Буркина-Фасо битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Дәүләт
 |Башҡортса исеме        = Буркина-Фасо
 |Оригиналь исеме   = {{lang-fr|Burkina Faso}}
 |Эйәлек килеш       = Буркина-Фасо
 |Герб                    = Coat of arms of Burkina Faso.svg
<!-- |Герб урынына= -->
 |Девиз                   = {{lang-fr|Unité, Progrès, Justice}}
 |Гимн исеме          = Une Seule Nuit (L'Hymne de la victoire)
 |Аудио                   = 
 |Идара итеү төрө         = [[Республика]]<ref name="atlas mira">Атлас мира. Государства и территории мира. Справочные сведения. — Роскартография, 2010. — С. 15. — ISBN 978-5-85120-295</ref>
<!-- |Дәүләт дине= -->
 |Картала                = Burkina Faso on the globe (Africa centered).svg
|lat_dir = N|lat_deg = 12|lat_min = 16|lat_sec = 0
 |lon_dir = W|lon_deg = 2|lon_min = 4|lon_sec = 0
 |region        = BF
 |CoordScale    = 
 |Рәсми тел                    = [[француз теле]]
 |Нигеҙләнгән       =
 |Бойондороҡһоҙлок датаһы      = [[5 август]] [[1960]] йыл
 |тан бойондороҡһоҙлоҡ        = [[Франция]]
 |Баш ҡала                 = [[Уагадугу]]
 |Эре ҡалалар       = [[Уагадугу]], [[Бобо-Диуласо]]
 |Етәкселәрҙең вазифалары = [[Список президентов Буркина-Фасо|Президент]]<br>[[Список глав правительства Буркина-Фасо|Премьер-министр]]
 |Етәкселәр            = [[Мишель Кафандо]] (и.о.)<ref>[http://lenta.ru/news/2014/11/17/banany/ В Буркина-Фасо выбрали временного президента]</ref><br>[[Зиада, Исаак|Исаак Зиада]]
 |Страны-соседи           = 
 |Территория буйынса урыны     = 74
 |Территория              = 273 187<ref name="insd">[http://www.insd.bf/ Данные Национального института статистики и демографии]{{ref-fr}}</ref>
 |% һыу өҫтө            = 0,1%
 |Этнохроним              =
  |Халҡы буйынса урыны     = 60
  |Халыҡ              = {{рост}}17 692 391<ref>{{cite web|url=http://countrymeters.info/ru/Burkina_Faso/|title=Халыҡ Буркина-Фасо|publisher=countrymeters|accessdate=2014-12-03|archiveurl=http://archive.is/MV64I|archivedate=2014-12-03}}</ref>
 |Баһа йылы              = 2013
 |Иҫәп алыу буйынса халҡы   = 14 017 262
 |Иҫәп алыу йылы            = 2006
  |Халыҡ тығыҙлығы    = 57,5
 |ЭТП                     = 17,8 млрд<ref name=imf2>{{cite web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2009/02/weodata/weorept.aspx?sy=2006&ey=2009&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=748&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CLP&grp=0&a=&pr.x=88&pr.y=0|title=Burkina Faso|publisher=International Monetary Fund|accessdate=2009-10-01|archiveurl=http://www.webcitation.org/69pP4Nxae|archivedate=2012-08-11}}</ref>
 |ЭТП-ны иҫәпләү йылы         = 2008
 |ЭТП буйынса урыны            = 122
 |Йән башына ЭТП   = 1267<ref name="imf2"/>
 |КПҮИ                    = {{рост}} 0,343
 |КПҮИ-ны кимәле            = <span style="color:#e0584e">түбән</span>
 |КПҮИ-ны иҫәпләү йылы        = 2013
 |КПҮИ буйынса урыны           = 183
 |Валюта                  = [[Франк КФА BCEAO|франк КФА]]
 |Домен                   = [[.bf]]
<!-- |ISO                     = -->
 |Телефон коды          = 226
 |Сәғәт бүлкәте            = +0
<!-- |Иҫкәрмәләр= -->
<!-- |Флаг һәм гербһыҙ=* -->
<!-- |Без гимна=* -->
}}

'''Буркина́-Фасо́'''<ref>Написание через дефис согласно итогам [[Википедия:К переименованию/26 декабря 2011|обсуждения]]. В картах Роскартографии приводится написание через пробел: {{cite web|url=http://roskart.gov.ru/default.asp?cmd=00B002002960000000F000000000000000000000%2Fdefault.asp|deadlink=yes|title=Новые названия на карте мира|publisher=Роскартография|accessdate=2010-05-30|archiveurl=https://web.archive.org/web/20080515173142/http://roskart.gov.ru/default.asp?cmd=00B002002960000000F000000000000000000000%2Fdefault.asp|archivedate=2008-05-15}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080515173142/http://roskart.gov.ru/default.asp?cmd=00B002002960000000F000000000000000000000%2Fdefault.asp |date=2008-05-15 }}. Дефисное написание Буркина-Фасо зафиксировано, например, в словаре {{Книга:Прописная или строчная|страницы=91}} и в {{БРЭ |статья=Буркина-Фасо |ссылка=https://bigenc.ru/geography/text/4305272 |id= |автор= |том= |страницы= |год= |ref= }}</ref> (шулай уҡ дефисһыҙ яҙылышы ла осрай: Буркина́ Фасо́<ref name="АМ2010">{{Атлас мира|2010|15|Государства и территории мира. Справочные сведения}}</ref>, фр. Burkina Faso [buʁkiˈna faˈso]) — Көнбайыш Африкалағы дәүләт. 1984 йылдың авгусына тиклем Ве́рхняя Во́льта (Үрге Вольта) тип аталған. Ил Конституцияһына (31-се статья) ярашлы, «Фасо — ул республика дәүләт формаһы»<ref>{{Cite web |url=https://mjp.univ-perp.fr/constit/bf2012.htm |title=Burkina Faso, Constitution de 1991, version de 2012, Digithèque MJP<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2021-07-05 |archive-date=2021-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211122064253/https://mjp.univ-perp.fr/constit/bf2012.htm |deadlink=no }}</ref>, йәғни «Республика» һүҙенең синонимы булып торған «Фасо» («Фасо»).

