Брюссель битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{НП
| статус                  = Бельгияның баш ҡалаһы
| русское название        = Брюссель
| оригинальное название   = {{lang-nl|Brussel}}<br>{{lang-fr|Bruxelles}}
| изображение             = TE-Collage Brussels.png
| страна                  = Бельгия
| герб                    = Greater Coat of Arms of Brussels.svg
| флаг                    = Brussel vlag.svg
| описание герба          = Герб Брюсселя
| ширина флага            = 
| ширина герба            = 120px
| регион                  = Брюссель баш ҡала регионы
| вид региона             = Регион
| регион в таблице        = 
| район                   = 
| вид района              = 
| район в таблице         = 
| община                  = 
| вид общины              = 
| община в таблице        = 
| lat_deg                 = 50
| lon_deg                 = 4
| lat_min                 = 50
| lat_sec                 = 48
| lon_min                 = 21
| lon_sec                 = 9
| CoordScale              = 
| внутреннее деление      = 
| глава                   = Филипп Клоз (Социалистик партия)
| вид главы               = мэр
| дата основания          = VI быуат
| первое упоминание       = 966
| прежние имена           = 
| статус с                = 
| площадь                 = 32,61
| высота центра НП        = 13
| вид высоты              =  НУМ
| климат                  = 
| официальный язык        = 
| население               = 
| год переписи            = 
| плотность               = 5497
| население агломерации   = {{рост}}1 831 742 кеше
| национальный состав     = 
| конфессиональный состав = 
| этнохороним             = брюссе́лец, брюссе́льцы<ref>Словесное ударение на [http://gramota.ru/slovari/dic/?lop=x&bts=x&zar=x&ag=x&ab=x&sin=x&lv=x&az=x&pe=x&word=брюссельцы gramota.ru]</ref><ref>{{книга
  |автор         = Городецкая И.Л., Левашов Е.А.
  |часть         = 
  |заглавие      = Русские названия жителей: Словарь-справочник
  |оригинал      = 
  |ссылка        = 
  |издание       = 
  |ответственный = 
  |место         = М.
  |издательство  = [[АСТ (издательство)|АСТ]]
  |год           = 2003
  |том           = 
  |страницы      = 58
  |страниц       = 363
  |isbn          = 5-17-016914-0
  }}</ref>
| часовой пояс            = +1
| DST                     = есть
| телефонный код          = 
| почтовый индекс         = 
| почтовые индексы        = 
| автомобильный код       = 
| цифровой идентификатор  = 
| вид идентификатора      = 
| сайт                    = http://www.bruxelles.be/
| язык сайта              = fr
| язык сайта 2            = nl
| язык сайта 3            = en
| официальный язык-ref    = 
}}
'''Брюссе́ль''' ({{lang-nl|Brussel}} {{IPA|[ˈbrʏsəl]}}, {{lang-fr|Bruxelles}} {{IPA|[bʁyˈsɛl]}}) —  [[Бельгия]]ның һәм Брюссель төбәгенең баш ҡалаһы. Брюсселдә Француз һәм Фламанд общиналары һәм Фландрия учреждениелары, [[Европа берләшмәһе]]нең штаб-фатиры, [[НАТО]] офисы, [[Бенилюкс]] илдәре секретариаты урынлашҡан.

Брюссель ҡалаһын (коммунаһын) (нидерл. Ad Brussel, франц. Ville de Bruxelles, Bruxelles-ville) Брюссель баш ҡалаһы төбәге менән бутарға ярамай

== Этимологияһы ==
794 йылдан һаҙлыҡтар араһында урынлашҡан тораҡ (''Brocela'') булараҡ телгә алына. Ошонан сығып топоним: Фламанд теленән ''brock'' — «һаҙлыҡ», ''sela''— «торлаҡ», йәғни «һаҙлыҡ янындағы ауыл», Европа топонимияһында киң таралған. Хәҙерге француз һәм валлон — Bruxelles (''Брюссель'', иҫкергән версияһы — ''Брюксель''), Фламанд — Brüssel (''Брюссель''){{sfn|Никонов|1966|с=66}}. Урыҫ телле традицияла фламанд формаһы — «Брюссель» ҡабул ителә.

== Брюссель: ҡала һәм округ ==
[[Файл:Location_City_of_Brussels.svg|слева|мини|Брюссель ҡалаһы райондың контур картаһында ҡыҙыл төҫ менән билдәләнгән]]
Башҡа 18 коммуна менән бергә Брюссель ҡалаһы Брюссель — баш ҡала төбәген барлыҡҡа килтерә, ул ғәмәлдә ике миллионға яҡын кеше йәшәгән берҙәм ҡала, Брюссель коммунаһында яҡынса 150 мең кеше. Ғәҙәттә, «Брюссель» исеме бөтә округҡа тарала<ref>{{Мәҡәлә|заглавие=Брюссель|ссылка=https://www.vokrugsveta.ru/encyclopedia/index.php?title=%D0%91%D1%80%D1%8E%D1%81%D1%81%D0%B5%D0%BB%D1%8C|издание=Vokrugsveta.ru|год=2012}}</ref>.

