Белорус милли кейеме

Белорус милли кейеме

Белорус милли кейеме Викимилектә

Хабовичи ауылынан традицион һәм бик архаик кобрин крәҫтиән байрам ҡатын ҡыҙҙар костюмы. XIX быуат аҙағы. Боронғо белорус мәҙәниәте музейы

Белорус милли кейеме — белорустар көндәлек һәм байрам көнкүрешендә ҡулланған кейем, аяҡ кейеме һәм аксессуарҙар комплексы. Милли кейем юғары мәҙәни ҡиммәткә эйә һәм белорус халҡының этник атрибуттарының береһе булып тора.

Белорус милли кейеменең кәм тигәндә 3 төрө (социаль ҡарағанлығына ярашлы) айырыла:

• крәҫтиән
• мещан
• шляхта (дворян)

Белорус крәҫтиән костюмының тарихи тамырҙары тәрән һәм бик күп архаик һыҙаттарын һаҡлап ҡалған. Ыңғайға кейергә яраҡлылыҡты һәм эстетиклыҡты берләштереп, ул ябай кейемгә йәки художестволы әҫәргә ҡарағанда ла күпкә ҙурыраҡ кимәлдә. Белорустарҙың крәҫтиән костюмы урындағы традицияларҙы, белорус халҡы вәкилдәренең ихтыяждарын һәм социаль статусын, уны булдырыусы оҫталарҙың донъяға ҡарашын сағылдырған, ә декоратив орнаментта ҡайһы берҙә тотошо менән йөкмәткеле тарихтар уҡыла. Ғәҙәттә, белорустарҙың милли кейеме тураһында һүҙ барғанда нәҡ крәҫтиән костюмын күҙ уңында тоталар. Бынан тыш, ул интернациональ ҡала кейеме тенденцияларын үҙ эсенә алған һәм шул рәүешле дөйөм Европа контексына тап килгән.

Өйрәнеү тарихы

Белорустарҙың крәҫтиән костюмын төрлө яҡлап өйрәнеү XIX быуатта башлана һәм белорус һәм сит ил ғалимдарының был славян халҡының рухи мәҙәниәте һәм көнкүреше менән ҡыҙыҡһыныуына бәйле була. Белорустарҙың матди көнкүреш әйберҙәренән айырым, бай коллекциялар төҙөй башланылар. Улар төрлө төбәктәрҙең крәҫтиән костюмын сағыштырма өйрәнеү өсөн бай материал булып тора. Уларҙың составына Белоруссия райондарында, атап әйткәндә, элекке Гродно, Могилёв, Минск, Витебск губерналарында, һатып алынған ҡатын-ҡыҙҙар һәм ир-егеттәр кейеме инә. Кейемдең бер нисә һығымтаһы һәм өлгөләре XIX—XX быуат башында баҫылған. Тап ошо осорҙа крәҫтиән вәкилдәренең халыҡ традициялары, көнкүреше, антропологик үҙенсәлектәре, уларҙың кейеме һәм фольклоры тураһында байтаҡ мәғлүмәттәр туплана. 1920-се йылдарҙа этнологик тикшеренеүҙәрҙә, шул иҫәптән яңы тикшеренеү методикаларына ярашлы, яңы йүнәлештәр табыла:

• Беренсе йүнәлеш традицион этнографик өйрәнеүҙе дауам итте, ләкин яңы алымдарға ярашлы: кейем-һалым предметтарын картала билдәләү, айырым костюм типтарының һәм формаларының географик таралыуын теркәү. Был йүнәлештә Белоруссия мәҙәниәте институтының Н. И. Касперович, В. У. Ластовский, И. А. Сербов кеүек билдәле хеҙмәткәрҙәре эшләгән.
• Икенсе йүнәлеше костюмды дизайнда структур өйрәнеү ысулы менән сәнғәт ғилеме өлкәһендә формалаша (XX быуаттың икенсе яртыһында барлыҡҡа килә).

Белорус костюмы тураһында яҙма таныҡлыҡтар байтаҡ: мәғлүмәт дөйөм тарих, тыуған яҡты өйрәнеү һәм махсус баҫмаларҙа осрай. Беҙҙең заманда ла, мәҫәлән, Иоганн Готлиб Георгиҙың «Рәсәй дәүләтендә йәшәүсе бөтә халыҡтарҙы тасуирлау» («Описание всех обитающих в Российском государстве народов») хеҙмәте юғары баһалана. Костюм тураһында мәғлүмәттәрҙе шулай уҡ Рәсәй империяһының Генераль штабы офицерҙарының XIX быуатта йыйған айырым томдарында туплаған материалдарҙа табырға мөмкин. В. Ф. Миллер үҙенең әҫәрендә белорус губернияларында Мәскәүҙә 1867 йылғы Бөтә Рәсәй этнографик күргәҙмәһенә йыйылған материалдарҙы берләштерә. Император Рус география йәмғиәте архивтарынан материалдар тикшеренеүселәр өсөн бик мөһим, уларҙың бер өлөшө этнографик, тарихи журналдарҙа һәм айырым баҫмаларҙа донъя күргән. Белорустар мәҙәниәте, шул иҫәптән халыҡ кейеме лә, поляк ғалимдарының тикшеренеү объекты була. Белорустарҙың ғына түгел, ә ғөмүмән көнсығыш славяндарының милли кейемдәрен тасуирлауға һәм төшөнөүгә Г. С. Маслова ҙур өлөш индерҙе.

Михаил Романюктың «Белорусские народные костюмы» (2014) альбомының тышлыҡтары: малорит костюмлы крәҫтиәндәр

XX быуаттың икенсе яртыһында белорус костюмын өйрәнеү уның этиологияһына тура килә, өҫтәүенә был йүнәлештә белорус этнографтары: Л. А. Молчанова, А. Н. Курилович, А. Дулеба, В. С. Титов өҫтөнлөк итә. Белорус этнографтары Белоруссияның бөтә төбәктәрен этнографик өйрәнде һәм белорустар кейеменең күп төрлө булыуын раҫлаусы материалдар йыйҙы һәм уның төбәк варианттарының урындағы үҙенсәлектәрен билдәләргә мөмкинлек бирҙе.