Төньяҡта — Мали менән, Нигер менән — көнсығышта, Бенин менән — көньяҡ-көнсығышта, Того һәм Гана — көньяҡта, Кот-д’Ивуар — көньяҡ-көнбайышта менән сиктәш. Диңгеҙгә сығыу юлы юҡ.

Территорияһы — 274 200 км², халҡы — 20,8 млн кеше (2020 йылда, халыҡ иҫәбен алыу).

<ref name="insd">[http://www.insd.bf/ Данные Национального института статистики и демографии] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100610062409/http://www.insd.bf/ |date=2010-06-10 }}{{ref-fr}}</ref>). Баш ҡалаһы — Уагадугу.

== Этимологияһы ==
Илдең исеме «намыҫлы кешеләрҙең тыуған ере» тигәнде аңлата (мооре теленән тәржемә иткәндә, «буркина́» — «намыҫлы кешеләр», дьюла теленән тәржемә иткәндә «фасо́» — «ватан»). Тәржемәнең икенсе версияһы — «лайыҡлы кешеләр иле» йә «ҡыйыу йөрәкле кешеләр иле».

1984 йылға тиклем ил «Үрге Вольта» тип аталған, ул мөһим йылғаларының гидронимдары менән бәйле була: Аҡ Вольта һәм Ҡара Вольта йылғалары ҡушылып, Вольта йылғаһын барлыҡҡа килтерә. Шул уҡ ваҡытта, халыҡ-ара йола буйынса, илдең исеме башҡа телдәргә тәржемә ителгәнгә күрә, төрлө уҡыуҙар барлыҡҡа килде: мәҫәлән, француз телле илдәрҙә ул — «От-Вольта» Haute Volta, инглиз телле илдәрҙә — Upper Volta, испан телле илдәрҙә — Alto Volta, рус телле илдәрҙә — Верхняя Вольта һ. б. тип аталған. Илгә берҙәм исем биреү маҡсатында, бөтә донъяла йә транскрипцияла, йә иһә үҙенсәлекле формала тапшырылған Буркина-Фасо ''Burkina Faso''{{sfn|Поспелов|2002|с=64}} варианты ҡабул ителә.

== Тарихы ==
XI быуат башында ил территорияһына хәҙерге Гананың төньяҡ-көнбайышынан ''моси'' ҡәбиләләре килә. Мосиҙар урындағы ''неньесе, груси'' һәм ''буса'' ҡәбиләләрен буйһондорған. ''Догондар'' ҡәбиләһе төньяҡҡа сигенгән. Хәҙерге Буркина-Фасо территорияһында XIV быуаттан алып Уагадугу, Ятенга, Тенкодого һәм Фадан-Гурма дәүләттәре булған. XIV быуаттан XVI быуатҡа тиклем Ятенга күрше Мали һәм Сонгай территорияларының бер өлөшөн яулаған.

XIX Быуат аҙағында француздар ерҙәрҙе колонияға әйләндерә башлай. 1895 йылда улар Ятенга дәүләте армияһын тар-мар итә, 1897 йылда Фадан-Гурма Франция протекторатын таный. 1904 йылдан 1919 йылға тиклем Үрге Вольта француз Үрге Сенегал — Нигер колонияһына инә, һуңынан айырым колонияға бүленә. 1915—1917 йылдарҙа илдең күпселек өлөшөн Вольта-Бани колонияларға ҡаршы ихтилалы солғап ала. 1934 йылда Абиджанға тиклем тимер юл һалына. 1947 йылда Үрге Вольта колонияһы тергеҙелә. «Африка демократик берләшмәһе» (АДО) көс туплай, уның башында башта — Күлибали, һуңынан Морис Ямеого тора. 1947 йылдан 1958 йылға тиклем Франция Үрге Вольта ҡалаһы Францияның диңгеҙ аръяғы биләмәһе була, артабан Франция берләшмәһе составында Үрге Вольта автономиялы Республикаһы ойошторола. 1958 йылда Үрге Вольта 1959—1960 йылдарҙа булдырылған Мали федерацияһына (Мали һәм Сенегал) ҡушылыу теләген белдерә, әммә күрше Кот-д’Ивуар (Берег слоновый кости) баҫымы аҫтында ул был федерацияла ҡатнашыуҙан баш тарта. 1959 йылдың декабрендә үҙенең сәйәси партияларынан тыш бөтә сәйәси партияларҙы ла тыйған Ямеого республика Президенты итеп һайлана.

