Бразилия битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Ил
|Башҡортса исеме=Бразилия Федератив Республикаһы
|Төп исеме=República Federativa do Brasil
|Төп килеш=Бразилия
|Герб=Coat of arms of Brazil.svg
|Герб урынына = 
|Нигеҙ һалынған=
|Аудио=Hino-Nacional-Brasil-coral-mec.ogg
|Девиз=Ordem e Progresso
|Гимн исеме=Hino Nacional do Brasil
|Гимн=
|Идара итеү формаһы=[[Федерация|Федератив]] [[республика]]
|Картала=LocationBrazil.png
|Телдәр=[[Португал теле]]
|Бойондороҡһоҙлоҡ яулауы=Иғлан: [[7 сентябрь]] [[1822]]&nbsp;й.<br> Танылған [[29 август]] [[1825]]&nbsp;й.
|Бойондороҡһоҙ=[[Португалия]]
|Башҡала=[[Бразилиа]]
|Иң ҙур ҡалалары=[[Сан-Паулу]], [[Рио-де-Жанейро]], [[Салвадор (ҡала)|Салвадор]], [[Белу-Оризонти]], [[Форталеза]], [[Бразилиа]]
|Етәкселәр вазифалары=[[Президент]]
|Етәкселәр= 
|Территория буйынса урын=5
|Территория=8 541 965
|Һыу %=2
|Халыҡ буйынса урыны=5
|Халыҡ=201 078 261
|Иҫәп йылы=2006
|Халыҡ тығыҙлығы=209
|ЭТП=1708,4 млрд
|ЭТП иҫәпләү йылы=2006
|ЭТП буйынса урын=5
|Кеше башына ЭТП=39083
|Валюта=[[Бразилия Реалы]] (BRL)
|Домен=[[.br]]
|Телефон коды=55
|Ваҡыт бүлкәте=-2...-5
}}
'''Брази́лия''' (''Brasil''), рәсми исеме '''Брази́лия Федерати́в Республика́һы''' (''República Federativa do Brasil'') — [[Көньяҡ Америка]]лағы иң ҙур ил.

== Географияһы ==
Бразилия — [[Латин Америкаһы]]ның иң ҙур дәүләте, [[Көньяҡ Америка]] ҡитғаһының яртыһын тиерлек алып тора. Төньяҡтан — [[Венесуэла]], [[Гайана]], [[Суринам]], көньяҡтан — [[Уругвай]], көнбайыштан — [[Аргентина]], [[Парагвай]], [[Боливия]] һәм [[Перу]], төньяҡ-көнбайыштан [[Колумбия]] илдәре менән сиктәш. Төньяҡ һәм көнсығыш ярҙарын [[Атлантик океан]] йыуа. 8,5 миллион квадрат километрҙан ашыу, был донъялағы бөтә ҡоро ер майҙанының 5,7 процентын тәшкил итә. Бразилия — ҙурлығы буйынса [[Ер]] шарында бишенсе ил. [[Рәсәй]], [[Канада]], [[Ҡытай]] һәм [[Америка Ҡушма Штаттары]]нан ғына ҡалыша.

== Тарихы һәм атаманың килеп сығышы ==
[[Файл:Brazil-16-map.jpg|thumb|200px|left| «''Terra Brasilis''» картаһы [[1519]].]]
Был ил территорияһында тәүге кешеләр 17 мең йыл элек йәшәгән. Ә [[цивилизация]] вәкилдәре тарафынан ул 1500 йылда асыла. Әгәр [[Христофор Колумб]] [[Һиндостан]]ға ниәт иткән сәйәхәте барышында Американы осраҡлы рәүештә генә асһа, португал диңгеҙсеһе [[Педру Алвареш Кабрал]] иһә (европалыларҙан иң тәүҙә шул аяҡ баҫа был биләмәгә) көнбайыш йүнәлеште һайлағанға күрә Көньяҡ Америка ярҙарына килеп сыға. Ул шулай шомло Африканы урап үтергә теләгән. Һөҙөмтәлә картала Бразилия пәйҙә була. Өс йылдан да һуңламай был дәүләт [[Португалия]]ның [[колония]]һына әйләнә. Португалдар Педру Кабралдың асышының мөһимлеген шунда уҡ аңлай: Бразилия тиҙ арала буяу, мебель, музыка ҡоралдары эшләү өсөн ҡулланылған ҡиммәтле ағас менән тәьмин итеүсе ҙур илдәрҙең береһе булып китә. Әйткәндәй, юрауҙарҙың береһе буйынса, илдең исеме лә ошо сеймалға бәйле килеп сыҡҡан. Португалдар был ағасты пау-бразил (йәғни «бразил ағасы») тип атаған.