Михаил Романюк белорус крәҫтиән костюмын тикшереүҙә сәнғәт ғилеме йүнәлешен өйрәнеүсе иң билдәле авторҙарҙың береһе булған. Ул «Белорус халыҡ кейеме» (1981) альбомын — фотография материалдары йыйынтығын ижад итә. Уны баҫтырған осорҙа балттарҙа ла, украиндарҙа ла, рустарҙа ла уның аналогы булмаған. . Альбом Рус география йәмғиәте, белорус музейҙары архивтары һәм авторҙың үҙенсәлекле этнографик коллекциялары нигеҙендә эшләнгән. Альбомдың ҡыҫҡартылған версияһы 2003 йылда һәм 2014 йылда нәшер ителә М. Ф. Романюк известен также по многочисленным научным статьям в белорусских энциклопедиях.

Беренсе донъя һуғышынан һуң Европа илдәре өсөн халыҡ кейемдәрен көндәлек файҙаланыуҙы сикләүгә дөйөм тенденция Белоруссияны ла урап үтмәй, ләкин милли кейем темаһы тикшеренеүселәр өсөн һаман да көнүҙәк булып ҡала. Ғалимдар өсөн Бөйөк Литва кенәзлеге дәүерендәге белорустарҙың сағыштырмаса насар өйрәнелгән (XIX—XX быуаттар костюмы менән сағыштырғанда) кейеме ҙур ҡыҙыҡһыныу тыуҙыра: был осор тураһында мәғлүмәтте акт документтарында, хаттарҙа, имение инвентарҙарында һәм мөлкәт исемлектәрендә, сәйәхәтселәрҙең хәтирәләрендә, яҙмаларында, йылъяҙмаларҙа һ. б. табырға мөмкин, хроникаларҙа и т. д. Беларусь Милли фәндәр академияһының Кондрат Крапива исемендәге Сәнғәт ғилеме, этнография һәм фольклор институты белорус милли костюмын өйрәнеү өлкәһендә төп ғилми-тикшеренеү учреждениеһы булып тора. 2017 йылда ике китапта институт хеҙмәткәрҙәре Валентина Николаевна Белявина һәм Любовь Васильевна Ракованың фундаменталь тикшеренеүҙәре йомғаҡтары баҫылып сыҡты.

Костюмдың ҡыҫҡаса тарихы

«Гродно эргәһендә йәшәгән крәҫтиәндәр» (рәссам — Левицкий Ян)

Уртаса континенталь климат, оҙон ҡыш һәм һалҡын йәй хәҙерге Белоруссия биләмәһендә йәшәүселәрҙе ябыҡ һәм йылы кейем кейергә мәжбүр иткән. Региональные особенности одежды здесь начали наблюдаться уже в I тыс. н. э.. Бындай кейемдең төбәк үҙенсәлектәре б. э. т. II мең йыллыҡ башында күҙәтелә башлай: мәйетте яндырыу йолаһынан мәйетте ҡәберлектә ерләү йолаһына (унда күп предметтар һаҡлана) күсеү булған, был ғалимдарға ошо осорҙо яҡшыраҡ өйрәнергә мөмкинлек биргән. Ул осорҙағы костюмдың иң мөһим элементы — баш кейеме, тәү сиратта, баш кейеменә беркетелгән, сәскә үрелгән йәки һырға кеүек кейелгән ҡатын-ҡыҙ сикә сулпылары. Бындай биҙәүестәр табылған урындарҙың картографияһы төп этнографик сиктәрҙе һыҙырға мөмкинлек бирҙе — иң ябай сым йөҙөккә оҡшаш сикә ҡулсалары бөтә Көнсығыш Европала тиерлек таралған була.

Хәҙерге Белоруссия территорияһында урындағы балт халҡын славянлаштырыу процестары һәм үҙ-ара мәҙәни тәьҫир итешеү процестары бик әүҙем барған XI—XII быуаттар костюмы тикшеренеүселәрҙә ҙур ҡыҙыҡһыныу тыуҙыра.

Белорус халҡының традицион костюмын һәм уның үҙенсәлектәрен формалаштырыу Бөйөк Литва кенәзлеге йылдарында башлана. Белорус биләмәләрендә патриархаль йәшәү рәүеше һәм тәбиғи хужалыҡ алып барыу традицион кейемдең күп типик һыҙаттары (кейемдең ябай формалары, тура бесеү, биҙәлештә аҡ, ҡара һәм ҡыҙыл төҫтәрҙең һәм ромб-геометрик орнаменттың өҫтөнлөк итеүе) боронғо замандарҙан алып XIX быуат аҙағына — XX быуат башына тиклем һаҡлана.

XIX быуат аҙағына — XX быуат башына беларусь костюмының тышҡы күренеше тотороҡлана, сағыу этник үҙенсәлектәре барлыҡҡа килә. Белорусь костюмында иң мөһим характеристикаларҙың береһе — күҙгә ташланып торған йола тотороҡлолоғо. Быуаттар дауамында төрлө йоғонтоларҙы үҙ эсенә алып, белорус костюмы оҙаҡ ваҡыт ҡайһы бер кейем әйберҙәренең киҫелеше үҙгәрешһеҙ, формаһы һаҡлаған. Милли кейемдең айырым атрибуттары юғалмаған, унда боронғо архаик һыҙаттар, мәҫәлән, боронғо орнамент һәм буй биҙәлеш һаҡланған. Туҡыма әҙерләү технологиялары ла боронғо замандарҙан һаҡланып ҡалған. Традицион тышҡы ҡиәфәтенең тотороҡло булыуына ҡарамаҫтан, костюмдың төрлө образдарҙа һәм композицияла күп вариантлы.

Локаль төрҙәре

Белоруссия биләмәһендә тикшеренеүселәр халыҡ кейеменең билдәле бер ергә ярайһы ныҡ бәйләнгән 30-ҙан ашыу төрөн айырып күрһәтә.