1960 йылдың 5 авгусында Ямеого Үрге Вольта дәүләтенең бойондороҡһоҙлоғон иғлан итә һәм уның президенты була.

1966 йылдың ғинуарында дөйөм милли забастовка башлана, уның һөҙөмтәһендә Ямеого ҡолатыла. Власть подполковник Сангуле Ламизана етәкселегендә хәрбиҙәргә күсә.

[[Файл:Maurice Yameogo.jpg|thumb|250px|Юғары Вольтаның тәүге президенты Морис Ямеого]]

1970 йылда яңы конституция ҡабул ителә, сәйәси партиялар рөхсәт ителә, Ламизана (Бригада генералы булып киткән) ил президенты итеп һайлана. Әммә сираттағы президент һайлауҙары алдынан 1974 йылда идара итеүсе партия етәкселеге араһында аңлашылмаусанлыҡтар киҫкенләшә, һәм 1974 йылдың февралендә Ламизана власты узурпациялай оҙайта. 1977 йылда Ламизана илде гражданлыҡ идараһына ҡайтара.

Әммә 1980 йылдың ноябрендә Үрге Вольтала полковник Сайе Зербо етәкселегендә яңынан хәрби режим индерелә. 1977 йылда ҡабул ителгән Юғары Вольта Конституцияһы бөтөрөлә, илдә власть Хәрби комитетҡа күсә.

1982 йылдың ноябрендә майор Жан Батист Уэдраогоны власҡа алып килгән сираттағы хәрби түңкәрелеш һөҙөмтәһендә Зербо ҡолатыла. 1983 йылда яңы президент үҙенең хөкүмәтендә "һул"дар менән өҙөргә ҡарар итә, капитан Томас Санкараның социалистик ҡараштарын яҡлаусыларҙы министрҙар кабинетынан сығарыу сараларҙың береһе була.

Киләһе хәрби түңкәрелеш һөҙөмтәһендә 1983 йылдың авгусында Санкара дәүләт башлығы булып киткән һәм социаль революцияға йүнәлеш иғлан иткән. 1984 йылдың 4 авгусында уның башланғысы менән ил '''Буркина-Фасо''' тип үҙгәртелә.

1985 йылда минераль ресурстарға бай сикһеҙ (недемаркированный) участка арҡаһында Мали менән сик буйы конфликты — «Агашер һуғышы» тоҡана. Яҡтар мөрәжәғәт иткән Берләшкән Милләттәр Ойошмаһының Халыҡ-ара суды ҡарары буйынса, бәхәсле биләмә яҡынса яртылаш бүленә.

1987 йылдың 15 октябрендә яҡын көрәштәше Блез Компаора түңкәрелеше һөҙөмтәһендә Санкара үлтерелә. 1991 йылдың 11 июнендә яңы конституция ҡабул ителә. 1997 йылда президентты ҡайтанан һайлау иҫәбе буйынса сикләүҙәр бөтөрөлә, был Компаореға вазифаны ғүмерлеккә биләү хоҡуғын бирә.

Конституцияға төҙәтмәләр әҙерләүгә бәйле күмәк демонстрациялар фонында, уға ярашлы, власта 27 йыл торған президент Компаоре киләһе йылда ла ошо вазифаға дәғүә итә һәм власта тағы 5 йылға ҡала алған, 2014 йылдың 30 октябрендә илдә түңкәрелеш була һәм власҡа яңынан хәрбиҙәр килә. Илдә комендант сәғәте индерелә. Хөкүмәт отставкаға ебәрелә, ә парламент тарҡатыла. Уларҙың урынына ил менән ваҡытлыса идара итеү органы булдырыла, ул йыл дауамында конституцион тәртипте тергеҙергә тейеш ине<ref>{{cite web|url=http://9tv.co.il/news/2014/10/31/188719.html|title=«Чёрная весна» вслед за «арабской»: переворот в Буркина-Фасо|accessdate=2014-10-31|archive-date=2017-08-07|archive-url=https://web.archive.org/web/20170807151928/http://9tv.co.il/news/2014/10/31/188719.html|deadlink=no}}</ref>.