Биләмәһен ярайһы уҡ үҙләштергәс, бынан [[шәкәр ҡамышы]] һәм [[ҡәһүә]], һуңғараҡ бик сифатлы алтын сығарыла башлай. Бөгөнгәсә Бразилия — ҡәһүә менән сауҙа итеүсе донъялағы иң ҙур дәүләт.

== Климаты ==
Был илдең тәбиғәте йылға-күлдәргә, тау-урмандарға, үҙенсәлекле үҫемлектәр һәм хайуандар донъяһына бай. Бразилия тәбиғәте йылдың теләһә ҡайһы миҙгелендә лә матур һәм ҡабатланмаҫ, хатта ожмах мөйөшөнә тиңләйҙәр уны. Илдең төньяғынан [[экватор]] һыҙығы үтә, көньяғында — [[тропик климат]]. Майҙанының шаҡтай ҙур өлөшөн [[Амазонка]] уйһыулығы алып тора.

Археологтар тикшеренеүҙәренә ярашлы, [[Амазония]] ҡасандыр ҙур диңгеҙҙең төбө булған. Әлеге ваҡытта ла бында кеше аяғы баҫмаған урындар бар.

Бразилия [[экватор]]ға яҡын булғанға, йыл әйләнәһенә [[йәй]] тора тиерлек: уртаса йылылыҡ — 25 — 28 градус. Көньяҡта, тауҙарҙа, һалҡыныраҡ, урта өлөшөндә күберәк ҡоролоҡ күҙәтелә. [[Ҡыш]] йәйҙән ныҡ ямғырлы булыуы менән айырыла.

[[Көньяҡ ярымшар]]ҙа урынлашҡанға күрә, бында миҙгелдәр ҙә аҫтан өҫкә түңкәрелгән. Мәҫәлән, көҙ март-апрелгә тура килә. Был осорҙа байрамдар аҙ икән, сөнки бар халыҡ ҡәһүә уңышы йыя. Ҡыҙыҡ: бразилиялар үҙҙәре какао ярата. Шулай уҡ улар күпләп [[алма]] һәм башҡа экзотик емештәр үҫтерә.

Майҙан авгусҡа тиклем ҡыш һуҙыла. Тап ошо ваҡыт джунглиҙар буйлап сәйәхәт ҡылыу өсөн иң уңайлы мәл һанала. Ҡышҡыһын [[ягуар]], [[пума]], [[оцелот]] һымаҡ йыртҡыс йәнлектәр йыуашыраҡ була, шырлыҡтарҙа йәшенә. Ә маймылдарҙың күплегенә, ысынлап та, хайран ҡалырлыҡ: мартышка, баҡраҡ маймыл (ревун), кәрлә, таҡырбаш уакари һәм башҡалар. Быларҙан тыш джунглиҙа иң йыртҡыс ҡош гарпияны, кайманды һәм дәү анаконданы осратырға мөмкин.

Төньяҡ ярымшарға көҙ сентябрҙә аяҡ баҫҡанда, Көньяҡ ярымшарҙа яҙ килә. Йәшенле ҡойма [[ямғыр]]ҙар башлана. Тәбиғәт яңыра, ә тропиктар сәскәле балаҫҡа әүерелә. Айырыуса [[орхидей]] еҫе иҫертә, йөҙҙән ашыу төрлө [[кактус]] һәм [[пальма]]лар, [[гевея]] һәм ғәжәйеп матур [[аҡ томбойоҡ]]тар күҙҙең яуын ала.

Бразилияла декабрҙән мартҡа тиклем йәй мәлендә һыу инәләр. Яңы йыл миҙгелдең иң төп байрамы булып иҫәпләнә. 31 декабрҙә аҡтан кейенәләр, бер-береһенә бүләк бирешәләр, кисә үпкәләшһәләр — бөгөн ярашалар.