• 
  Давыд-Городец-Туров ҡоролошло
• 
  Диснен ҡоролошло
• 
  Кобрин ҡоролошло
• 
  Копыль-Клецк ҡоролошло
• 
  Слуцк ҡоролошло
• 
  Пухович ҡоролошло
• 
  Мотоль ҡоролошло
• 
  Новогруд ҡоролошло
• 
  Пинск ҡоролошло
• 
  Волковысск-Каменецк ҡоролошло

Ир-ат кейемен тасуирлау

Белорус крәҫтиәндәренең традицион йәйге өҫ кейеме, XIX быуат (Боронғо белорус мәҙәниәте музейы)

Белоруссияла ирҙәр кейемендәге үҙгәрештәр тарихтың теге йәки был осороноң характерын һәм тәбиғәт мөхите шарттарын сағылдыра, белорустарҙың ихтыяждарын, эстетик зауыҡтарын, рухи һәм матди мәҙәниәтенең символикаһын һәм көнкүрешен киңерәк аңларға мөмкинлек бирә.

Иңбаш һәм билгә тиклем кейем

Белорус ир-егеттәрҙең билгә тиклем кейеменең иң боронғо өлөшө булып күлдәк тора («сорочка», рубаха", «лянка», «срачица»). Ирҙәр күлдәгенең иң киң таралған өлгөһө — яғаһы булмаған, әммә күкрәк уртаһында ҡырҡылған, йөйһөҙ, тотош киҫеп тегелгән (туникаға оҡшаш) етен күлдәк. Күлдәкте муйын тирәһендә төймәгә элгәндәр йә таҫма,ҡысмау йәки ейәк (тесёмка) менән бәйләнгән. Туникаға оҡшаш күлдәк Балтик буйы, Волга буйы һәм Дағстан халыҡтарында иң боронғо ирҙәр кейеме булған.

Тәүҙә көнсығыш славяндарҙың ирҙәр күлдәге оҙон, ҡайһы берҙә тубыҡҡа тиклем булған, һәм уны ыштан менән кейгәндәр. Янбаштарына етен йәки буҫтау билбау урағандар.

XIX быуат аҙағы — XX быуат башында Белоруссияның төрлө төбәктәрендә ирҙәрҙең билгә тиклемге кейеме «штаны», «ноговицы», «гоновицы», «порты», «учкуры», «майтки» тип аталған. Иртә Урта быуаттарҙа Белоруссияның төрлө төбәктәрендә ирҙәр ыштаны киң булмаған һәм уларҙы нигеҙе буйлап бөкләнгән тура иңдән теккәндәр. Иңдәр араһында өҫтәмәләр йәки ҡыйыҡтар тегелгән. Билбау киң булмаған һәм бил тирәләй уралған.

Станислав Антоний Щука ҡыҙыл контушта һәм «ҡырылған маңлай» причёскалы. 1740 йыл тирәһе

Граф Криштоф Ходкевич тун менән жупан кейгән. Причёскаһы «ҡырылған маңлай». XVII быуат уртаһы

Наполеон Феликсович Еленский (һулда) һәм Иероним Феликсович Кеневич — Мозырь өйәҙе алпауыттары гусар кейемендә. 1860-сы йылдар башы.

Өҫ кейеме

Белорус крәҫтиәндәренең традицион ҡышҡы өҫ кейеме (Ивацевичтар янындағы Гоща ауылы), (Боронғо белорус мәҙәниәте музейы)

«Борисов эргәһендә йәшәүсе крәҫтиәндәр» гравюраһы, 1847 йылға тиклем рәссам Юзеф Озембловский

Крәҫтиәндәрҙең традицион өҫ кейеме тупаҫ туланан тегелгән һәм үҙенең төп һыҙаттарын һаҡлаған: эшләү һәм йәшәү өсөн уңайлы һәм арзан туҡыманан, тиренән тегелгән. Өҫкө кейем өйҙә етештерелгән һорғолт буҫтауҙан тегелгән һәм тәбиғи төҫтә (аҡ, һоро, ҡара), шулай уҡ көрән, мәғдән, һары төҫтәргә (тамыр, ҡабыҡ, үлән ярҙамында) буялған.

Баш кейемдәре

Баш кейеме ирҙәр кейеме комплексында мөһим урын биләгән, сөнки һәр саҡ костюмды тулыландырған һәм кешенең социаль статусы, профессиональ, этник, енес-йәш билдәһе булған. Баш кейеме булмаған кеше урамда ғәҙәттә ярлы, ауырыу, янғындан зыян күргән тип ҡабул ителгән.

Яҙылмаған ҡағиҙәләргә ярашлы, арҙаҡлыраҡ кешеләр, рухи заттар алдында, шулай уҡ өйгә, ғибәҙәтханаға һәм суд залына ингәндә баш кейемен һалырға кәрәк булған. Башынан икенсе кешенең эшләпәһен бәреп төшөрөү әхлаҡи енәйәт тип иҫәпләнгән һәм йәмғиәттә ғәйепләнгән.

Крәҫтиәндәрҙең һәм мещандарҙың ҡышҡы баш кейемдәре, XIX б. гравюраһы

Николай Павлович Сапега (1525—1599 йй. тирәһе). 1709 й. портрет

Брыль

Граф Александр Франтишек Ходкевич конфедераткала (1776—1838). 1822 й.

Аяҡ кейемдәре

Аяҡ кейеме костюмдың мөһим өлөшөн тәшкил иткән һәм аяҡтарҙы осло таштар, сәнскеләр, тупраҡ өҫтөндә сығыусы ағас тамырҙары менән механик зарарланыуҙан, дымдан һәм һыуыҡ тәьҫиренән һаҡлай.

Аяҡ кейеменең сифаты һәм материалдары уның тәғәйенләнешенә, йәмғиәттең иҡтисади һәм мәҙәни үҫеше торошона, климат шарттарына, әҙерләүҙең техник алымдарына һәм урындағы ғәҙәттттәргә бәйле булған

Сауҙа итеүсе крәҫтиән башына брыль—һалам эшләпә, аяғында сабата кейгән. Пинск йәрминкәһе. 1937 й.

Ауыл халҡының аяҡ кейеменең бер төрө булараҡ сабата XVI—XVII быуаттарҙа осрай. Ауыл халҡынан айырмалы рәүештә, ҡала халҡы эре һәм ваҡ мөгөҙлө мал тиреһенән: һыйыр, быҙау, һарыҡ һәм кәзә тиреһенән тегелгән төрлө күн аяҡ кейеме файҙаланылған. Уның табандарына йышыраҡ үгеҙ тиреһе һәм һыйыр тиреһенең арҡа өлөшө ингән.