== Географияһы ==
[[Файл:Brussels_1837.jpeg|справа|мини|200x200пкс|Биш мөйөш — Брюсселдең тарихи үҙәге (1837 йылғы карта, төньяҡҡа һулдан йүнәлеш)]]
Брюссель коммунаһы дөрөҫ булмаған өс өлөштән тора: киң Төньяҡ, тар Үҙәк һәм тағы ла — тарыраҡ Көньяҡ. Брюссель ҡалаһының төньяҡ өлөшөнә Лакен округы инә, унда шул исемдәге король резиденцияһы урынлашҡан. 1921 йылға тиклем Лакен үҙ аллы коммуна була. Ҡаланың тарихи ядроһы элекке һаҡ ҡоролмаһы урынына һалынған биш мөйөшлө бульварын барлыҡҡа килтерә. Көньяҡ протуберанец — Луиза авенюһы.

Брюссель Сенне йылғаһы буйында тора, әммә ҡалала ул күренмәй тиерлек, сөнки [[урбанизация]] осоронда (XIX быуаттың икенсе яртыһы) Анри Меас етәкселегендә бельгия инженерҙары уны ҡаплай.

=== Климаты ===
Брюссель климаты — уртаса [[диңгеҙ]] климаты. [[Төньяҡ диңгеҙ]] өҫтөндә сағыштырмаса яҡынлыҡта барлыҡҡа килгән диңгеҙ һауа массалары көндәлек һәм йыллыҡ температураның ҙур булмаған амплитудаларына һәм юғары сағыштырмаса [[дымлылыҡ]]ҡа килтерә. Иң эҫе айҙар — июль һәм август, уртаса температураһы 17,0&nbsp;°C, иң һалҡыны — ғинуар, уртаса минимумы 2,5&nbsp;°C. Уртаса йыллыҡ температура — 9,7&nbsp;°C. Бер йылда ҡояш нурҙары 1585 [[сәғәт]] балҡый.

Диңгеҙ [[климат]]ы өсөн типик булған яуым-төшөм күп күҙәтелә. Мәҫәлән, Брюсселдә бер [[йыл]]ға 821 мм яуым-төшөм тура килә, күпселеге (79 мм-ға тиклем) — ноябрь һәм [[декабрь]] айҙарында.

<center>{{Климатограмма|Брюссель|31=68|24=23|25=64|26=12|27=19|28=63|29=8|30=14|32=5|22=69|33=9|34=79|35=3|36=6|37=79|float=|clear=|23=14|21=23|1|10=73|5|71|2|6|53|4|10|11=6|20=14|12=14|13=54|14=9|15=18|16=70|17=12|18=20|19=78|Источник=[http://www.meteo.be/meteo/view/nl/139844-Klimatogrammen.html Королевский метеорологический институт], [http://weather.msn.com/local.aspx?wealocations=wc:BEXX0005&q=Brussels%2c+BEL MSN Weather]}}</center>{{Климат местности|Ширина=65%|Мар_а_мин=-13.6|Июл_а_макс=37.1|Июл_а_мин=4.4|Июн_а_макс=38.8|Июн_а_мин=0.3|Май_а_макс=34.1|Май_а_мин=-2.2|Апр_а_макс=28.7|Апр_а_мин=-5.7|Мар_а_макс=24.2|Фев_а_макс=20|Авг_а_макс=36.5|Фев_а_мин=-18.3|Янв_а_макс=15.3|Янв_а_мин=-21.1|Год_ср_макс=13.9|Год_ср_мин=6.8|Дек_ср_макс=6.5|Дек_ср_мин=2.0|Ноя_ср_макс=9.1|Ноя_ср_мин=3.7|Авг_а_мин=3.9|Сен_а_мин=0|Окт_ср_мин=7.6|Мар_вода=|Дек_вода=|Ноя_вода=|Окт_вода=|Сен_вода=|Авг_вода=|Июл_вода=|Июн_вода=|Май_вода=|Апр_вода=|Фев_вода=|Сен_а_макс=34.9|Янв_вода=|Год_а_макс=38.8|Год_а_мин=-21.1|Дек_а_макс=16.7|Дек_а_мин=-17.7|Ноя_а_макс=20.4|Ноя_а_мин=-12.8|Окт_а_макс=27.8|Окт_а_мин=-6.8|Окт_ср_макс=14.4|Сен_ср_макс=18.7|Положение=center|Май_ср=13.3|Сен_ср_осад=62.3|Сен_ср=14.8|Авг_ср_осад=63.6|Авг_ср=18|Июл_ср_осад=68.9|Июл_ср=18|Июн_ср_осад=77.5|Июн_ср=15.8|Май_ср_осад=69.3|Апр_ср_осад=53.7|Окт_ср_осад=68.1|Апр_ср=9|Мар_ср_осад=72.9|Мар_ср=6.5|Фев_ср_осад=52.7|Фев_ср=3.6|Янв_ср_осад=71.1|Янв_ср=3.2|Источник=<ref name="Meteostats-bzh.ath">{{cite web
  |url      = http://meteostats-bzh.ath.cx93/meteostats/index.php?page=stati&id=19
  |title      = Meteostats-bzh.ath
  |deadlink      = yes
  }}{{Недоступная ссылка|date=October 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>|Место_род=Брюсселя|Окт_ср=11|Ноя_ср=6.5|Сен_ср_мин=10.9|Апр_ср_мин=4.9|Авг_ср_макс=22.4|Авг_ср_мин=13.4|Июл_ср_макс=22.3|Июл_ср_мин=13.7|Июн_ср_макс=20.0|Июн_ср_мин=11.6|Май_ср_макс=17.7|Май_ср_мин=8.9|Апр_ср_макс=13.1|Мар_ср_макс=9.9|Ноя_ср_осад=79.1|Мар_ср_мин=3.0|Фев_ср_макс=6.5|Фев_ср_мин=0.6|Янв_ср_макс=5.6|Янв_ср_мин=0.8|Год_ср_осад=817.8|Год_ср=10.4|Дек_ср_осад=78.8|Дек_ср=4.3|Год_вода=}}