Риолағы карнавал — февралдә уҙа, был ҙур ваҡиға. Донъя күләмендәге ваҡиға, сөнки [[самба]], тыйылғыһыҙ күңел асыу байрамына миллионлаған турист йыйыла

== Халҡы һәм теле ==
[[Файл:Mercado Artesanal de São Paulo.jpg|thumb|[[Сан-Паулу]]]]
Бразилияла хәҙерге көндә 201 миллиондан ашыу кеше йәшәй. Халҡының һаны буйынса Ер шарында 5-се урынды биләй. Этник составына килгәндә, бразилиялыларҙың яртыһынан күберәге — аҡ тәнлеләр, 40 процент тирәһе — мулаттар, ҡалғандары — индейҙар, негрҙар һәм Азиянан күсеп килеүселәр.

Бразилия — күп телле ил, хәҙерге ваҡытта бында, күсеп килеүселәрҙе лә, ерле халыҡ индейҙарҙы ла иҫәпкә алғанда, 175-тән ашыу телдә һөйләшәләр. Әммә төп, берҙән-бер рәсми теле булып [[португал теле]] һанала. Ҡайһы бер ҡәбиләләрҙән тыш, бразилиялыларҙың барыһы ла португалса белә.

Европа иммигранттарының теле башлыса герман (немец), роман (француз, итальян, испан) һәм славян (поляк, украин, урыҫ) төркөмдәренә ҡарай. Һуңғы осорҙа япондар, корейҙар һәм ҡытайҙар төйәк итә башлаған.

== Мәғариф һәм мәҙәниәт ==

=== Белем биреү ===
Илдә мәктәпкәсә белем алыу мотлаҡ түгел. Ә башланғыс (төп) белемгә эйә булыу өсөн 8 йыл уҡырға кәрәк. Мәғариф буйынса мәсьәләләрҙе көйләгән ил Конституцияһына ярашлы, һәр кем башланғыс белем алырға тейеш, һәм ул бушлай. Ҡуйылған талаптарҙың үтәлешенә ата-әсә генә түгел, дәүләт үҙе лә яуап бирә. Өлкәндәр яғынан күҙәтеү етешмәгәнгә йә булмағанға күрә, балалар мәктәпкә йөрөмәһә, был ҙур бәләгә әүерелә. Шулай уҡ ярлы ата-әсәнең балаһын уҡыу йылына әҙерләргә һәм белем йортона ебәрергә аҡсаһы булмаһа, етди мәсьәлә килеп тыуа. Ошо сәбәптәр арҡаһында белем алырға ярҙам итеү урынына, киреһенсә, эшкә егәләр кесе бразилиялыларҙы. Закон буйынса 16 йәштән бәләкәй булғандарҙы хеҙмәткә йәлеп итергә тыйылһа ла.

Бразилияла урта белем алыу өсөн тағы 3 йыл уҡырға кәрәк, әммә был мотлаҡ түгел. Бындай мәктәптәргә аҡсаны башлыса штаттар һәм муниципалитеттар бүлә. Шуға күрә белем сифаты ла финанс мөмкинлеккә бәйләнгән.

Юғары белемде лә барыһы ла алмай, сөнки ул теләк буйынса. Дипломлы белгес булыу өсөн 4 — 6 йыл уҡырға кәрәк. Дәүләт учреждениелары менән бер рәттән шәхси уҡыу йорттары ла байтаҡ бында. Ләкин улар түләүле һәм белем алыу бик ҡиммәткә төшә: хаҡтар 50-нән алып (бәләкәй ҡалаларҙа) 500 долларға тиклем (ҙур ҡалаларҙа) тирбәлә.

=== Мәҙәниәт ===
Төрлө этник төркөмдәр һәм халыҡтарҙың — американлылар, европалылар, бразилиялылар — мәҙәниәттәренең ҡушылмаһы Бразилияға уникаль мәҙәни мираҫ алып килгән. Шулай ҙа португалдарҙың йоғонтоһо әле булһа һиҙелерлек. Илдә ҡатнаш мәҙәниәттәрҙән барлыҡҡа килгән халыҡ ижады көслө үҫешкән. Әҙәбиәткә ҙур урын бирелә, шағирҙары күп. Һынлы сәнғәт, көршәк яһау сәнғәте лә киң таралған. Төрлө йүнәлештәге йыр-моңдо үҙ итәләр. Иң таралған бейеүҙәре — самба (индейҙар, португалдар һәм африкандарҙың төрлө ритмдары һәм йырҙары ҡушылмаһы).