Слуцкий пояс — Бөйөк Литва кенәзлеге шляхтаһы араһында популяр аксессуар. 2009 й.

«Витовт билбауы» — Молодечненский районында табылған үҙенсәлекле билбау. 2013 йыл.

Ҡатын-ҡыҙ кейемен тасуирлау

Липово ауылы ҡатыны традицион һәм боронғо үҙенсәлектәргә эйә кобрин крәҫтиән (аҡ һәм ҡыҙыл төҫтәр) ҡоролошло кейемдә, 1937 йыл

Күп быуаттар дауамында белорус ҡатын-ҡыҙ кейеме мөһим эволюцияны үткән. Нәҡ Белоруссияның крәҫтиән халҡы костюмдың боронғо (архаик) элементтарын һәм предметтарын һаҡлап ҡалған, ә крәҫтиән ҡатын-ҡыҙҙары кейеме оҙаҡ ваҡыт, уға милли матди мәҙәниәттең этник характеристикаһы йәһәтенән айырыуса әһәмиәт биргән традицион һыҙаттарҙы һаҡлаған. XIX быуатҡа белорус крәҫтиән ҡатын-ҡыҙҙары кейеменең хәҙер традицион тип һаналған үҙенсәлектәре нығынған. Ә юғары ҡатлам ҡатын-ҡыҙ кейеме, киреһенсә, юғары ҡатлам ир-егеттәр костюмынан да арттырып, ваҡыт үтә килә милли һыҙаттарын юғалтып, һәр ваҡыт дөйөм Көнбайыш Европа тенденцияларына ауаздаш булырға ынтылған.

Крәҫтиән ҡатын-ҡыҙҙары кейеме предметтары ярайһы тотороҡло ҡала. Белоруссияның төрлө төбәктәрендә улар өлгөләре буйынса бер аҙ ғына айырыла. Бесем нигеҙендә — ҡулдан тегелгән төрлө ҙурлыҡтағы тура мөйөшлө материал киҫәктәре. XIX быуат аҙағында — XX быуат башында ғына тегеү машиналары киң ҡулланыла башлай, был ҡатын-ҡыҙ кейеме биҙәлешенең үҙгәреүенә килтерә.

Иңбаш кейеме

Сорочка комплекстың төп компоненттарының береһе һәм берҙән-бер кейем булыуы ла мөмкин. Элек кейемдең был өлөшө универсаль тәғәйенләнештә булған. Тарихи сығанаҡтар раҫлауынса, күлдәктең киҫелеше туҡыма ебе буйлап икегә бөкләнгән тура мөйөшлө киҫәктән торған, ә бөгөл урынында баш аша кейер өсөн уйымы булған

Белорус крәҫтиән ҡатын-ҡыҙҙарының традицион байрам кейеме (Старые Дороги янындағы Дражна ауылы), XIX быуат аҙағы (Боронғо белорус мәҙәниәте музейы)

XIII быуатҡа тиклем ҡатын-ҡыҙ кейемен биҙәү өсөн металл платина, сым, спираль ҡулланғандар. Улар туҡымаға тегелгән йәки туҡымаға ҡаҙап ҡуйылған. Шулай уҡ металл еп ҡулланып тегелгән тар туҡыма (нашивка) менән биҙәгәндәр. XIII быуаттан башлап кейемдәге металл туҡымалар аҡрынлап ҡыҙыл һәм ҡара ептәрҙе файҙаланып сигеүгә алмаштырылған, был ептәр туҡылған кейемде биҙәүҙең иң популяр һәм төп ысулы булып тора. Сигеү ике ысул — «шыма» һәм «беркетеү» ысулы менән яһалған.

Тәүҙә ҡатын-ҡыҙҙар ҡыҫҡа һәм оҙон кейем кейгән, ә XIII быуаттан бесеү ябайҙан ҡатмарлыраҡҡа үҙгәргән. Күлдәктең иң ябай формаһы ҡыуыш киҫелешле, бау йәки фабула менән нығытылған сорочка булған. Яғаһы өҫтән тегеп ҡуйылған үҙ аллы деталдән ғибәрәт булған.

XIX быуаттағы традицион полесье ирҙәр һәм ҡатын-ҡыҙҙар кейеме (Пинск ҡалаһы Белорус Полесьеһы музейы), 2015 йыл.

Белорус крәҫтиән ҡатын-ҡыҙҙарының традицион өҫкө байрам кейеме (Старые Дороги янындағы Дражна ауылы), XIX быуат аҙағы (Боронғо белорус мәҙәниәте музейы)

Белорустар араһында иң таралғандар иҫәбенә яурындарына туҡыма ҡушып тегелгән сорочкалар — ҡатын-ҡыҙ күлдәктәре инә. Сорочканы ҡулбаш тирәһенә тура мөйөшлө деталдәр менән тоташтырылған тура мөйөшлө туҡыма киҫәктәренән теккәндәр. Муйын үлсәмдәре епкә йыйып бөрөү иҫәбенә көйләнгән. Еңен шыма йәки талғын ғына бөрөп ябай йәки декоратив йөй менән теккәндәр. Иҙеү аҫтына ҡыйыҡ теккәндәр алдырғандар. Бындай күлдәктәр түш һыҙығы буйынса иркен һәм өҫ яҡтан силуэт линияһы һығылмалыраҡ була.

Еңһеҙ кейем байрам костюмына өҫтәмә булараҡ ҡулланылған. Ул башҡа кейемдәрҙән киҫеме буйынса ҡатмарлыраҡ һәм төрлөрәк булыуы менән айырылып торған. Еңһеҙ кейем ауыл халҡында ҡала мәҙәниәте йоғонтоһонда барлыҡҡа килгән һәм үҙләштерелгән, тигән фекер яңғырай. Был типтағы кейемдәрҙең атамалары төрлө булған: «кабат», «гарсет», «китлик», «лейбик», «нагрудник», «безрукавка» «халадвайка» һәм башҡалар. Был исемдәр бесем үҙенсәлектәренә бәйле түгел, ә урындағы йолалар буйынса билдәләнгән. XIX быуатта — XX быуат башында еңһеҙ кейем сорочка өҫтөнән кейелгән, ҡулдарының конфигурацияһы буйынса уймдары, яурын йөйҙәре, күкрәк өлөшө асыҡ лифлы булған, бил тирәһе һығылған. Ал яҡтан бау менән бәйләнгән йәки төймәләргә эленгән. Пинжәктең алғы өлөшө (ябыуы) төҫлө туҡымалар, таҫмалар, декоратив таҫма йәки раузалар менән биҙәлгән. Ябыу, муйын уйымы ситтәрен конраст төҫтәге ҡайма (кант) менән биҙәгәндәр.