{{Климат местности|Ширина=65%|Мар_а_мин=-13.6|Июл_а_макс=37.1|Июл_а_мин=4.4|Июн_а_макс=38.8|Июн_а_мин=0.3|Май_а_макс=34.1|Май_а_мин=-2.2|Апр_а_макс=28.7|Апр_а_мин=-5.7|Мар_а_макс=24.2|Фев_а_макс=20|Авг_а_макс=36.5|Фев_а_мин=-18.3|Янв_а_макс=15.3|Янв_а_мин=-21.1|Год_ср_макс=13.9|Год_ср_мин=6.8|Дек_ср_макс=6.5|Дек_ср_мин=2.0|Ноя_ср_макс=9.1|Ноя_ср_мин=3.7|Авг_а_мин=3.9|Сен_а_мин=0|Окт_ср_мин=7.6|Мар_вода=|Дек_вода=|Ноя_вода=|Окт_вода=|Сен_вода=|Авг_вода=|Июл_вода=|Июн_вода=|Май_вода=|Апр_вода=|Фев_вода=|Сен_а_макс=34.9|Янв_вода=|Год_а_макс=38.8|Год_а_мин=-21.1|Дек_а_макс=16.7|Дек_а_мин=-17.7|Ноя_а_макс=20.4|Ноя_а_мин=-12.8|Окт_а_макс=27.8|Окт_а_мин=-6.8|Окт_ср_макс=14.4|Сен_ср_макс=18.7|Положение=center|Май_ср=13.3|Сен_ср_осад=62.3|Сен_ср=14.8|Авг_ср_осад=63.6|Авг_ср=18|Июл_ср_осад=68.9|Июл_ср=18|Июн_ср_осад=77.5|Июн_ср=15.8|Май_ср_осад=69.3|Апр_ср_осад=53.7|Окт_ср_осад=68.1|Апр_ср=9|Мар_ср_осад=72.9|Мар_ср=6.5|Фев_ср_осад=52.7|Фев_ср=3.6|Янв_ср_осад=71.1|Янв_ср=3.2|Источник=<ref name="Meteostats-bzh.ath">{{cite web
  |url      = http://meteostats-bzh.ath.cx93/meteostats/index.php?page=stati&id=19
  |title      = Meteostats-bzh.ath
  |deadlink      = yes
  }}{{Недоступная ссылка|date=October 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>|Место_род=Брюсселя|Окт_ср=11|Ноя_ср=6.5|Сен_ср_мин=10.9|Апр_ср_мин=4.9|Авг_ср_макс=22.4|Авг_ср_мин=13.4|Июл_ср_макс=22.3|Июл_ср_мин=13.7|Июн_ср_макс=20.0|Июн_ср_мин=11.6|Май_ср_макс=17.7|Май_ср_мин=8.9|Апр_ср_макс=13.1|Мар_ср_макс=9.9|Ноя_ср_осад=79.1|Мар_ср_мин=3.0|Фев_ср_макс=6.5|Фев_ср_мин=0.6|Янв_ср_макс=5.6|Янв_ср_мин=0.8|Год_ср_осад=817.8|Год_ср=10.4|Дек_ср_осад=78.8|Дек_ср=4.3|Год_вода=}}

== Тарихы ==
=== Барлыҡҡа килеүе ===
[[Ҡала]]ның исеме боронғо голланд һүҙҙәренән килеп сыҡҡан, ''bruoc'' «[[һаҙлыҡ]]» һәм ''sella'' «ҡасаба» һәм һүҙмә-һүҙ «һаҙлыҡтағы ауыл» тигәнде аңлата.

Брюсселгә нигеҙ һалыу ярайһы уҡ боронғо ваҡытҡа ҡарай<ref>[https://viewer.rusneb.ru/ru/rsl01004103484?page=232&rotate=0&theme=white Брюссель] Энциклопедический лексикон</ref>. Легенда буйынса, Брюссель VI быуатта Изге Гагерик (йәки Сен-Герри) тарафынан нигеҙләнгән. Әммә ''Bruocsella'' ауылы тураһында беренсе тапҡыр Бөйөк Отто грамотаһында 996 йылда ғына телгә алына. 977 йылдан 979 йылға тиклем Карл I, Түбәнге Лотарингия герцогы, Сенна йылғаһы буйындағы утрауҙа ҡәлғә һәм сиркәү төҙөй, был ҡала үҫешенең беренсе аҙымы була. Собор Бельгия ҡурсалаусыһы Изге Гудулаға бағышлана. [[XI быуат]]та беренсе ҡала диуары төҙөлә.