2015 йылдың 16 сентябрендә, һайлауға дүрт аҙна ҡалғас, Буркина-Фасо президент гвардияһы хәрбиҙәре хөкүмәт ултырышы үткән бинаға бәреп инеп, ил президенты вазифаһын башҡарыусы Мишел Кафандоны тотҡарлай<ref>{{cite web|title=СМИ: в Буркина-Фасо арестован президент и министры|url=http://tass.ru/mezhdunarodnaya-panorama/2267940|accessdate=2015-09-16|publisher=[[ТАСС]]|date=2015-09-16|archive-date=2015-09-17|archive-url=https://web.archive.org/web/20150917233136/http://tass.ru/mezhdunarodnaya-panorama/2267940|deadlink=no}}</ref>. Бынан тыш, премьер-министр Ицхаҡ Зида һәм ике министр ҡулға алына һәм бөтә тулы власть уның ҡулына күскән "Демократияның милли советы"н булдырыу тураһында иғлан ителә. Путчистар эшмәкәрлеген «һайлау алдынан хәүефһеҙлек өлкәһендә килеп тыуған ауыр хәл» һәм «илдәге хәлде тотороҡһоҙландырыуға ҡамасаулау» кәрәклеге менән аңлата<ref>[http://tass.ru/mezhdunarodnaya-panorama/2313567 Руководство Буркина-Фасо благодарно странам ООН за своевременный отклик на попытку путча] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151003175258/http://tass.ru/mezhdunarodnaya-panorama/2313567 |date=2015-10-03 }} // [[ТАСС]]</ref>. Әммә түңкәрелештең сәбәбе икенселә ине: Буркина-Фасоның ваҡытлыса хөкүмәте быға тиклем президент гвардияһын үҙгәртеп ҡороу планы хаҡында иғлан иткәйне, ул 1200 самаһы һалдаттан тора, был фетнәгә реаль сәбәп була ла инде. 23 сентябрҙә, халыҡта ла, армияла ла терәк тапмаған гвардиясылар түңкәрелештең «тамамланыуы» тураһында иғлан итә, президент вазифаһын башҡарыусы Кафандо һәм премьер-министр Зида үҙ бурыстарын үтәүгә ҡайта. 1 октябрҙә путчистар башлығы бригада генералы Жильбер Дьендре ҡулға алына.

2022 йылдың 24 ғинуарында илдә ҡанһыҙ хәрби түңкәрелеш булды; хәрбиҙәр тәүлек эсендә дәүләт биләмәһен контролгә алды, ил президенты властан ситләтелде, хөкүмәт һәм парламент тарҡатылды<ref>{{cite web|title=Военные в Буркина-Фасо объявили о захвате власти. Правительство и парламент распущены|url=https://www.bbc.com/russian/news-60118138|publisher=[[Русская служба Би-би-си|Би-би-си]]|date=24 января 2022|access-date=2022-02-02|archive-date=2022-01-31|archive-url=https://web.archive.org/web/20220131155919/https://www.bbc.com/russian/news-60118138|deadlink=no}}</ref><ref>[https://www.gazeta.ru/politics/news/2022/01/24/17187871.shtml Военные в Буркина-Фасо объявили о перевороте] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220202234043/https://www.gazeta.ru/politics/news/2022/01/24/17187871.shtml |date=2022-02-02 }} // [[Газета.ru]], 24 января 2022</ref><ref>[https://www.gazeta.ru/politics/2022/01/28/14473555.shtml Триколор в Буркина-Фасо. Почему в Африке меняют Париж на Москву. Эксперт рассказала, что Россия может получить от военного переворота в Буркина-Фасо] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220202234041/https://www.gazeta.ru/politics/2022/01/28/14473555.shtml |date=2022-02-02 }} // [[Газета.ru]], 28 января 2022</ref>.

2022 йылдың 30 сентябрендә Буркина-Фасола сираттағы хәрби түңкәрелеш булды. 2022 йылдың ғинуарында түңкәрелеш һөҙөмтәһендә власҡа килгән ваҡытлыса президенты Поль-Анри Сандаого Дамиба вазифаһынан бушатылды<ref>{{cite web|title=В Буркина-Фасо военные свергли президента, который пришел к власти после переворота|url=https://www.kommersant.ru/doc/5593193|publisher=[[Коммерсантъ]]|date=30 сентября 2022|access-date=2022-10-01|archive-date=2022-10-01|archive-url=https://web.archive.org/web/20221001021221/https://www.kommersant.ru/doc/5593193|deadlink=no}}</ref>. Был түңкәрелешт Рәсәй яҡлы митингылар менән оҙатылды<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://www.mk.ru/politics/2022/10/02/za-rossiyu-i-protiv-francii-v-burkinafaso-proizoshel-voennyy-perevorot.html|title=За Россию и против Франции: в Буркина-Фасо произошел военный переворот|website=www.mk.ru|access-date=2022-10-03|archive-date=2022-10-02|archive-url=https://web.archive.org/web/20221002115016/https://www.mk.ru/politics/2022/10/02/za-rossiyu-i-protiv-francii-v-burkinafaso-proizoshel-voennyy-perevorot.html|deadlink=no}}</ref>

== Физик-географик характеристикаһы ==

=== Географияһы ===
[[Файл:Burkina Faso Map.jpg|right|thumb|250px|Буркина-Фасо картала.]]
Өҫкө йөҙөнөң күпселек өлөшө — 200—500 м бейеклектәге денудация яйлаһы, уның пенепленизирланған өҫтөнән көмбәҙ рәүешендәге утрау убалары күтәрелә. Илдең көньяҡ-көнбайышында бейеклеге 749 м тиклем булған ҡомташ яйлаһы урынлашҡан (Тена-Куру тауы — Буркина-Фасоның иң бейек нөктәһе), көньяҡ-көнсығышта, Оти йылғаһы үҙәне буйлап, уйһыу аккумулятив тигеҙлектәр һуҙыла, төньяҡ өлөшөндә нығытылған ҡом өйөмдәре сылбырҙары осрай.<ref>{{Cite web|url=https://bigenc.ru/geography/text/5709256|title=БУРКИНА-ФАСО • Большая российская энциклопедия - электронная версия|website=bigenc.ru|access-date=2022-09-19|archive-date=2022-09-20|archive-url=https://web.archive.org/web/20220920173114/https://bigenc.ru/geography/text/5709256|deadlink=no}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220920173114/https://bigenc.ru/geography/text/5709256 |date=2022-09-20 }}</ref> Илдең баш ҡалаһы Уагадугу урынлашҡан урынды һәм кембрий алды тоҡомдары сыҡҡан илдең үҙәк өлөшөн Үҙәк яйла тип атайҙар.