Билдән аҫҡы кейем

Ҡыҙ традицион белорус крәҫтиән костюмында (калинкович ҡоролошло), 2007 йыл

XIX—XX быуаттарҙа ҡатын-ҡыҙ билдән аҫҡы кейеме «понёва», «саян», «андарак» һ. б. тип аталған</ref>Термин «понёва» использовался для обозначения как ткани, так и несшитой женской одежды. В XIX в. так называли несшитую женскую юбку.

XX быуатта понёва тип ябай итәкте (юбка) атағандар, ләкин уның алғы яғында төҫө буйынса айырылып торған йәки үҙенсәлекле һүрәте һәм төҙөлөшө булған туҡыманан тегелгән.

Андаракты йылдың һалҡын осоронда хәлле ҡатлам ҡатындары кейгән. XIX—XX быуаттарҙа был юбка байрам кейеме тип һаналған һәм туй костюмына ингән.

Әүернә (свастика) биҙәге төшөрөлгән Лунинец ҡоролошло крәҫтиән алъяпҡысы, XX быуат башы, 2012 йыл.

«Саян» термины итәккә лиф тегелгән ҡатын-ҡыҙ кейемен билдәләү өсөн файҙаланыла. Саян — сарафанға оҡшаған еңһеҙ кейем. Ҡатын-ҡыҙҙар билдәре өҙөлмәгән еңһеҙ күлдәк кейгән. Уны йорт шарттарында туҡылған ҡара туҡыманан теккәндәр, уҡа һәм уҡа менән биҙәгәндәр. Алъяпҡыс менән ябылыр алдынан ябылған. Көндәлек кейемде аҡ туҡыманан тегелгән алъяпҡыс менән таҡҡандар. Байрам кейеменә уларҙы айырыуса матур эшләгәндәр — йөйҙәрҙе теккәндәр, мамыҡ йәки йөн ептәр менән төрлө төҫтәге орнамент теккәндәр. Биҙәүестәрҙең башҡа алымдары ла ҡулланылған. «Запон» итәкте һәм лифтты муйынына тиклем япҡан һәм билгә түгел, ә юғарыраҡ, күкрәк аҫтына бәйләнгән. Уны йорт шарттарында туҡылған ҡара туҡыманан теккәндәр, уҡа (галун) һәм аҡ йәки көмөш уҡа (позумент) менән биҙәгәндәр. Көндәлек кейемде аҡ туҡыманан тегелгән алъяпҡыс менән кейгәндәр. Байрам кейеме айырыуса матур булған — йөйҙәрҙе матурлағандар, мамыҡ йәки йөн ептәр менән төрлө төҫтәге биҙәк менән ҡайығандар. Биҙәүестәрҙең башҡа алымдары ла ҡулланылған. «Запон» итәкте һәм лифтты муйынға тиклем япҡан һәм бил тәңгәленән түгел, ә юғарыраҡ, күкрәк аҫтына, бәйләнгә.

Белорус ҡатын-ҡыҙҙары әрһеҙгә кейгән күлдәк менән дә, һый күлдәге менән дә алъяпҡыс кейгәндәр. Алъяпҡыстарҙы 2-3 төн эсендә аҡланған етен туҡыманан теккәндәр. Ябай йөй йәки декоратив ажур менән тоташтырылған туҡымаларҙы киң булмаған ябай ғына билбауға йыйып тоташтырғандар. Билде уратып бәйләп, итәктең аҫы өлөшөн күрһәтеп кейгәндәр. Байрам алъяпҡыстары бик бай һәм ҙур фантазия менән биҙәлгән, ә көндәлек алъяпҡыстар ябай булған. XIX быуат аҙағында уларҙы биҙәкле һәм шаҡмаҡ туҡымаларҙан теккәндәр. Б.ф. төҫлө шыма буялған туҡыманан (ҡара, ҡыҙыл) эшләнгән, аҫ яҡтан төҫлө таҫмалар ҡушып биҙәлгән алъяпҡыстар барлыҡҡа килгән. XX быуатта ҡайыу һәм туҡыу биҙәге төҫлө таҫмаларҙан тегелгән тегеүҙәр, төҫлө туҡымаларҙан аппликациялар, селтәрҙәр ҡушып тегеү менән алмаштырыла. Билгә ҡайыш йә билбауҙар бәйләгәндәр.

Ҡатын-ҡыҙҙарҙың өҫ кейеме

Ирҙәр кейеменә ҡарағанда, ҡатын-ҡыҙҙың өҫ кейеме йыш осраҡта бай сигеү һәм аппликация менән биҙәлгән, ләкин күренеше һәм бесеме буйынса ирҙәрҙекенән әллә ни айырылмаған.

Ҡышҡыһын ҡатын-ҡыҙ йылы йөн свиткалар, аҡ һәм ҡыҙыл тире кейем (кожушки) кейгән. Иң популяр ҡышҡы кейем — һарыҡ тиреһенән тегелгән кожух. Белорустарҙың кожухы арҡа өлөшө һәм итәктәре тура, ҙур айтармалы яғалы булған. Түбәнге итәктәргә һәм ең остарына йөнө тыш яҡҡа ҡаратылған һарыҡ тиреһе тегелгән.

Баш кейемдәре

Башына повойник кейгән ҡыҙ, Вялова ауылы (Воложин янындағы). Фотограф граф Бенедикт Генрих Тышкевич, 1897 йыл, июль.

Халыҡ-ара ҡатын-ҡыҙҙарҙың баш кейемдәре мөһим социаль һәм йола әһәмиәтенә эйә булған. Уларға ҡарап ҡатын-ҡыҙҙың ғаилә хәлен, йәшен, уның матди хәлен баһаларға мөмкин булған. Баш кейеме йолаларҙа һәм ғөрөф-ғәҙәттәрҙә ҡулланылған, мәҫәлән, туйҙа ҡыҙ баш кейемен ир ҡатыны кейеменә алмаштырғандар.

