ГУАМ битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

'''Демократия һәм иҡтисади үҫеш өсөн ойошма — ГУАМ  ({{lang-ru|Организация за демократию и экономическое развитие — ГУАМ}})''' —  [[1997 йыл]]да [[Грузия]], [[Украина]], [[Әзербайжан]] һәм [[Молдова|Молдавия]]  (1999—2005 йылдарҙа ойошмаға [[Үзбәкстан]] да инә) тарафынан ойошторолған төбәк ойошмаһы (ойошманың хартияһына —  [[2001 йыл]]да, уставына  [[2006 йыл]]да  ҡул ҡуйыла). Ойошманың атамаһы уға ингән ил исемдәренең беренсе хәрефтәренән яһалған. Үзбәкстан унан сыҡҡансы  ойошма  <span>'''ГУУАМ '''тип атала</span>.

== Тәүшарттар ==
1990-сы йылдар уртаһында [[Бойондороҡһоҙ Дәүләттәр Берләшмәһе]]нең артабанғы үҫешендә ике юл төҫмөрләнә. Беренсеһе — тотош Берләшмә сиктәрендә интеграцияны һаҡлап ҡалырға тырышыу, икенсеһе  — уртаҡ мәнфәғәттәре булған дәүләт төркөмдәренең иҡтисади һәм/йәки хәрби-сәйәси өлкәлә хеҙмәттәшлеген үҫтереү<ref name="Язькова">{{статья|автор=Язькова А.|заглавие=Саммит ГУАМ: намеченные цели и возможности их реализации|издание=Европейская безопасность: события, оценки, прогнозы|издательство=Институт научной информации по общественным наукам РАН|год=2005|выпуск=16|страницы=10-13}}</ref>.

ГУАМ шундай ойошмаларҙың береһе булыр тип күҙаллана. Европа һәм халыҡ-ара структураларға йүнәлгәнлек уның төп һыҙаты була. Берлектең инициаторҙары БДБ сиктәренән тышта эш итә. Әммә уға ингән дәүләттәрҙең [[Рәсәй Федерацияһы|Рәсәйҙән]] иҡтисади, тәү сиратта энергетик бойондороҡлолоҡто йомшартыу маҡсаты тураһында ла фекерҙәр ишетелә.  

== Тарихы ==
Грузия, Украина, Әзербайжан һәм Молдавияның ГУАМ сиктәрендәге хеҙмәттәшлегенә башланғыс  [[1997 йыл]]дың [[10 октябрь|10 октябрендә]] Страсбургта был илдәрҙең президенттарының Европа Советы  саммитында осрашыуында һалына<ref name="Торкунов">{{книга|автор=Торкунов А.В., Тюлин И.Г., Мельвиль А.Ю. и др.|часть=Региональные организации на пространстве СНГ|заглавие=Современные международные отношения и мировая политика: учебник|место=М.|издательство=Просвещение|год=2005|страницы=855-856|страниц=990|isbn=5-09-014523-7}}</ref>. Шунда уҡ ГУАМ берлеген  «консультатив  форум» статусында таныу тураһында рәсми коммюнике ҡабул ителә.  [[1999 йыл]]дың  апрелендә  форумға  [[Үзбәкстан]] ҡушыла.  [[2000 йыл]]дың сентябрендә [[Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы]]ның мең йыллыҡтағы саммитында  ГУАМ-ды ойоштороу маҡсаттарын һәм эшмәкәрлеген көйләгән меморандум ҡабул ителә. 2001  йылдың 6 — 7 июлендә Украинала Ялта ҡалаһында ГУУАМ саммиты үтә, унда ҡатнашҡан дәүләт башлыҡтары Хартияға ҡул ҡуя. Һөҙөмтәлә консультатив  форум  халыҡ-ара төбәк ойошмаһы статусын ала.  Хартияла  ГУУАМ-дың маҡсаттары ғына түгел,  ойоштороу структуралары ла билдәләнә.

=== Эшмәкәрлеге ===
Әммә ойошма тотороҡһоҙ була: [[2002 йыл]]да Үзбәкстан  ГУУАМ-дан сығыу ниәте тураһында белдерә. Президент Ислам Кәримов илдең ойошманан сығыуы тураһында   [[2005 йыл]]дың майында рәсми иғлан итә<ref>{{cite news|url=http://www.rg.ru/2005/05/06/uzbekistan-guuam.html|title=ГУУАМ потеряло букву|last=Шестаков|first=Евгений|date=6 мая 2005|publisher=Российская газета|accessdate=2010-06-22}}</ref>.

