[Hook.]]|Жимолость длиннолистная}}
* {{bt-latrus|Lonicera obovata|aut=[[Royle]] ex [[Hook.f.]] & [[Томсон, Томас|Thomson]]|Жимолость обратнояйцевидная}}
* {{bt-latrus|Lonicera periclymenum|aut=[[L.]]|Жимолость вьющаяся}}
* {{bt-latrus|Lonicera pileata|aut=[[Oliv.]]|Жимолость шапочная}}
* {{bt-latrus|Lonicera praeflorens|aut=[[Batalin]]|Жимолость раннецветущая}}
* {{bt-latrus|Lonicera pyrenaica|aut=[[L.]]|Жимолость пиренейская}}
* {{bt-latrus|Lonicera quinquelocularis|aut=[[Hardw.]]|Жимолость пятигнездная}}
* {{bt-latrus|Lonicera rupicola|aut=[[Hook.f.]] & [[Томсон, Томас|Thomson]]|Жимолость скальная}}
* {{bt-latrus|Lonicera ruprechtiana|aut=[[Regel]]|Жимолость Рупрехта}}
* {{bt-latrus|Lonicera sempervirens|aut=[[L.]]|Жимолость вечнозелёная}}
* {{bt-latrus|Lonicera similis|aut=[[Hemsl.]]|Жимолость похожая}}
* {{bt-latrus|Lonicera standishii|aut=[[Жак, Анри Антуан|Jacques]]|Жимолость Стэндиша}}
* {{bt-latrus|Lonicera steveniana|aut=[[Fisch.]] ex [[Pojark.]]|Жимолость Стевена}}
* {{bt-latrus|Lonicera tangutica|aut=[[Maxim.]]|Жимолость тангутская}}
* {{bt-latrus|Lonicera tatarica|aut=[[L.]]|Жимолость татарская}}
* {{bt-latrus|Lonicera tatsienensis|aut=[[Franch.]]|Жимолость восточнотибетская}}
* {{bt-latrus|Lonicera tenuipes|aut=[[Nakai]]|Жимолость тонкая}}
* {{bt-latrus|Lonicera tomentella|aut=[[Hook.f.]] & [[Томсон, Томас|Thomson]]|Жимолость тонковолосистая}}
* {{bt-latrus|Lonicera tragophylla|aut=[[Hemsl.]]|Жимолость каприфолелистная}}
* {{bt-latrus|Lonicera trichosantha|aut=[[Бюро, Луи Эдуар|Bureau]] & [[Franch.]]|Жимолость волосистоцветковая}}
* {{bt-latrus|Lonicera utahensis|aut=[[S.Watson]]|Жимолость ютская}}
* {{bt-latrus|Lonicera webbiana|aut=[[Wall.]] ex [[DC.]]|Жимолость Уэбба}}
* {{bt-latrus|Lonicera xylosteum|aut=[[L.]]|Жимолость настоящая|Жимолость обыкновенная|Жимолость лесная}}
|}

== Ҡайһы бер сорттары==
* {{anchor|Гордость Бакчара}}'''' Бакчар ғорурлығы''''. Сорт  [[Жимолость Турчанинова|Турчанинов айыу баланы]] нигеҙендә барлыҡҡа килтерелгән<ref>[http://www.niilisavenko.ru/1324151581 Жимолость] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100701155107/http://www.niilisavenko.ru/1324151581 |date=2010-07-01 }} на сайте [http://www.niilisavenko.ru ГНУ НИИ садоводства Сибири имени М.А. Лисавенко] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130621064649/http://niilisavenko.ru/ |date=2013-06-21 }}</ref>.  [[Бакчарский опорный пункт северного садоводства|Төньяҡ баҡсасылыҡтың Бакчар терәк пунктында]] [[селекция]] яһалған. [[Дәүләт  селекцион ҡаҙаныштар реестр]]ына  2006 йылдан индерелгән. Ҡыуаҡ бейеклеге 1,6 метрға етә , уртаса ҡуйылыҡта, ярымтүңәрәк. Төп ботаҡтары арка һымаҡ урынлашҡан. Уртаса бер ҡыуаҡтан  - 1,8 кг емеш бирә, 8—10 йылдан  2,6 кг-ға етә, еләктәренең уртаса ҙурлығы  - 1,2 г, оҙонлоғо 4 см-ға етә. Тәме әскелт-татлы, ҡырҡыулығы юҡ, татлы табынға яраҡлы, дегустацияла ҡуйылған баһа -  4,8<ref name="Савинкова">{{статья
|автор        = Савинкова Н. В., Гагаркин А. В.
|заглавие     = Жимолость на Бакчарском опорном пункте северного садоводства, этапы работы и некоторые итоги.
|ссылка       = http://lonicera-conference.narod.ru/articles/Savinkova.pdf
|издание      = Материалы конференции "Состояние и перспективы развития культуры жимолости в современных условиях"
|тип          = 
|место        = 
|издательство = 
|год          = 
|том          =
|номер        = 
|страницы     = 
}}
</ref>.

== Аш-һыуҙа ҡулланылышы== 
'''Ойотҡан-ҡатыҡ менән баллы эсемлек'''

2 кешелек:
2 балғалаҡ бал йәки 4 балғалаҡ шәкәр
100 г айыу баланы
2 стакан ҡатыҡ ( ойотҡан) йә кефир

Еләктәрҙе иҙеп ҡатыҡҡа ҡушабыҙ, бал йә шәкәр өҫтәйбеҙ ҙә ныҡ итеп болғатабыҙ.

== Иҫкәрмәләр==
{{примечания|refs=
<ref name="GRIN">По данным сайта [[Germplasm Resources Information Network|GRIN]] (см. карточку растения).</ref>
<ref name="NCU">{{cite web|url=http://www.bgbm.org/scripts/asp/IAPT/ncugentry.asp?name=Lonicera|title=Entry for ''Lonicera'' L.|date=Sept 24, 1997|work=NCU-3e. Names in current use for extant plant genera. Electronic version 1.0|lang=en|accessdate=2010-11-29|archiveurl=http://www.webcitation.org/689GvZM5i|archivedate=2012-06-03}}</ref>
}}

== Әҙәбиәт ==
* {{ДикСССР|автор=|часть=Род 8. Жимолость — Lonicera L.|том=6|стр=211—299}}
* {{ФлораСССР|автор=|часть=Род 1401. Жимолость — Lonicera L.|том=23|стр=467—573}}
* {{статья|автор=Шейко В. В.|заглавие=Спектр современных взглядов на структуру рода ''Lonicera'' L. (Caprifoliaceae)|ссылка=http://ssbg.asu.ru/turcz/turcz107-13-54.pdf|издание=Turczaninowia|тип=журнал|место=|издательство=|год=2007|выпуск=10 (1)|страницы=13—54|isbn=}}
*  Ситдиҡова Гүзәл. Айыу баланы - "Башҡортостан", 2013, 21 июнь [http://bashgazet.ru/sovet/8908-ayyu-balany.html] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160309183842/http://bashgazet.ru/sovet/8908-ayyu-balany.html |date=2016-03-09 }}

== Һылтанмалар ==
{{wiktionary|Айыу баланы}}
* {{Из БСЭ|http://slovari.yandex.ru/dict/bse/article/00026/40000.htm}}{{V|15|2|2010}}
* {{ВТ-ЭСБЕ|Жимолость}}


[[Категория:Айыу баланы һымаҡтар]]
[[Категория:Евразия флораһы]]
[[Категория:Кеше исемдәре бирелгән үҫемлек таксондары]]