Ҡатын-ҡыҙ һәм ҡыҙ баш кейемдәре араһында төп айырмалар булған. Кейәүгә сыҡмаған ҡыҙҙар веноктар, төрлө төҫтәге тар таҫмалар (скидочка, шлячок) кейгән, ҡатын-ҡыҙҙар иһә, чепец аҫтына сәстәрен йәшереп, таҫтамал тибындағы баш кейеме, мәҫәлән, намитка йәки яулыҡ ябынған.

Намиткаларҙы бәйләүҙең бик күп ысулдары була. Ҡатын-ҡыҙҙар туй намикаһын ҡәҙерләп һаҡланған һәм ерләгәндә башына кейҙергәндәр. Хәлле ҡатындар үҙҙәренең намиткаларын ҡиммәтле йоҡа туҡыманан эшләгән һәм селтәр, алтын һәм көмөш ептәр менән биҙәгән, ә фәҡирерәк ҡатындар арзаныраҡ туҡымалар һәм ябайыраҡ биҙәүестәр ҡулланған, шул уҡ ваҡытта орнаменттың төрлөлөгө, ҡағиҙә булараҡ, һаҡланған..

Шулай уҡ ҡатын-ҡыҙҙар яулыҡ, коптур (чепец һымаҡ) һәм мөгөҙлө баш кейеме кеүек баш кейемдәрен кейгән

• 
  Витебск мещан ҡатыны. 1844 йылғы һүрәт
• 
  Намитка кейгән крәҫтиән ҡатын-ҡыҙҙары (Давид-Городок-Туров модаһы). Гелены Скирмунт һүрәте, 1855 й.
• 
  Намитка кейгән крәҫтиән ҡатын-ҡыҙҙары. Брест өлкәһе Городная. Фотограф Сербов Исаак Абрамович, 1912 йыл.
• 
  Гроднонан хәлле ҡала ҡатыны. 1908 й.

Аяҡ кейеме

Крәҫтиән ғаиләһендәге ҡатын-ҡыҙҙар йышыраҡ сабата кейгән. Һыуыҡ көндәрҙә постол кейгәндәр. Ауылдарҙа итек һәм ҡатын-ҡыҙ башмаҡтары (чаравиктар) байрамдарҙа йәки иң етеш ғаиләләрҙә генә кейелгән. Бындай аяҡ кейемен йышыраҡ махсус һөнәрселәр заказ буйынса эшләгән.

Аксессуарҙар

Крәҫтиән ҡатын-ҡыҙ һатып алынған һырғаларҙы, муйынсаҡтарҙы (быяла, гәрәбә, мәрйен) ҡулланған. Хәлле ғаиләләр вәкилдәре генә алтын, көмөш, ынйы, рубин һәм башҡа ҡиммәтле материалдарҙан эшләнгән биҙәүестәр һатып ала, мираҫҡа ала алған. Башҡа биҙәүестәрҙе — броштар, беләҙектәр, йөҙөктәҙе лә халыҡтың хәлле категориялары ғына ала алған.

Ҡала кейеме

Крәҫтиән модаһы етерлек консерватив булған һәм ата-бабаларҙың ғөрөф-ғәҙәттәрен ныҡ һаҡлаған, был быуаттар дауамында этник традицияларҙы һаҡлап ҡалырға ярҙам иткән.

Ҡала халҡы костюмдары туҡымалар һәм фасондар төрлөлөгө менән айырылып торған. Күбеһе йөндән һәм етендән тегелгән кейем кейгән, шулай уҡ йыш ҡына ситтән килтерелгән материалдарҙы ла ҡулланған. Ҡулбашҡа һалып кейелгән накидка (вилайне), һарыҡ, кәзә, айыу тиреһенән тегелгән ҡыҫҡа тун, тун кейгән.

Хәллерәк кешеләр зиннәтле әйберҙәр — ебәк, парча, төлкө, бүре, ҡондоҙ тиреһенән тегелгән тундар һатып алған.

Европала тегелгән күлдәктәр — оҙон, билле, тар еңле, биҙәүестәр араһында төрлө төҫтәге быяла беләҙектәр, йөҙөктәр, сикә сулпылары айырыуса ҙур популярлыҡ менән файҙаланған. XI—XII быуаттарҙа Минскиҙа ҡара, күк һәм зәңгәр төҫтәргә өҫтөнлөк биргәндәр. Витебскиҙар зөбәржәт-йәшел төҫтәге беләҙектәр һәм балдаҡтар, Туровта көрән һәм шәмәхә биҙәүестәр менән мауыҡҡан.

Колттар ҡала биҙәүесе булып иҫәпләнгән. Был сикә биҙәүестәре — хуш еҫле майҙар менән һуғарылған түңәрәк йәки йондоҙ рәүешендәге эсенә туҡыма киҫәктәре һалынған ҡыуыш әйберҙәр. XVIII быуатта модаға быяла мәрйендәр төшөрөлгән һорау рәүешендәге һырғалар инә. Ул ваҡытта ла күптәр муйынына көмөш йә алтын менән ҡаймаланған бәләкәй генә образдар һәм тәреләр таҡҡан.

Шул саҡта уҡ ҡалаларҙың төҙөклөгө модалы күн аяҡ кейеме кейергә мөмкинлек биргән. Селтәрләп бәйләнгән һәм сигелгән туфли ҙа булған. Бынан тыш, ҡышын ярым ботинка һәм табанлы итек кейгәндәр.

Ҡатын-ҡыҙҙар араһында сағыу зәңгәр йәки ҡыҙыл төҫтәге хитондар популяр булған, уларҙың иҙеүе йыш ҡына алтын таҫма, ынйы суҡтар һәм аҫыл таштар менән биҙәлгән. Тәүҙә киң еңле, оҙон, матур итеп биҙәлгән билбау менән бәйләнгән ҡыҫҡа кейем кейелгән. Өҫ яҡтан йәнлек тиреһенән япма кейелгән. Ғөмүмән, юғары ҡатлам кешеләренең кейем байрамса биҙәлгән, алтын йәки көмөш еп һәм сәйлән менән сигелгән.