ГУАМ бер нисә йыл буйы һүлпән эшләй. Мәҫәлән, ойошманың Ялталағы кәңәшмәһендә  (2004) биш лидерҙың икеһе генә ҡатнаша. Украиналағы  Ҡыҙғылт һары  революциянан һуң, 2005 йылдың февраль-мартында  Украина, Грузия һәм  Молдавия лидерҙары араһында ике яҡлы осрашыуҙар үтә<ref>[//ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D0%BD%D0%B5%D0%BA%D0%B8%D0%BD,_%D0%A0%D0%BE%D0%BC%D0%B0%D0%BD_%D0%92%D0%BB%D0%B0%D0%B4%D0%B8%D0%BC%D0%B8%D1%80%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87 Манекин Р. В.] [http://www.kreml.org/opinions/85607560 СНГ- ГУАМ: испытание Украиной?] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191111201937/http://www.kreml.org/opinions/85607560/ |date=2019-11-11 }} // [//ru.wikipedia.org/wiki/Kreml.org Kreml.org], 3 мая 2005</ref>. Март башында, Молдавияла  парламент һайлауҙары алдынан, Михаил Саакашвили  [[Кишинёв]]та була, ә быға тиклем молдаван президенты Владимир Воронин  [[Киев]]ҡа килә, унда Украина-Молдавия  хеҙмәттәшлеге тураһында уртаҡ белдереүгә ҡул ҡуйыла.

2005 йылдың [[22 апрель|22 апрелендә]] Кишинёвта   ГУАМ саммиты үтә. ГУАМ ағзаһы булған дәүләттәр, Украина  президенты  Виктор Ющенко белдереүенсә, «үҙҙәрен  СССР ярсыҡтары итеп тойоуҙан туҡтанылар» һәм элекке Союз киңлектәрендә «демократик революцияларҙың өсөнсө тулҡыны» локомотивы булырға йыйыналар.  Үзбәкстан президенты Ислам Кәримов  саммитта ҡатнашыуҙан баш тарта. Саммитта  «Демократия, тотороҡлолоҡ һәм үҫеш өсөн» декларацияһы һәм «Балтик буйынан Ҡара диңгеҙгә тиклем демократия урынлаштырып» тигән берлектәге мөрәжәғәт ҡабул ителә. Белоруссияла  буласаҡ президент  һайлау алдынан саммитта ҡатнашыусылар был илдә «демократияны үҫтерергә» йыйыныуҙары  тураһында белдерә. Грузия президенты Михаил Саакашвили  Белоруссияла «демократия һәм азатлыҡ» булмауына зарлана һәм белорус халҡының «ирекле һайлауға» һәм Европаса үҫешкә хоҡуҡлы булыуын һыҙыҡ өҫтөнә ала. Литва  президенты Валдас Адамкус киҫкен белдереү менән сығыш яһай: «Президент Лукашенко   автократия, дәүләттең дә, белорус халҡының да үҙ эсенә бикләнеүенә табан торған һайын йылдамыраҡ хәрәкәт итә». Саммитҡа саҡырылмаған  [[Рәсәй Федерацияһы|Рәсәй]] Саакашвилиҙың һүҙҙәрен иғтибарһыҙ ҡалдырмай. «Саакашвили үҙен мессия итеп тоймаһын», — ти  Рәсәйҙең Молдавиялағы илсеһе Николай Рябов һәм  Саакашвилиға «Белоруссияны тынғыла ҡалдырырға» һәм үҙ илендәге проблемалар менән булашырға кәңәш итә.
[[Файл:GUAM_Summit_2006.jpg|мини|240x240пкс|ГУАМ-дың [[2006 ]] йыл саммитына арналған Украина почта маркаһы. 2006 йылдың 22—23 майы. [[Киев]], 2006 (Михель 791)]]
2006 йылдың [[22 май|22]]—[[23 май]]ында  [[Киев]]та  ГУАМ-дың Беренсе саммиты була. Унда ойошманы үҙгәртеп ҡороу тураһында ҡарар ҡабул ителә.  Ҡатнашыусы илдәр ирекле сауҙа зонаһын булдырыу тураһында  протоколға ҡул  ҡуя. Яңы халыҡ-ара ойошма — «Демократия һәм иҡтисади үҫеш өсөн ойошма — ГУАМ» төҙөү тураһында декларацияға һәм уның уставына ҡул ҡуйыла<ref name="guam1">{{cite web|url=http://guam-organization.org/node/240|title=Организация за демократию и экономическое развитие - ГУАМ|publisher=Официальный сайт организации|accessdate=2010-06-22|archiveurl=https://www.webcitation.org/61C964Puy?url=http://guam-organization.org/node/240|archivedate=2011-08-25}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110817134958/http://guam-organization.org/node/240 |date=2011-08-17 }}</ref>.  