=== Урта быуаттар ===
XII быуат башынан Брюссель Түбәнге Лотарингия һәм Брабант герцогтарының резиденцияһы була: 1361 йылда герцог Иоанн III ҡаланы киңәйтә һәм ҡоролмаларҙы нығыта<ref>[https://viewer.rusneb.ru/ru/rsl01003957692?page=788&rotate=0&theme=white Брюссель] Большая энциклопедия. 1901.</ref>. 1430 йылда герцог Филипп III Изге Бургундия Брабант герцоглығын мираҫ итеп ала һәм Брюсселде Бургундияның баш ҡалаһы итә. Был ваҡытта беренсе биналар ратуша һәм Гран-пласта төҙөлөштәре бара. Ҡалала иҡтисад сәскә ата, скульпторҙар, келәм эшләүселәр һәм ювелирҙар йәшәй. Шул иҫәптән рәссамдар Өлкән Питер Брюгель һәм Рогир ван дер Вейден Брюсселдә һыйыныу таба. 1477 йылда Филипптың ейәнсәре Мария Бургундская Изге Рим империяһының буласаҡ императоры Франц I-гә кейәүгә сыға, шуның арҡаһында Брабант [[Габсбург]]тар хакимлығы аҫтында күсә. Маргарет Австрийская ваҡытлыса үҙенең резиденцияһын Мехеленға күсерә, әммә 1531 йылдан һуң Брюссель ҡабаттан Бургундияның баш ҡалаһы була.
[[Файл:Seghers_viewbrus.jpg|справа|мини|Геркулес Сегерс. Брюссель күренеше, 1625 йыл]]
Филипп II идара иткән осорҙа Карл V (Филипп II-нең атаһы) вафат булғандан һуң, хәҙерге Бельгияның ҙур өлөшө Көньяҡ Нидерланд биәлмәһенә инә. Филипп II ваҡытында испан хакимдарына ҡаршы ихтилал була. Испания короле герцог Альба идара иткән дәүерҙә [[протестанттар]] эҙәрлекләнә, 1568 йылдың июлендә Брюсселдә оппозиция лидерҙары — граф Эгмонт һәм граф Горн асыҡтан-асыҡ язалана. Сәйәси репрессиялар осоронда интеллектуаль элита ҡаланы ташлап китә башлай (башлыса [[Амстердам]]дан ҡаса), был, үҙ сиратында, Брюсселды иҡтисади көрсөккә килтерә.

=== Брюссель [[Утыҙ йыллыҡ һуғыш]]тан һуң ===
1648 йылда һуғышты тамамлауға килтергән Вестфалия солоғо мәғлүмәттәре буйынса, [[Нидерланд]]тың төньяҡ өлөшө бойондороҡһоҙ тип таныла, шул уҡ ваҡытта көньяҡ өлөшө, Брюссель менән бер рәттән, [[Испания]] хакимлығы аҫтында ҡала. [[XVII быуат]]тың икенсе яртыһында [[Людовик XIV]] осоронда [[Франция]] [[Европа]]ла өҫтөнлөклө урын алырға тырыша. Француз ғәскәрҙәре Эно һәм Көнбайыш Фландрияны баҫып ала.

1695 йылда Брюссель Гран-плас өс көн дауамында артиллерия снарядтары менән утҡа тотола һәм тулыһынса тиерлек емертелә. 1697 йылда Рейсвейк солохона ярашлы, француздар Бельгия территорияларын ташлап китергә тейеш була. Испания мираҫы өсөн һуғыш ваҡытында (1701—1714) Австриянан Габсбургтар вәкилдәре Көньяҡ Нидерландтың хакимлығын (бер үк ваҡытта Брюссель өҫтөнән) үҙ ҡулына ала. 1714 йылда Брюссел Раштад солохо буйынсаь [[Австрия]]ға күсә<ref name="Б">[https://viewer.rusneb.ru/ru/rsl01003996881?page=31&rotate=0&theme=white Брюссель]</ref>.

=== Бойондороҡһоҙлоҡ өсөн көрәш ===
1794 йылда территорияларҙы Француз Республикаһы ғәскәрҙәре баҫып алғанға тиклем, 1789 йылда Иосиф II хакимлығы осоронда Брабант ихтилалы ярҙамында [[Габсбургтар]] хакимлығынан ҡыҫҡа ваҡытҡа бойондороҡһоҙлоҡ алына. Француз хакимлығы 1815 йылда, Брюсселдән [[көньяҡ]]ҡа табан 15 км алыҫлыҡта үткән Ватерлоо янындағы алышта [[Наполеон I|Наполеон]] ғәскәрҙәре еңелгәндән һуң, тамамлана. 1814—1815 йылдарҙағы Вена конгресында Виллем I хакимлығы аҫтында Көньяҡ Нидерландты Төньяҡ Нидерланд менән берләштереү тураһында ҡарар сығарыла.
[[Файл:Wappers_belgian_revolution.jpg|мини|Брюсселдә 1830 йылғы Бельгия революцияһы]]

Католиктарҙың Францияға йүнәлеш тотҡан Көньяҡ Нидерланд либераль элитаһы, шулай уҡ католик руханиҙары лингвистик, мәҙәни һәм сәйәси дәүләт идараһы, мәғариф һәм иҡтисади үҫеш өлкәһендә үҙҙәрен протестант нидерланд телле Төньяҡ менән сағыштырғанда кәмһетелгән һәм ҡағынды тип һанаған. Күпмелер ваҡыттан һуң Бельгия революцияһы Бельгияның Нидерланд Короллегенән бүленеүенә һәм Бельгия Короллегенең барлыҡҡа килеүенә килтерә. Шул замандың иң ҡеүәтле державалары — [[Англия]], [[Пруссия]], [[Австрия]] һәм [[Рәсәй империяһы|Рәсәй]] — низағты тыныс ҡына хәл итеү яҡлы була, һәм 1830 йылдағы Лондон конференцияһында яңы дәүләттең бойондороҡһоҙлоғо иғлан ителә. Брюссель короллектең баш ҡалаһы була, ә Леопольд I — [[конституцион монархия]] менән идара итеү формаһы булған Бельгияның беренсе короле.