Йылға селтәрендә — 20-гә яҡын йылға; шуларҙың иң мөһимдәре — Ҡара Вольта һәм Аҡ Вольта. Ҡоро миҙгелдә бөтә йылғалар ҙа ныҡ һайыға йәки ҡорой.

Типик һәм бейек үләнле саванна; урыны менән — һирәк осрай торған саванна урманы, ҡыуаҡлыҡ участкалары өҫтөнлөк итә. Урмандар ил территорияһының 9 % самаһын биләй.

=== Климаты ===
Климаты субэкваториаль, ҡоро миҙгеле ҡырҡа беленгән (ноябрҙән мартҡа тиклем; төньяҡ райондарҙа 8-10 ай дауам итә).

=== Флораһы һәм фаунаһы ===
Ҡырағай хайуандарҙың һаны кәмей. Арыҫландар, леопардтар, филдар, буйволдар, антилопалар осрай. Ҡоштар һәм һөйрәлеүселәр күп. Йылғаларҙың һаҙлыҡлы ярҙарында бегемот, крокодил, һыу гөбөргәйелдәре бар. Саванналарҙа термитниктар күп. Илдең көньяғында Цеце себене таралған.

Илдә дүрт милли парк һәм тәбиғи резерваттар эшләй. Көньяҡ-көнсығышта — Арли милли паркы, көнсығышта, Бенин һәм Нигер сигендә — милли парк (Дубль-Ве) урыынлашҡан.

== Тышҡы сәйәсәте ==

== Сәйәси ҡоролошо ==
* Дәүләт башлығы — дөйөм тауыш биреү юлы менән һайланған президент.
* Хөкүмәт башлығы — президент тәғәйенләгән премьер-министр.
* Парламент бер палаталы (де-юре — ике палаталы) — Буркина-Фасо Милли ассамблеяһы (111 депутат дөйөм тауыш биреү юлы менән 5 йылға һайлана).
2002 йылға тиклем Парламенттың юғары палатаһы — Вәкилдәр палатаһы (''Chambre des Representants'', 178 урын, вәкилдәре 3 йылға һайлана). эшләне. 2002 йылда ҡабул ителгән Конституцияға төҙәтмәләр уны юҡҡа сығарҙы. 2012 йыл Конституцияһына төҙәтмәләр менән үрге палата ''Сенат'' исеме аҫтында тергеҙелде<ref>{{cite web|last1=Kere|first1=Barthélemy|title=Constitution of Burkina Faso - WIPO (français)|url=http://www.wipo.int/edocs/lexdocs/laws/fr/bf/bf017fr.pdf|website=WIPO.int|publisher=WIPO|accessdate=1 November 2014|archive-date=2018-07-13|archive-url=https://web.archive.org/web/20180713001539/http://www.wipo.int/edocs/lexdocs/laws/fr/bf/bf017fr.pdf|deadlink=no}}</ref>, әммә был ҡарар 2014 йылдағы ихтилал менән тамамланған оҙайлы хөкүмәт көрсөгө сәбәпле үтәлмәне<ref>{{cite news|last1=Coulibaly|first1=Nadoun|title=Burkina Faso : vers un référendum constitutionnel pour Blaise Compaoré?|url=http://www.jeuneafrique.com/Article/ARTJAWEB20141008125553/|accessdate=1 November 2014|agency=Jeune Afrique|publisher=Groupe Jeune Afrique|archivedate=2015-02-18|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150218230733/http://www.jeuneafrique.com/Article/ARTJAWEB20141008125553/}}</ref>.

2020 йылдың 22 ноябрендәге һайлау йомғаҡтары буйынса иң ҙур партия — «Прогресс өсөн халыҡ хәрәкәте» (56 депутат), икенсеһе — «Демократия һәм прогресс өсөн конгресс» (20 депутат) һәм өсөнсөһө — «Демократия өсөн яңы эра» (13 депутат) танылды. Парламентта тағы 12 партия бар (1-ҙән 12-гә тиклем депутат).

Economist Intelligence Unit ярашлы, 2018 йылда ил демократия индексы буйынса гибрид режим булараҡ классификациялана<ref name="euidata2018">{{cite web |url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/Democracy_Index_2018.pdf |title=Democracy Index 2018: Me too? Political participation, protest and democracy |website=The Economist Intelligence Unit (The EIU) |accessdate=2019-01-25 |archive-date=2019-01-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190110013730/http://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/Democracy_Index_2018.pdf |deadlink=no }}</ref>.