== Спорт ==
Иң таралған [[спорт]] төрө булып, әлбиттә, [[футбол]] (мини-футбол, пляж футболы, футзал һәм башҡалар) һанала. Халыҡтың яртыһынан күберәге ошо уйын менән мауыға. Бразилияның футбол командаһы бөтә донъя чемпионаттарында (21 тапҡыр) ҡатнашҡан, биш мәртәбә еңгән.

Икенсе урында — [[волейбол]]. Волейболсылары ике тапҡыр — Олимпия, ун бер мәртәбә донъя чемпионы исемен яулай.

[[Автоспорт]]ты ла яраталар бында. «Формула — 1» бәйгеһендә төрлө йылдарҙа илдең өс уҙышсыһы пьедесталдың иң юғары баҫҡысына күтәрелә.

== Административ ҡоролошо ==
{{төп мәҡәлә|Бразилияның административ бүленеше}}

Бразилия 26 штатҡа һәм 1 федераль округҡа бүленә

# [[Акри (штат Бразилии)|Акри]] (Acre)
# [[Алагоас]] (Alagoas)
# [[Амазонас]] (Amazonas),
# [[Амапа]] (Amapá)
# [[Баия]] (Bahia)
# [[Гояс]] (Goiás)
# [[Мараньян]] (Maranhão)
# [[Мату-Гросу]] (Mato Grosso)
# [[Мату-Гросу-ду-Сул]] (Mato Grosso do Sul)
# [[Минас-Жерайс]] (Minas Gerais)
# [[Пара (штат)|Пара]] (Pará)
# [[Параиба]] (Paraíba)
# [[Парана (штат)|Парана]] (Paraná)
# [[Пернамбуку]] (Pernambuco)
# [[Пиауи]] (Piauí)
# [[Рио-де-Жанейро (штат)|Рио-де-Жанейро]] (Rio de Janeiro)
# [[Риу-Гранди-ду-Норти]] (Rio Grande do Norte)
# [[Риу-Гранди-ду-Сул]] (Rio Grande do Sul)
# [[Рондония]] (Rondônia)
# [[Рорайма]] (Roraima)
# [[Санта-Катарина]] (Santa Catarina)
# [[Сан-Паулу (штат)|Сан-Паулу]] (São Paulo)
# [[Сеара]] (Ceará)
# [[Сержипи]] (Sergipe)
# [[Токантинс]] (Tocantins)
# [[Эспириту-Санту]] (Espírito Santo)

Унан башҡа Бразилия 5 регионға бүленә.
{{төп мәҡәлә|Бразилияның региондары}}

# [[Төньяҡ регионы (Бразилия)|Төньяҡ регионы]]
# [[Төньяҡ-көнсығыш регионы (Бразилия)|Төньяҡ-көнсығыш регионы]]
# [[Урта-көнбайыш регионы (Бразилия)|Урта-көнбайыш регионы]]
# [[Көньяҡ-көнсығыш регионы (Бразилия)|Көньяҡ-көнсығыш регионы]]
# [[Көньяҡ регионы (Бразилия)|Көньяҡ регионы]]

=== Торамалар (йәшәү пункттары) ===
{{Төп мәҡәлә|Бразилияның ҡалалары}}
Бразилия — юғары урбанизациялы дәүләт. Бразилия география һәм статистика институтының ([[БГСИ]]) мәғлүмәттәре буйынса — ундан һигеҙ кеше ҡалала йәшәйҙәр. Ҙур ҡалалары [[Сан-Паулу]], [[Рио-де-Жанейро]], [[Сальвадор (Бразилия)|Сальвадор]], [[Белу-Оризонти]], [[Форталеза]], [[Бразилия (ҡала)|Бразилия]].

== Сығанаҡтар ==
* Ф. ҒАФАРОВ.  Бразилия – футбол, ҡәһүә, карнавалдар иле. [[Йәншишмә (гәзит)|Йәншишмә]]. Балалар һәм үҫмерҙәр гәзите.01.08.2014
* [http://www.vokrugsveta.ru/vs/number/475/ Тематический номер журнала «Вокруг света» о Бразилии (май 2009).]
* [http://www.krugosvet.ru/enc/strany_mira/BRAZILIYA.html Бразилия в энциклопедии «Кругосвет».]

{{Навигационный блок
 | state     = collapsed
 | заголовок = Бразилия
|Көньяҡ Америка илдәре
|Латин Америка илдәре
| G20
|БРИКС
}}

[[Категория:Илдәр]]