[[2006 йыл]]дың [[24 май]]ында [[Румыния]]  ГУАМ-ға инергә теләк белдерә <ref>[http://gazeta.ua/ru/articles/life-photo/_rumyniya-namerena-vstupit-v-guam/113514 Румыния намерена вступить в ГУАМ] // [//ru.wikipedia.org/wiki/Gazeta.ua Gazeta.ua]. 24.05.2006</ref>.

2006 йылдың [[14 сентябрь|14 сентябрендә]] БМО-лағы киҫкен көрәштән һуң Генераль Ассамблеяның Нью-Йоркта башланған 61-се сессияһында элекке СССР-ҙың «туңдырылған конфликттары» тураһындағы мәсьәлә күтәрелә. Был Рәсәй тыныслыҡ урынлаштырыусыларының Приднестровье, Абхазия һәм Көньяҡ Осетияның конфликттар барған зоналарындағы  эшмәкәрлеген донъя йәмәғәтселегенең  һөҙөмтәһеҙ  тип таныуын раҫлай. Нью-Йоркта ГУАМ илдәренең дипломаттары был ҡарарҙы ГУАМ-дың сәйәси әһәмиәте үҫеү күрһәткесе тип баһалай. 

2006 йылдың [[25 сентябрь|25 сентябрендә]] Нью-Йоркҡа БМО Генераль Ассамблеяһының 61-се сессияһына килгән ГУАМ ағзаларының сит ил эштәре министрҙары  БДБ-ла туңдырылған конфликттарҙы көйләү барышын тикшерә. Осрашыуға Рәсәй саҡырылмай, уның ҡарауы АҠШ дәүләт секретары ярҙамсыһы  Дэвид Крамер ҡатнаша. Осрашыуҙа Грузия һәм Молдавияның конфликтлы төбәктәрендә Рәсәй тыныслыҡ урынлаштырыусыларын үҙҙәренең  полиция көстәре менән алмаштырырға һөйләшеп килешәләр. Был килешеүҙе тормошҡа ашырыу билдәһеҙ мөҙҙәткә кисектерелә.  

2007 йылдың [[18 июнь|18]] һәм [[19 июнь|19 июнендә]] [[Баҡы]]ла (Әзербайжан Республикаһы)  "Демократия һәм иҡтисади үҫеш өсөн ойошма — ГУАМ"-дың икенсе саммиты үтә.  «ГУАМ: континенттарҙы берләштереп» тигән лозунг аҫтында уҙған был саммитта ағза дәүләттәр башлыҡтары советының, сит ил эштәре министрҙары советының ултырыштары,  ГУАМ — АҠШ, ГУАМ — Япония, ГУАМ — Польша осрашыуҙары, милли координаторҙар советының ултырышы, тармаҡ министрлыҡтары һәм ведомстволары етәкселәренең ултырыштары була<ref>[http://www.aze.az/news_v_baku_seqodnya_8107.html В Баку сегодня начинает работу саммит ГУАМ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140806092338/http://www.aze.az/news_v_baku_seqodnya_8107.html |date=2014-08-06 }}</ref>.

Дәүләт башлыҡтары советы  «ГУАМ: континенттарҙы берләштереп» тигән Баҡы декларацияһына ҡул ҡуя.  Унда энергетик хәүефһеҙлеккә, ағза илдәрҙең транзит мөмкинлектәрен файҙаланыуға, шулай уҡ халыҡ-ара терроризм, агрессив сепаратизм һәм экстремизм, трансмилли ойошҡан енәйәтселек менән көрәш мәсьәләләренә ҙур иғтибар бирелә<ref>[http://guam-organization.org/node/343 Бакинская Декларация «ГУАМ: Объединяя континенты»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170930154237/http://guam-organization.org/node/343 |date=2017-09-30 }}</ref>.