== Административ-территориаль бүленеше ==
[[Файл:Burkina Faso Regions (ru).png|thumb|right|400px|Буркина-Фасо өлкәләре.]]
Буркина-Фасо 13 өлкәгә, 45 провинцияға һәм 301 департаментҡа бүленгән.
{| align="center" class="standard"
! №
! Өлкә
! Өлкә<br>(Фр.)
! Административ<br>үҙәк
! Провинциялар һаны
! Майҙаны<br>км²
! Халҡы<br>(2006), кеше<ref name="Statoids">[http://www.statoids.com/ubf.html Provinces of Burkina Faso] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191227063210/http://www.statoids.com/ubf.html |date=2019-12-27 }}, Statoids.com</ref>
! Тығыҙлығы<br>кеше/км²
|-
| 1
| Букле-ду-Мухун
| Boucle du Mouhoun
| Дедугу
| 6
| align="right" |34 479
| align="right" |1 434 847
| align="right" |41,62
|-
| 2
| Каскады
| Cascades
| Банфора
| 2
| align="right" |16 663
| align="right" |524 956
| align="right" |31,50
|-
| 3
| Үҙәк өлкә
| Centre
| Уагадугу
| 1
| align="right" |2805
| align="right" |1 523 980
| align="right" |543,31
|-
| 4
| Көнсығыш-Үҙәк өлкә
| Centre-Est
| Тенкодого
| 3
| align="right" |14 852
| align="right" |1 132 023
| align="right" |76,22
|-
| 5
| Төньяҡ-Үҙәк өлкә
| Centre-Nord
| Кая (ҡала)
| 3
| align="right" |19 508
| align="right" |1 203 073
| align="right" |61,67
|-
| 6
| Көнбайыш-Үҙәк өлкә
| Centre-Ouest
| Кудугу
| 4
| align="right" |21 853
| align="right" |1 183 473
| align="right" |54,16
|-
| 7
| Көньяҡ-Үҙәк өлкә
| Centre-Sud
| Манга (ҡала)
| 3
| align="right" |11 313
| align="right" |638 379
| align="right" |56,43
|-
| 8
| Көнсығыш өлкә
| Est
| Фада-Нгурма
| 5
| align="right" |46 256
| align="right" |1 209 399
| align="right" |26,15
|-
| 9
| Үрге Бассейндар
| Hauts-Bassins
| Бобо-Диуласо
| 3
| align="right" |26 606
| align="right" |1 410 284
| align="right" |53,01
|-
| 10
| Төньяҡ өлкә
| Nord
| Уахигуя
| 4
| align="right" |17 601
| align="right" |1 182 770
| align="right" |67,20
|-
| 11
| Үҙәк Яйла (өлкә)
| Plateau-Central
| Зиниари
| 3
| align="right" |8545
| align="right" |693 137
| align="right" |81,12
|-
| 12
| Сахель (өлкә)
| Sahel
| Дори
| 4
| align="right" |36 130
| align="right" |969 881
| align="right" |26,84
|-
| 13
| Көньяҡ-Көнбайыш өлкә
| Sud-Ouest
| Гауа
| 4
| align="right" |16 576
| align="right" |624 056
| align="right" |37,65
|- style="background: #CCC;"
|
|Барлығы
|
|
|45
|273 187
|13 730 258
|50,26
|}

== Халҡы ==
[[Файл:Burkina_Faso_single_age_population_pyramid_2020.png|thumb|320px|2020 йылға Буркина-Фасо халҡының йәш-енес пирамидаһы]]
[[Файл:Burkina_Faso_population.svg|thumb|320px|1960-2017 йылдарҙа Буркина-Фасола (миллион кеше) халыҡ һанының артыуы]]
Буркина-Фасоның төп халҡы ике төп этник төркөмгә инә: гур телдәре, ул илдең иң ҙур ''моси'' халҡын үҙ эсенә ала (бөтә халыҡтың 48,6 %), шулай уҡ сисала, мбуин, га, бобо (6,8 %), лоби (4,3 %), груси (6 %), гурма (7 %), сенуфо (2,2 %); манде һәм уның рәтенә кергән буса (биса), само (сану) (6,5 %), хауса, сонинке, дьюла, фульбе халыҡтары; төньяҡта сонгай һәм туареги дульбеса халҡы йәшәй.

Конфессиональ составы: мосолмандар — 61,5 %, католиктар — 23,3 %, абориген культтар — 7,8 %, протестанттар — 6,5 %, башҡалар — 0,9 %.

Халыҡтың 30,6%-ы ҡалала йәшәй. Халыҡтың тығыҙлығы 76 кеше/км².

'''Халыҡ һаны''': 20,8 млн (йәниҫәп буйынса, июль 2020).

'''Тәбиғи артым:'''
* 2,66 %

'''Халыҡтың йәш буйынса составы:'''
* 0-14 йәш: 43,58 %
* 15-64 йәш: 53,26 %
* 65 йәш һәм өлкәнерәк: 3,16 %

'''Халыҡтың уртаса йәше:'''
* барлығы — 17,9 йәш, шул иҫәптән
** 17 йәштәге ир-егет
** 18,7 лет йәштәге ҡыҙ-ҡатын

'''Тыуым:'''
* 1000 кешегә 35,1 (донъяла 20-се урын). Тыуымдың бөтә (суммар) коэффициенты — 1 ҡатынға 4,51 тыуҙырыу (донъяла 23-сө урын)

'''Үлем:'''
* 1000 кешегә 8,2 (донъяла 84-се урын)

'''Сабый балаларҙың үлеме:'''
* 1000 сабыйға 52 (донъяла 21-се урын)