=== Яңы ваҡыт ===
Дәүләттең баш ҡалаһы статусы һәм индустриализация ([[XIX быуат]]) дәүерендә Бельгия иҡтисадының күтәрелеүе арҡаһында, Брюссель көндән-көн мауыҡтырғыс урынға әйләнә бара. Халыҡ һаны Валлония һәм [[Франция]]нан килгән иммигранттар иҫәбенә йылдам үҫә. Ҡаланың тарихи үҙәге элекке ауыл коммуналары менән конгломератҡа берләшә, яңы кварталдар үҫә, Сенне торба эсенән аға башлай. Был ваҡытта монументаль Юстиция һарайы, Биржа, Король һарайы, Триумфаль арка һәм билдәле модерн стилендәге биналар (мәҫәлән, Виктор Орта биналары) төҙөлә.

1900 йылда диңгеҙ гаване төҙөлә һәм Рупель йылғаһына сығыусы каналды киңәйтеү һәм тәрәнәйтеү үткәрелә<ref>[https://viewer.rusneb.ru/ru/rsl01004103450?page=193&rotate=0&theme=white Брюссель] Новый энциклопедический словарь</ref>. 1910 йылда Брюсселдә бөтә донъя күргәҙмәһе үтә<ref name="Б"/>. Уның ҡайһы бер бүлектәре 1910 йылдың июлендәге ҙур янғын ваҡытында ныҡ зыян күрә, әммә киҫкен саралар арҡаһында күргәҙмәне тиҙ арала яҡшы формаға ҡайтарырға мөмкин була<ref name="Б" />.

Бельгия ике донъя һуғышы ваҡытында Германияның агрессив сәйәсәте ҡорбаны булһа ла, Брюссель һиҙелерлек емертелеүгә дусар ителмәй. Шуның арҡаһында, Брюссель [[архитектура]]һы һәм урамдары 60-сы йылдарға тиклем (һәм өлөшләтә бөгөнгө көндә) ҡалаға нигеҙ һалынған ваҡыттағы кеүек ҡала. 1930-сы йылдарҙа уҡ ҡала үҙәге аша Төньяҡ һәм Үҙәк вокзалдар араһында тимер юл бәйләнеше үтә.
[[Файл:Bruxelles-Brussel.jpg|слева|мини|Брюсселдә ике теллелек]]
Фламанд (голланд телле) һәм Валлон (француз телле) халҡы араһында күптәнге конфликт арҡаһында, 1932—1938 йылдарҙа Брюссель ике телле булып китә: урамдарҙың, йәмәғәт транспорты станцияларының һәм муниципалитеттарҙың исемдәре ике телдә ҡабатлана. Валлонияның үҫешкән осоронда ҡала французлаша, элек өҫтөнлөк иткән голланд теле артҡы планға күсә бара. Шулай уҡ архитектурала француз стиле өҫтөнлөк итә.

[[Икенсе донъя һуғышы]]нан һуң Брюссель халыҡ-ара әһәмиәткә эйә була бара: [[1958 йыл]]да бында [[Европа иҡтисади берләшмәһе]] ([[Европа берлеге|Европа белеге]]нән алдағыһы) ойошторола. Шул уҡ йылда Брюсселдә Бөтә донъя йәрминкәһе үтә, уның өсөн Атомиум төҙөлә. 1967 йылда [[НАТО]] [[Париж]]дан Брюсселгә күсә.

1953 йылда сығарылған законға ярашлы, иҫке йорттарҙы һүтеүгә киткән сығымдарҙы дәүләт түләй, был ҡаланың тышҡы ҡиәфәтенә кире йоғонто яһай: күп һанлы иҫке йорттар һәм кварталдар нигеҙһеҙ рәүештә һүтелә, ә бушаған биләмәләрҙә бейек йорттар төҙөлә. Ҡайһы бер архитекторҙар, Брюссель һуғыштарҙан бигерәк, 1960-сы йылдарҙағы модернизациялауҙан күберәк зыян күргән, тип иҫәпләй. Тарихи кварталдарҙы күпләп һүтеү менән барған бындай модернизация «брюсселизация» тип атала. Бынан тыш, яңы Брюсселгә хас үҙенсәлек булып геттоның барлыҡҡа килеүе һәм ярлы иммигрант ғаиләләрҙең элек бай мәҙәни традициялар менән айырылып торған үҙәк кварталдарында йәшәүе тора.

2016 йылдың 22 мартында Брюсселдә террорсы акттары була.