Байтаҡ күренекле кешеләр бай плащтар кейгән: корзна (кенәз-баяр кейеме), приволока (парчанан ҡыҫҡа плащ), витола (капюшонлы еңһеҙ плащ), луда (алтын менән биҙәлгән сағыу парча плащ). Ә ҡышҡы кейемдең матурлығына көнләшерлек — һеләүһен, ҡондоҙ, тейен, ҡоно (росомаха), төлкө, кеш тиреһенән тегелгән, өҫ яҡтан сигелгән ебәк туҡыма менән көпләнгән һәм аҫ тиреһе менән биҙәлгән тундар.

XVI—XIX быуаттарҙа белорус шляхтаһы һәм мещандары жупн кейгән. Ул күк һәм һоро буҫтауҙан тегелгән. Ике бортлы, тура киҫелгән, арҡаһы билле,ҡырҙарынан йыйылған ҡыйыҡтар, алғы ябыуҙары ике төймәгә эленгән. Ҙур ҡайтармалы яға аҫты ҡыҙыл атластан, бәрхәттән йәки тиренән. Жупа өҫтөнән кунтуш кейгәндәр. Ул тубыҡтан түбән, төймәгә эленмәгән, еңдәре — ҡырҡылған, ирекле һалынып торған, иңбашҡа ташлап та ҡуйылған.

Балалар кейемдәре

• 
  Ошмян өйәҙе Вялово ауылынан крәҫтиән ҡыҙы. Фотограф граф Бенедикт Генрих Тышкевич, 1898 йыл.
• 
  Минск өлкәһе Лучники ауылынан (Слуцк өйәҙе) «коруна» алымы менән бәйләнгән шәл ябынған крәҫтиән ҡыҙы. Фотограф Самир Львович Юхнин, 1908 йыл.
• 
  Речиц өйәҙе Василевичи ауылынан крәҫтиән ҡыҙҙары. Фотограф Исаак Абрамович Сербов, 1912 йыл тирәһе.
• 
  Речиц өйәҙе Василевичи ауылынан крәҫтиән улдары. Фотограф Исаак Сербов, 1912 йыл тирәһе.
• 
  Көнбайыш Белоруссиянан крәҫтиән ҡыҙҙары кобрин ҡоролошло кейемдә. 1930-сы йылдар фотоһы.

Белорус традицион крәҫтиән кейемендәге орнамент

Туҡылған әйберҙәрҙәге белорус орнаменты. Рәссам Пётр Евсеевич, 1649 йыл. Белорустарҙың «Богородица Раштыуаһы» иконаһы фрагменты. (Беларусь Республикаһының Милли художество музейы)

Белорус милли крәҫтиән кейеме төрлө һәм сағыу. Ул башлыса геометрик һәм геометрик-үҫемлек биҙәктәренән тора. Белорус орнаментының төп элементтары — төрлө варианттағы ромбтар: түбәгә ҡуйылған квадрат формаһында, дүрт нөктәле, үҫентеле, шулай уҡ тәреләр, розетка-йондоҙҙар, тура һәм кәкерсәк һыҙыҡтар.

Орнаментта бирелгән киңлек — хыялдағы ысынбарлыҡты сағылдырыу түгел, ә кешенең предмет-киңлек мөхите объекттарын биҙәү булып хеҙмәт итә һәм предметһыҙ мәғәнәһе юҡ. Хатта һынлы сәнғәт мотивтары, мәҫәлән, күлдәк еңе буйлап урынлаштырылған раузалар ҙа үҙенең тәбиғи мөхитендә, яланда йәки гөлләмәһендә түгел, ә тап әйбер туҡымаһында осрай.

Традицион малорит ҡатын-ҡыҙҙар байрам ҡоролошло кейеме (Збураж ауылы), XIX быуат аҙағы (Боронғо белорус мәҙәниәте музейы)

[[Файл:Traditional summer woman clothing of Belarusian peasants - Malaryta District - XIXth cent - Museum of Belarusian Folk Art - back.jpg|thumb|Традицион малорит ҡатын-ҡыҙҙар байрам ҡоролошло кейеме (Збураж ауылы), XIX быуат аҙағы (Боронғо белорус мәҙәниәте му

Йышыраҡ бордюр осрай — бер йәки ике мотивы билдәле бер ритмда ҡабатланған һыҙыҡты, йөҙҙө киҫәктәргә, һыҙатҡа бүлгән биҙәкле һыҙат йәки таҫма Сигелгән бордюрҙар белорус күлдәктәрендә еңдең һәм яурындың өҫкө өлөшөн тоташтырыу урындарын билдәләй. Ә ҡатын-ҡыҙ һәм ирҙәр күлдәктәрендә нәҙек бордюрҙар ең ситен һәм ултырма яғаны биҙәй. Алъяпҡыстың аҫҡы яғы һәр саҡ ябай һыҙаттар йәки бордюр менән тамамлана.

Вертикаль бордюр, мәҫәлән, байрамса ирҙәр күлдәгендә декоратив композицияһы үҙәге булып тора. Вертикаль бордюрҙар менән ҡатын-ҡыҙ күлдәктәренең еңдәре сигелгән, шул уҡ ваҡытта композицияла үҙәк, киңерәк бордюр айырылып торған. Алъяпҡыстарҙа ҡулланылған бордюрҙарҙың киңлеге һәр саҡ аҫтан өҫкә кәмей.

Белорус орнаментында киң таралған икенсе принцип — тура йәки диагональ күсәрҙәр киҫешкән урында айырым геометрик мотивтарҙы урынлаштырыу, шулай уҡ тура һәм ҡыя селтәрҙәр. Селтәрле биҙәктәр Могилёв, Калинкович, Брагин, Неглюб ҡоролошло традицион кейем комплекстарының ҡатын-ҡыҙҙар күлдәктәрендә ең остарын, ирҙәр күлдәктәрендәге манишкаларҙың бар киңлеген тултыра. Селтәрле орнаменттар йыш ҡына бордюрҙар менән берҙәм орнамент композицияһында берләштерелә.

Сигелгән орнамент композицияһының өсөнсө принцибы — розетка. Күбеһенсә розеткалар — ул тәреләр, һигеҙ нурлы йондоҙсоҡтар, айырым сәскәләр — раузалар, япраҡтар йәки бәләкәй гөлләмәләр. Розеткалар айырым элементтар менән урынлаштырыла, был туҡыма йөҙөнөң байтаҡ өлөшөн декор менән тултырырға мөмкинлек бирә.