'''Уртаса ғүмер оҙонлоғо:'''
* барлығы — 62,7 йәш (донъяла 208-се урын)
** ир-ат — 60,9 йәш
** ҡатын-ҡыҙ — 64,5 йәш

Иммун дефициты вирусы менән зарарланыу (ВИЧ) — 0,7 % (2018 йылғы йәниҫәп)

Грамоталылыҡ — ир-аттың 50,1%-ы, ҡатын-ҡыҙҙың — 32,7%-ы (2018 йылғы йәниҫәп)
{{cite web|url=https://countryeconomy.com/demography/literacy-rate/burkina-faso|title=Literacy rate increase in Burkina Faso|accessdate=2019-09-29}}

== Иҡтисады ==
[[Файл:Markt Banfora MS 2255.JPG|thumb|right|300px|Банфорҙа аҙыҡ-түлек баҙары, Буркина-Фасо.]]
Буркина-Фасо — насар үҫешкән аграр дәүләт<ref>{{книга |часть=Буркина-Фасо|заглавие=Энциклопедический географический словарь |ответственный=отв. редакторы Е. В. Варавина и др |место=М. |издательство=[[Рипол-классик]] |год=2011 |страницы=114 |серия=Словари нового века |isbn=978-5-386-03063-6 |тираж=5000 |ref=Варавина }}</ref>. Донъялағы иң ярлы илдәрҙең береһе. Эшләүселәрҙең 90%-ы йыш ҡына ҡоролоҡтан яфаланған тәбиғи ауыл хужалығы менән шөғөлләнә. Төп экспорт культуралары — [[мамыҡ]] һәм арахис.

Тәбиғи ресурстары — марганец һәм баҡыр мәғдәндәре, алтын, фосфорит, никель, титан ятҡылыҡтары.

2009 йылда йән башына эске тулайым продукт (ВВП) — 1,2 мең доллар (донъяла 206-сы урын). Халыҡтың яртыһы тиерлек фәҡирлек кимәленән түбәнерәк хәлдә көн итә.

Ауыл хужалығы — мамыҡ үләне, арахис, май биреүсе ағас, сорго, тары, кукуруз, дөгө; һарыҡтар һәм кәзәләр үрсетелә.

Сәнәғәт — мамыҡ эшкәртеү, эсемлектәр етештереү, ауыл хужалығы продукцияһын эшкәртеү, һабын, тәмәке, туҡыма етештереү, алтын табыу.

Экспорт — 2017 йылда 2,36 миллиард доллар<ref>{{Cite web |url=https://atlas.media.mit.edu/ru/profile/country/bfa/ |title=Буркина-Фасо на atlas.media.mit.edu |accessdate=2019-06-09 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20171024121831/http://atlas.media.mit.edu/ru/profile/country/bfa/ |archivedate=2017-10-24 |deadlink=yes }}</ref>, асылда, төп экспорт тауарҙары — алтын (79 %), мамыҡ-сеймал (7,7 %) һәм цинк мәғдәне (5,4 %)

Төп һатып алыусылар — Швейцария (1,32 миллиард доллар) һәм Һиндостан (0,645 миллиард доллар), уларға 56 % һәм 27 % тура килә, шулай уҡ Төркиә 2,6 %, Германия 2,4 % һәм Испания 2,2 %.

Импорт — 2017 йылда 2,27 миллиард доллар — машиналар һәм ҡорамалдар (22 %), пластик һәм резина изделиелар (18,3 %), химия тауарҙары (16,9 %), шулай уҡ аҙыҡ-түлек продукттары, төҙөлөш материалдары, нефть продукттары.

Сеймал менән төп тәьмин итеүселәр — Гана (21 %), Франция (12 %), Ҡытай Халыҡ Республикаһы (8 %), Һиндостан (6 %), Того (5,9 %).

Африка илдәре, Кариб диңгеҙе һәм Тымыҡ океан бассейны илдәренең халыҡ-ара ойошмаһына (АКТ) инә.

== Киң мәғлүмәт саралары ==
Дәүләт телерадиокомпанияһы rtb (''Radio Télévision du Burkina'' — «Радио и телевидение Буркины») 1958 йылда эшкә ҡушыла башлаған Республика халыҡ-ара радиотапшырыуҙар конкурсында ҡатнашыу хоҡуғына эйә булды.

Дәүләт телерадиокомпанияһы rtb (''Radio Télévision du Burkina'' — «Буркина радиоһы һәм телевидениеһы») 1958 йылда Radio Haute Volta булараҡ SORAFOM эшкә ҡушҡан ''Radio Nationale Burkina'' радиостанцияһын һәм 1963 йылда эшләй башлаған ''Télévision Nationale du Burkina'' башлаған телеканалын үҙ эсенә ала.

== Мәҙәниәте ==
Буркина-Фасо — Африканың кинематография өлкәһендәге төп илдәренең береһе. Идрисса Уэдраого үҙенең «Закон» фильмы (1990) менән Канада кинофестивалендә Гран-при яулаған берҙән-бер Африка режиссёры була. Илдә һәр таҡ һанлы йылда Уагадугула Африка илдәре киноһы һәм телевидениеһы фестивале уҙғарыла. Буркина-Фасонан режиссёрҙар Гастон Каборе һәм Уэдраого фестиваль лауреаттары булды.