== Халҡы ==
<div class="toccolours" style="float:right;margin:0 0 .5em 1em;">
'''Брюссель халҡының үҙгәрештәр динамикаһы'''
{| cellpadding="2" style="background:transparent;"
|[[1806]]
| align="right" |
| 73928
|-
|[[1830]]
| align="right" |
| 98279<ref>1830 йылда Бельгия революцияһы тоҡана; бынан тыш, XIX быуатта ил иҡтисады йылдам үҫә, 1835 йылда континенталь Европала беренсе тимер юл төҙөлә</ref>
|-
|[[1846]]
| align="right" |
| 123874
|-
|[[1856]]
| align="right" |
|152828<ref>Леопольд кварталын (хәҙер — Европа кварталы) ҡушыу</ref>
|-
|[[1880]]
| align="right" |
|162498
|-
|[[1900]]
| align="right" |
|183 686
|-
|[[1910]]
| align="right" |
|177078
|-
|[[1920]]
| align="right" |
|154801
|-
|[[1930]]
| align="right" |
|200433<ref>Халыҡ һанының күп артыуы; 1921 йылда ҡалаға Haren, Laken һәм Neder-Over-Heembeek ҡушыла</ref>
|-
|[[1947 йыл|1947]]
| align="right" |
|184838
|-
|[[1970]]
| align="right" |
|080161
|-
|[[1980]]
| align="right" |
|143957
|-
|[[1990]]
| align="right" |
|706136
|-
|[[2000]]
| align="right" |
|133859
|-
|[[2004]]
| align="right" |
|312141
|-
|[[2008 йыл|2008]]
| align="right" |
|148873
|}
<center>ecodata (неопра.)</center>
</div>Брюссель ҡалаһында 179 277 кеше йәшәй (2018 йыл) һәм халҡының тығыҙлығы км²-ға 5497 кеше тәшкил итә.

Брюссель баш ҡала төбәгенең башҡа 18 коммунаһы менән бергә, агломерация 1 830 000 кеше йәшәгән иң ҙур (шуның менән бергә иң күп халыҡ йәшәгән) Бенилюкс ҡалаһын барлыҡҡа килтерә.

=== Демографик мәғлүмәттәр ===
XX быуат башындағы [[урбанизация]] осоронда Брюссель халҡы бик тиҙ арта: бер быуатта халыҡ һаны ике тапҡырға арта — 1830 йылда 98 000 кешенән 1930 йылда 200 433 кешегә тиклем. Иң юғары халыҡ һаны 1930 йылда булған, шул ваҡыттан алып ҡала халҡы кәмей, ә һуңғы 30 йылда ҙур булмаған тирбәлеүҙәр менән 140 000 кеше кимәлендә тора.

2007 йылда тыуым коэффициенты 17,4, үлем коэффициенты 8,8 тәшкил итә. Шулай итеп, халыҡтың тәбиғи артыуы + 8,6 тәшкил итә, ә дөйөм + 17,1. Был Европа өсөн ярайһы уҡ юғары күрһәткес булып тора<ref>Демографические коэффициенты были посчитаны на основе статистических данных {{Cite web|url=http://ecodata.mineco.fgov.be/mdn/Bevolkingsloop.jsp?S=G21004|title=ecodata}}</ref>.

Ҡала халҡының енси составы бер кимәлдә — Брюсселдә — 50,18 % ир һәм ҡатын-ҡыҙҙарҙың<ref>Данные [http://www.statbel.fgov.be/ Национального института статистики]</ref> 49,82 % -ы йәшәй. Брюссель халҡының яртыһы (51,6 %) кейәүҙә булмаған йәки өйләнмәгән<ref>Подсчёты на основе демографических данных {{Cite web|url=http://ecodata.mineco.fgov.be/mdn/burgerlijke_staat.jsp?S=G21004|title=Национального института статистики}}</ref>.

=== Субурбанизация ===
XX быуат башынан, һәм бигерәк тә уның икенсе яртыһында, Брюсселдә йәшәүсе халыҡ, башлыса франкофондар, һолланд телле Фламиш-Брабант провинцияһына ингән ҡала яны йоҡо муниципалитеттарына күсенә. Иҫке ҡаланың азат ителгән кварталдарын башлыса өсөнсө донъянан һәм элекке француз һәм бельгия колониялары — [[Конго Республикаһы|Конго]], Марокко, [[Төркиә]]нән килгән иммигранттар һ. б. биләй. Фламандтар Брюсселдең үҙен дә, бөтә Брюссель периферияһын да галлаштырыу процесын бик киҫкен ҡабул итә. Француз телле һәм һолланд телле общиналар араһында тиҫтә йылдар дауамында киҫкен конфликттар бара. Брюсселде деэкселавизацияларға тырышыу әлегә тиклем уңыш килтермәй.

=== Этник составы ===
Евросоюз, НАТО һәм башҡа халыҡ-ара ойошмаларҙың Брюсселдә урынлашыуы арҡаһында, ҡаланың дүрттән бер өлөшөнән ашыуы (27,1 %) сит ил кешеләре<ref>[http://ecodata.mineco.fgov.be/mdn/Vreemde_bevolking.jsp?S=G21004{{Недоступная ссылка|url=http://ecodata.mineco.fgov.be/mdn/Vreemde_bevolking.jsp?S=G21004}} http://ecodata.mineco.fgov.be/mdn/Vreemde_bevolking.jsp?S=G21004 (недоступная+ссылка —+)]</ref>.
Ҡалаға Бельгияның башҡа төбәктәренән дә, сит илдәрҙән дә халыҡтың күпләп иммиграцияһы арҡаһында Брюсселдә халыҡтың төп бүленеше этник яҫылыҡта түгел, ә тел өлкәһендә бара. Бөтә халыҡ шартлы рәүештә франкофондарға, нидерландфондарға һәм аллофондарға бүленә, күпселеге француз телле мөхиттең ассимиляцияһына дусар була.