XIX быуат аҙағында белорус сигеүендә яңы башҡарыу өлгөләре һәм техникаһы тарала. Геометрик орнаментҡа алмашҡа «тәре» техникаһында сигелгән сәскә-үҫемлек мотивтары килде. Ҡыҙыл һәм ҡара ептәрҙең берләшеүе традицион һаналған

Туҡымалар, материалдар һәм биҙәү

Традицион сигеү менән байытылған крәҫтиән ҡатын-ҡыҙҙар кейеме (краснополье-чечер ҡоролошло). Фото: 2013 йыл

Белорус милли кейемендә тәбиғи туҡымалар ғына ҡулланылған, улар башлыса етен һәм йөн булған, шулай уҡ киндер сүсенән етештерелгән туҡыма ҡулланылған. Епте буяу өсөн тәбиғи буяуҙар: үлән төнәтмәләре, ҡабыҡ, ағас япраҡтары, һаҙ мәғдәне файҙаланы.

Сигеү өсөн ҡыҙыл ептәр һатып алынған, ләкин өй шарттарында көрән һәм ҡуйы ҡыҙылға буялған. Йыш ҡына кейем аҡ төҫтә булған, сигелгән ҡыҙыл орнаменттар менән биҙәлгән, һәм бөтә образды бер композицияға берләштергән.

Традицион белорус туҡыу станогы (Поозерьеның ҡулдан туҡыусылыҡ музейы), 2011 йылғы фото (http://tkach.polotsk.museum.by/)

Кейемде теккәндә сигеү, биҙәү, һайлап алыу, нигеҙ һалыу, һуғыу, семәрләү һәм биҙәкләп туҡыу, селтәрле һәм аппликация ҡулланылған, шулай уҡ туҡыманы биҙәүҙең үҙенсәлекле ысулы — биҙәү (набивка) булған.

Хәҙерге заманда ҡулланыу

Янка Купала белорус сигеүле крәҫтиән галстугында, яҡынса 1917 йыл

Белорус милли кейеме көндәлек тормошта ҡулланылмай тиерлек: индустриялаштырыу, мәғлүмәтләштереү һәм глобалләштереү — төрлө социаль ҡатламдарҙың, миллттәрҙең кейем-һалым араһындағы сиге индустриаль һәм постиндустриаль илдәрҙә юйыла башлауына килтерҙе. Белоруссия ла был күренештән ситтә ҡалманы.

Традицион крәҫтиән кейемендәге коллектив «Коваль» бейеүен башҡара, 2014 йыл

Иосиф Янушкевич заманса костюмды тулыландырған белоруссигеүле галстугында, 2014 йыл

Белорустарҙың милли кейеме — милли темаға театр һәм кинематография постановкаларыда ҡатнаша. Белорус халыҡ кейеме бейеү, йыр һәм инструменталь төркөмдәрҙә һәм ансамблдәрҙә файҙаланыла. Был халыҡ йолаларын «реконструкциялау» контексында ғына түгел, ә төркөмдә ҡатнашыусылар ижадына билдәле бер имидж биреү маҡсатында ла эшләнә.

Белорус милли костюмын һәм вариацияларын Белоруссия сәйәси элитаһы, ижади һәм фәнни интеллигенция вәкилдәре, йәштәр киң ҡуллана. Белоруссияла 2013 йылдан алып «Вышиванка көнө» уҙғарыла — ул, беренсе сиратта, заманса социаль-мәҙәни контекста халыҡ кейемдәрен кейеү традицияһын таратыуға һәм белорус телен һәм мәҙәниәтен Белоруссия йәмғиәтендә ҡулланыу өлкәһен киңәйтеүгә арналған рәсми булмаған байрам.

Әҙәбиәт

• Беларускі народны касцюм / Л. І. Маленка; маст. Э. Э. Жакевіч. — Мінск : Ураджай, 2001.
• Бялявіна, В. М. Жаночы касцюм на Беларусі / В. М. Бялявіна, Л. В. Ракава. — Мінск : Беларусь, 2007. — 350 с.
• Бялявіна, В. М. Мужчынскі касцюм на Беларусі / В. М. Бялявіна, Л. В. Ракава. — Мінск : Беларусь, 2007. — 303 с.
• Кацар, М. С. Беларускі арнамент: Ткацтва. Вышыўка. — Мінск, 1996.
• Маленко, Л. И. Белорусский костюм XIX—XX вв. / Л. И. Маленко. — Минск : Белорусская наука, 2005.
• Маслова, Г. С. Народная одежда русских, украинцев, белорусов в XIX — нач. XX вв. / Г. С. Маслова // Восточно-славянский этнографический сборник. — М., 1956.
• Раманюк, М. Ф. Нагавіцы / М. Ф. Раманюк // Этнаграфія Беларусі: Энцыклапедыя / Рэдкалегія: І. П. Шамякін (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ, 1989. — 575 с.: іл. ISBN 5-85700-014-9.
• Романюк, М. Ф. Белорусская народная одежда / М. Ф. Романюк. — Мінск : Беларусь, 1981. — 473 с.
• Фадзеева, В. Беларуская народная вышыўка / В. Фадзеева. — Мінск, 1991.

Һылтанмалар

• Белорусские народные строи 2012 йыл 27 октябрь архивланған. (белор.)
• Традиционные народные костюмы белорусов. Изображения
• Фото из книги «Белорусская народная одежда» (белор.)
• Белорусская народная одежда 2012 йыл 10 ғинуар архивланған. (белор.)
• Традиционные народные костюмы белорусов. Изображения (белор.)
• В Гомеле открылась выставка аутентичных национальных костюмов (фото) (белор.)
• Готический костюм Великого Княжества Литовского конца ХІІІ — начала XVI в. 2014 йыл 20 июль архивланған. (белор.)
• Женские костюмы восточных районов Могилевщины представлены в Музее этнографии 2011 йыл 24 декабрь архивланған.
• Шедевры народного творчества в музее белорусского народного искусства в «Раубичах» 2020 йыл 16 июль архивланған. // tut.by