== Мәғарифы ==
1968 йылда халыҡтың байтаҡ өлөшө наҙан була, балаларҙың ни бары 7,2%-ы мәктәптә уҡыған<ref>{{Книга|ссылка=https://books.google.ru/books/about/%D0%A1%D1%82%D1%80%D0%B0%D0%BD%D1%8B_%D0%90%D1%84%D1%80%D0%B8%D0%BA%D0%B8.html?hl=ru&id=45EEAQAAIAAJ&redir_esc=y|автор=Борис Васильевич Андрианов|заглавие=Страны Африки: Политико-экономический справочник|год=1988|издательство=Политиздат|страниц=344}} {{Wayback|url=https://books.google.ru/books/about/%D0%A1%D1%82%D1%80%D0%B0%D0%BD%D1%8B_%D0%90%D1%84%D1%80%D0%B8%D0%BA%D0%B8.html?hl=ru&id=45EEAQAAIAAJ&redir_esc=y |date=20210209045821 }}</ref>, әммә 2009 һәм 2012 йылдарға ҡарата хәл яҡшыра, был осорҙа балаларҙың 77,6 һәм 84,9%-ы мәктәптә уҡый<ref>{{Cite web|lang=Русский|url=https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000235406_rus/PDF/235406rus.pdf.multi|title=Всемирный доклад Юнеско по науке|author=Юнеско|website=unesdoc.unesco.org|date=|publisher=|accessdate=2021-02-04|archive-date=2021-02-09|archive-url=https://web.archive.org/web/20210209055441/https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000235406_rus/PDF/235406rus.pdf.multi|deadlink=no}}</ref>.

== Спорт ==
Илдә йыл һайын Тур дю Фасо халыҡ-ара велоуҙышы үткәрелә, ул Африканың Тур де Франс аналогы булып тора.

Буркина-Фасо йыйылма командаһы футбол буйынса донъя чемпионатына бер ҡасан да үткәне юҡ, ләкин 1990-сы йылдар аҙағынан Африка кимәлендә уңышлы ғына сығыш яһай. Төп уңышы — 2013 йылда Африка милләттәре кубогы финалына сығыу, унда Буркина спортсылары Нигерия йыйылма командаһынан еңелде (0:1). XXI быуат йыйылма командаһы лидерҙары — Жонатан Питруапа, Мумуни Дагано, Шарль Каборе, Ален Траоре кеүек уйынсылар. Буркина-Фасоның бөтә алдынғы уйынсылары Франция клубтарында футбол белеме алған.

== Байрамдары ==
* 1 ғинуар — Яңы йыл
* 3 ғинуар — 1966 йылғы ихтилал көнө
* 8 март — Ҡатын-ҡыҙҙар көнө
* 1 май — Хеҙмәт көнө
* 5 август — Франциянан бойондороҡһоҙлоҡ көнө (1960)
* 11 декабрь — Милли көн йәки Республика көнө (Франция Берләшмәһе сиктәрендә Үрге Вольта автономиялы Республикаһын ойошторолоу йылы (1958)

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|2}}

== Әҙәбиәт ==
* {{книга |автор=[[Поспелов, Евгений Михайлович|Поспелов Е. М.]]|заглавие=[[Географические названия мира. Топонимический словарь]]|издание=2-е изд., стереотип|ответственный=отв. ред. Р. А. Агеева |ссылка= |место=М.|издательство=Русские словари, Астрель, АСТ|год=2002|том= |страниц=512|страницы=|isbn=5-17-001389-2 |тираж=3000 |ref=Поспелов}}
* Доклада ЮНЕСКО по науке: на пути к 2030 году.
* Страны Африки. Политико-экономический справочник. Издательство политической литературы. М. 1988.

== Һылтанмалар ==
{{Навигация
|Портал = Буркина-Фасо
|Викисловарь = Буркина-Фасо
}}
* {{cite web |title = Сайт правительства Буркина-Фасо |url = http://www.primature.gov.bf/ |archiveurl = https://web.archive.org/web/20081019191521/http://www.primature.gov.bf/ |archivedate = 2008-10-19 |deadlink = yes  |lang = fr }}
* {{cite web |title = Сайт президента |url = http://www.presidence.bf/ |archiveurl = https://web.archive.org/web/20090216223633/http://www.presidence.bf/ |archivedate = 2009-02-16 |deadlink = yes |lang = fr }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090216223633/http://www.presidence.bf/ |date=2009-02-16 }}
* [http://www.africana.ru/lands/BurcinaFaso Полезная информация о стране] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120812014800/http://www.africana.ru/lands/BurcinaFaso/ |date=2012-08-12 }}
* [http://archive.travel.ru/burkina_faso Полезное]
* [https://ru.unesco.org/unesco_science_report Доклада ЮНЕСКО по науке: на пути к 2030 году]
{{ВС}}

{{^|1em}}{{Буркина-Фасо в темах}}
{{ОИК}}
{{Африка}}
{{Африка илдәре}}
{{Заморская экспансия Франции}}
{{Франкоязычные страны}}
{{Социалистик илдәр}}

[[Категория:Буркина-Фасо| ]]
[[Категория:Дәүләттәр — БМО ағзалары]]
[[Категория:Африка илдәре]]