=== Телдәре ===
Брюссель баш ҡала округы — илдәге берҙән-бер ике телле төбәк. [[Француз теле|Француз]] һәм [[Нидерланд теле|нидерланд тел]]дәре хакимиәт органдарында рәсми рәүештә тиң хоҡуҡлы тип таныла. Бынан тыш, баш ҡалала һәм уға яҡын ятҡан төбәктәрҙә күптән түгел иммигранттарҙың башҡа бик күп телдәре лә киң таралған. Ҡала халҡының күпселеге (2006 йылда үткәрелгән һорау алыуҙар буйынса 56 %) француз телен туған тел тип һанай, яҡынса 7 % — һолланд телен, ҡалған 37 проценты ситуацияға, учреждениеға, кварталға һ. б. ҡарап ике һәм унан да күберәк телдә һөйләшә. Лингва-франка (туған теле башҡа булған кешеләр араһында аралашыу өсөн системалы ҡулланылған тел йәки диалект) ролен француз теле башҡара, ҡала халҡының яҡынса 96 проценты ошо телдә һөйләшә.
[[Файл:Bruxelles_(Cinquantenaire)_la_grande_Mosquée.JPG|мини|Брюссель йәмиғ мәсете]]

=== Дин ===
Брюсселдә йәшәүселәрҙең күпселеге [[католик]] һәм [[Протестантизм|протестант]]лыҡ динен, шулай уҡ [[Йәһүдилек|иудаизм]] һәм [[ислам дине]]н тота.

Брюсселдә бик күп ғибәҙәт ҡоролмалары урынлашҡан: католик (Брюссель соборы, Нотр-Дам-де-Лакен, Изге Әлисә сиркәүе, Изге Тереза Авильская сиркәүе һәм башҡалар) һәм протестант (Изге Андрей сиркәүе, Августин сиркәүе, Изге Троица соборы). Йәмиғ мәсете һәм православие динендәге сиркәүҙәре бар: Изге Әйүп ғазап сигеүсе сиркәүе, Изге дауалаусы Пантелеймон ғибәҙәтханаһы һәм Изге Николай Чудотворец (Мөғжизә тыуҙырыусы).

== Иҡтисады ==
Брюссель — илдәге иң ҙур иҡтисади үҙәк. Бельгияның баш ҡалаһының иҡтисади үҫешенә үҙәк географик урыны, бында Европа Союзы һәм НАТО кеүек халыҡ-ара ойошмалар урынлашыуы булышлыҡ итә. Йән башына тулайым эске продукт (€59 400) буйынса Брюссель Европа ҡалалары араһында [[Люксембург]]тан һәм Үҙәк Лондондан ҡала өсөнсө урында тора<ref>{{Cite web|author=|url=http://euobserver.com/9/27649|title=Brussels third richest region in EU|publisher=EUobserver.com|accessdate=2009-08-11|archiveurl=https://www.webcitation.org/65p95SUKr?url=http://euobserver.com/886/27649|archivedate=2012-02-29|lang=en}}</ref>. Иң ҙур табышты гастрономия (2007 йылдың апрелендә ҡалала 2000-дән ашыу ресторан булған) һәм иҡтисадтың өсөнсөл секторы алып килә. Бынан тыш, сәнәғәт ҡорамалдары етештереүсе машиналар эшләү йүнәлештәре үҫешкән. Ҡалала күп һанлы кредит һәм финанс ойошмалары урынлашҡан.

== Транспорт ==

=== Автомобиль транспорты ===
[[Файл:A201-ring-Bru.JPG|мини|Завентем [[аэропорт]]ына билдә ҡуйылған R0 автомагистрале]]
Брюсселдә илдең күп һанлы автомобиль элемтәһе линиялары ҡушыла. Автомагистраль селтәре үҙенең структураһы буйынса француз юл селтәренә оҡшаш: [[Париж]]дың Периферик бульвары кеүек, Брюсселдә R0 ҡулса автомагистрале бар, уға төрлө яҡтан юлдар ҡушыла. Бөтә автомобиль юлдары селтәре яҡшы яҡтыртылған.

Ҙур киҫелештәрҙә транспорт саралары күп йыйылыу сәбәпле, юлдарҙың байтаҡ өлөшө ер аҫтына күсерелә. Әйтәйек, ер аҫтында тура участкалар ғына түгел, айырсалар, хатта светофорҙар ҙа йәшерелгән. Туннелдәрҙең береһе ҡаланың көнсығыш өлөшөндәге шоссенан [[Европа берлеге]] учреждениелары урынлашҡан кварталға туранан-тура алып бара.

2007 йылда Брюсселдә һигеҙ йөҙ шәхси фирма-оператор эшләй. Еңел такси автомобилдәренең дөйөм һаны — 1200, уларҙа 3200 кеше эшләгән. Ҡалала 633 такси туҡталышы була. Бөтә шәхси компаниялар Брюссель-баш ҡала төбәге министрлығының Такси идаралығына буйһона. Такси бәйләнеше Бельгияның Брюссель баш ҡалаһы төбәге сиктәрендә, шулай уҡ яҡындағы биҫтәләрҙә эшләй. Бөтә такси операторҙары берҙәм тариф системаһын ҡуллана. Брюсселдәге барлыҡ такси автомобилдәренең ҡыйығында ялтырап торған билдә бар — ҡыҙыл хәрефтәр менән яҙылған һәм һары ирис һүрәте Taxi (Брюссель символы). Такси автомобилдәре, ҡағиҙә булараҡ, аҡ йәки ҡара төҫкә буялған.