ГУАМ-дың өсөнсө саммиты [[2008 йыл]]дың 30 июне — 1 июлендә  Батумиҙа (Грузия) була. Унда 25 дәүләттең һәм халыҡ-ара ойошманың дделегациялары ҡатнаша. Сара сиктәрендә  ГУАМ+АҠШ, ГУАМ+Евросоюз, ГУАМ+Япония форматтарында осрашыуҙар үтә. Саммитта бер нисә документҡа, шул иҫәптән  «ГУАМ — Европаның көнсығышын берләштереп» Батуми декларацияһына ҡул ҡуйыла, уны  5 дәүләттең — Әзербайжан, Украина, Грузия, Литва һәм Польшаның — президенттары хуплай<ref>[http://www.fundeh.org/publications/articles/74/ Когда в товарищах согласья нет: Третий саммит ГУАМ в Батуми] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160828043945/http://www.fundeh.org/publications/articles/74/ |date=2016-08-28 }}</ref>.

2010 йылдың башында ул саҡтағы Украина президентлығына кандидат  Виктор Янукович ГУАМ-дың эшмәкәрлегенән файҙа кәмеүе тураһында белдерә <ref>[http://dagestan.kavkaz-uzel.ru/articles/165070/ Кавказский Узел | Виктор Янукович: деятельность ГУАМ сейчас неактуальна] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140426233938/http://dagestan.kavkaz-uzel.ru/articles/165070/ |date=2014-04-26 }}</ref><ref>[http://www.vz.ru/news/2010/2/3/372678.html ВЗГЛЯД / Янукович назвал деятельность ГУАМ неактуальной]</ref><ref>[http://www.regnum.ru/news/1250135.html <span lang="mis">Янукович считает ГУАМ бесполезной и потерявшей актуальность организацией</span>].&#x20; [//ru.wikipedia.org/wiki/REGNUM REGNUM]&#x20;(4 февраля 2010).&#x20;<small>Проверено 25 февраля 2013.</small>&#x20;<small> 26&nbsp;февраля 2013&nbsp;года.</small></ref><ref>[http://www.gazeta.ru/news/lenta/2010/02/03/n_1452733.shtml Янукович: деятельность ГУАМ сейчас неактуальна — Газета. Ru | Новость]</ref>.

Әммә 2015 йылдан ГУАМ-ға ҡыҙыҡһыныу йәнә әүҙемләшә. 2015 йылдың 3 декабрендә  ГУАМ — Япония осрашыуы сиктәрендә хеҙмәттәшлек программаһына ҡул ҡуйыла<ref>[http://www.unian.net/politics/1202177-guam-podpisala-programmu-sotrudnichestva-s-yaponiey.html ГУАМ подписала программу сотрудничества с Японией] — УНИАН, 03.12.2015</ref>.

[[2017 йыл]]дың [[27 март]]ында  [[Киев]]та Ойошма ҡатнашыусыларының   саммиты үтеп, унда ГУАМ сиктәрендә ирекле сауҙа һәм  транспорт коридоры тураһындағы мәсьәлә ҡарала<ref>{{Cite news|title=ЗВТ і транспортний коридор у рамках ГУАМ обговорюють на саміті організації в Києві|url=http://www.radiosvoboda.org/a/news/28393093.html|work=Радіо Свобода|accessdate=2017-03-27|language=uk}}(укр.)<span id="cxmwAQs" tabindex="0">, </span>''Радіо Свобода''<span id="cxmwAQs" tabindex="0">.</span>&#x20;<small id="cxmwAQs" tabindex="0">27 март 2017 тикшерелгән.</small></ref>.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Көнсығыш партнёрлығы]]

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|2}}

== Һылтанмалар ==
* [http://guam-organization.org/ Официальный сайт ГУАМ]
* [https://web.archive.org/web/20070904234936/http://file.liga.net/event/43.html Новости СНГ, ЕЭП, ЕврАзЭС, ГУАМ]
* [http://www.rol.ru/news/misc/newssng/08/07/23_082.htm Президент Молдавии Владимир Воронин: «Я нигде не заявлял о том, что мы выходим из ГУАМ» — «РОЛ», 23 июля 2008]
* [http://www.fief.ru/upload/grigoriev-salikhov-2007-guam.pdf Л. М. Григорьев, М. Р. Салихов «ГУАМ — пятнадцать лет спустя»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131025213134/http://www.fief.ru/upload/grigoriev-salikhov-2007-guam.pdf |date=2013-10-25 }} // Институт Энергетики и Финансов, 2007

[[Категория:Хәрби-сәйәси блоктар]]
[[Категория:Алфавит буйынса ойошмалар]]