=== Авиатранспорт ===
Брюссель ике халыҡ-ара [[аэропорт]]ты хеҙмәтләндерә:

* Брюссель-Завентем, Брюсселдән төньяҡ-көнсығышҡа ҡарай 12 км алыҫлыҡта шул уҡ исемле муниципалитетта
* Шарлеруала Брюссель-Шарлеруа — баш ҡаланан 50 км көньяҡтараҡ

=== Диңгеҙ транспорты ===
Йыллыҡ әйләнеше 7,85 миллион тонна<ref>[http://www.havenvanbrussel.be/?node=&id=27 Официальная страница порта Брюсселя]{{ref-nl}}</ref> булған Брюссель порты Бельгияла иң эреләрҙең береһе булып тора. Брюссель—Шельдт каналы уны Шельдт йылғаһы һәм шулай итеп, [[Антверпен]] порты һәм [[Төньяҡ диңгеҙ]] менән тоташтыра. Валлония менән Шарлеру — Брюссель каналы тоташа.

=== Тимер юл транспорты ===
[[Файл:Bruxelles-Midi_0005.jpg|мини|Көньяҡ вокзалда ICE һәм Thalys поездары]]
Брюсселдәге иң ҙур станциялар — Төньяҡ, Үҙәк һәм Көньяҡ — Төньяҡ-Көньяҡ туннеле менән тоташа. Халыҡ-ара поездар ғәҙәттә Көньяҡ вокзалға килә, унда [[Париж]], [[Амстердам]], Кельн (Thalys, TGV, ICE поездары) һәм [[Лондон]] (Eurostar) менән бәйләнеш бар. Брюссель— Люксембург станцияһы башта [[Европа берлеге]] ойошмалары биналары бәйләнеше өсөн тәғәйенләнгән була, әммә һуңғы ваҡытта ябай граждандар тарафынан йышыраҡ ҡулланыла.

=== Ҡалала йәмәғәт транспорты ===
[[Файл:Metro_Brussels.svg|мини|Метрополитен линиялары]]
Йәмәғәт транспорты селтәре метрополитендың дүрт, метро алды өс (ер аҫты трамвай линиялары), 18 трамвай линияларынан һәм 50 автобус маршрутынан тора. Барлыҡ станция һәм туҡталыштар француз һәм нидерланд телдәрендә булған исем йөрөтә. Брюсселдә йәмәғәт транспорты операторы — STIB/MIVB.

Метро системаһы дүрт линиянан тора (1, 2, 5 һәм 6). Станциялар араһындағы уртаса алыҫлыҡ — 650 метр. 1-се һәм 5-се линиялар көнсығыштан көнбайышҡа табан һуҙыла һәм ҡала үҙәгендә уртаҡ участкаға бар. 2-се линия түңәрәк, биш мөйөш рәүешендә, Брюссель тарихи үҙәгенең үҙенсәлектәрен ҡабатлай.

Метронан тыш бер нисә өлөшләтә ер аҫты трамвай линияһы бар — метро алды, шул иҫәптән өс төп линия: 3, 4 һәм 7. Линияларҙың иң мөһимдәре Төньяҡ вокзалды Көньяҡ менән тоташтыра.

Йәмәғәт транспорты 0.30 сәғәткә тиклем эшләй, төнгө маршруттар (N71 автобус линияһынан тыш) ял көндәрендә генә ғәмәлдә була, уларға билет көндөҙгөгә ҡарағанда күпкә ҡиммәтерәк. Брюсселдә таксиҙа йөрөү хаҡы ярайһы уҡ юғары.

Брюссель биҫтәләре менән NMBS/SNCB [[поезд]]ары, күп һанлы STIB/MIVB, De Lijn TEC автобус маршруттары һәм 4, 19, 97, 44, 39-сы STIB/MIVB трамвай маршруттары тоташтыра. Тимер юл хәрәкәтен яҡшыртыу маҡсатында 2004 йылда Reseau Express Régional/Gewestelijk ExpressNet ҡала яны экспресс-поездар селтәрен үҙгәртеп төҙөү тураһында ҡарар сығарыла. Селтәр 2012 йылда сафҡа инергә тейеш ине, әммә күп һанлы тотҡарлыҡтар арҡаһында был осор 2017 йылда кисектерелә<ref>[http://www.lalibre.be/actu/brabant/article/480429/le-rer-en-2017.html Lalibre.be — Le RER en 2017]</ref>.

== Ҡала төҙөлөшө ==

=== Архитектура ===

== Һылтанмалар ==

== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр|2}}

== Әҙәбиәт ==
* {{Китап|автор=Никонов, Владимир Андреевич|Никонов В.А.|заглавие=Краткий топонимический  словарь|издание=|ответственный=|ссылка=|место=М.|издательство=Мысль|год=1966|том=|страниц=509|страницы=|isbn=|тираж=32000|ref=Никонов}}
* {{Китап|автор=Поспелов, Евгений Михайлович|Поспелов Е. М.|заглавие=Географические названия мира. Топонимический словарь|издание=2-е изд., стереотип|ответственный=отв. ред. Р. А. Агеева|ссылка=|место=М.|издательство=Русские словари, Астрель, АСТ|год=2002|том=|страниц=512|страницы=|isbn=5-17-001389-2|тираж=3000|ref=Поспелов}} 
** [http://www.bruxelles.be/ Официальная страница Брюсселя] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20000511102723/http://www.bruxelles.be/ |date=2000-05-11 }}{{ref-fr}}{{ref-nl}}
** [http://www.ilotsacre.be/ Интерактивная карта города]

[[Категория:Википедия:Викимәғлүмәттә сығанағы булған мәҡәләләр]]
[[Категория:Европа баш ҡалалары]]