Галилео Галилей битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Учёный
| Имя            = Галилео Галилей
| Оригинал имени = ''Galileo Galilei''
| Изображение            = Galileo.arp.300pix.jpg
| Ширина         = 250px
| Подпись        = Галилео Галилей портреты ([[1635]])  [[Сустерманс, Юстус|Юстус Сустерманс]] рәсеме
| Дата рождения  = 15.2.1564
| Место рождения = {{ТУ|Пиза|Италияла}}, Герцогство Флоренция 
| Дата смерти = 8.1.1642
| Место смерти = Арчетри, Великое герцогство Тосканское
| Научная сфера = {{астроном|Италия|XVI быуат|XVII быуат}}, {{физик|Италия|XVI быуат|XVII быуат}}, философ, математик
| Роспись = Galileo Galilei Signature 2.svg
}}
'''Галилео Галилей''' ({{lang-it|Galileo Galilei}}; тулы исеме: '''Галилео ди Винченцо Бонайути де Галилей''' ([[Итальян теле|итал.]] ''Galileo di Vincenzo Bonaiuti de' Galilei''). [[1564]] йылдың [[15 февраль|15 февралендә]] [[Пиза]]ла тыуған — [[1642]] йылдың [[8 ғинуар]]ында Арчетрила вафат булған) — [[Италия]] физигы, механигы, астрономы, фәйләсуфы һәм математигы. Үҙ ваҡытының фәнни үҫешенә ҙур йоғонто яһаған. Беренсе булып күк йөҙө есемдәрен күҙәтеү өсөн [[телескоп]] ҡулланған һәм бик мөһим [[астрономия]] асыштарын эшләгән. Үҙ хеҙмәттәрендә [[Аристотель|Аристотелдең]] [[метафизика]]һынан баш тарта һәм экспериментлы [[физика]]ға нигеҙ һала.

Ул доньяның [[гелиоцентризм]] теорияһын яҡлай һәм шул сәбәпле [[католик сиркәү]] менән етди конфликта була.

== Биографияһы ==

=== Бала сағы ===
Галилей [[1564]] йылда [[Италия]]ла урынлашҡан [[Пиза]] ҡалаһында билдәле, әммә фәҡирләшкән композитор Винченцо Галилей (1520—1591) ғаиләһендә тыуа. Галилейҙың нәҫеле [[XIV]] быуаттан уҡ мәғлүм. Уның бер нисә тура ата-бабаһы Флорентий дәүләтенең етәкселәре булған; бер бабаһы — шулай уҡ ''Галилео'' исемле мәшһүр табип, 1445 йылда хатта дәүләт башлығы булып һайлана.

Винченцо Галилей һәм Джулия Амманнати ғаиләһендә алты бала була, бары тик дүрте генә өлкән йәшкә етә: Галилео (баш бала), Вирджиния һәм Ливия исемле ҡыҙҙар һәм кинйә малай Микеланджело. Микеланджело үҫкәс атаһы кеүек [[лютна]] өсөн яҙыусы мәшһүр композитор булып китә.

Галилейҙың йәш сағы тураһында мәғлүмәт аҙ. Йәш саҡтан малай сәнғәткә тартыла. Ғүмер буйы ул [[музыка]]ны һәм [[Рәсем|рәсемдәр төшөрөүҙе]] ярата.

Башланғыс белемде Галилей яҡындағы Валломброза исемле монастырҙа ала. Ул бик ныҡ уҡырға ярата, синыфта иң яҡшы уҡыусылар араһында тора. Галилей [[христианлыҡ|христиан дине]] әһеле булырға теләгән, ләкин атаһы уға рөхсәт итмәй.

[[1581]] йылда Галилей атаһының кәңәшен тыңлап, табиплыҡҡа өйрәнеү өсөн Пиза университетына килә. Студент булып өс йылдан кәмерәк уҡый, шул осорҙа уҡ боронғо фәлсәфәселәр һәм математиктар китаптары менән таныша, уҡытыусылар араһында еңелмәҫлек бәхәссе булып таныла. Шул ваҡытта рәсми тыйылған [[Коперник]] теорияһы менән таныша.

Тиҙҙән атаһының финанс хәле насарая, улының уҡыуы өсөн түләй алмай. Галилейға бушлай уҡырға рөхсәт һорап ҡарай (һәләтле уҡыусыларға ундай ташламалар булған); үтенесе кире ҡағылып, Галилей ғилми дәрәжә алмайынса Флоренцияға ҡайтырға мәжбүр була. Бәхетенә, ул уйлап сығарыусыларҙың иғтибарын үҙенә йәлеп итә. Пиза профессорҙары араһында маркиз [[Гвидобальдо дель Монте]] уның һәләтен айырмалы рәүештә баһалай. Ул Архимед заманынан донъяла бындай даһи гений юҡ, тип иҫәпләй. Йәш кешенең ғәжәп һәләтенә һоҡлана, уның бағымсыһы була һәм герцог Фердинандтан түләүле ғилми вазифа урынына үтенес һорай. Тиҙҙән [[1589]] йылда Галилео Пиза университетына математика профессоры булып килә.

[[1591]] йылда уның атаһы вафат була, һәм ғаиләне аҫрау бурысы Галилейға күсә. Беренсе сиратта ул кесе һеңлеһенең тәрбиәһен ҡайғыртырға тейеш була.

[[1592]] йылда Галилей бай һәм абруйлы Падуя университетында дәрәжәле урын алып, астрономия, механика, математика фәндәрен уҡыта башлай.

=== Падуя, 1592—1610 ===
Падуяла торған осоро — Галилейҙың фәнни эшмәкәрлегендә иң юғары нөктәһе. Ул урындағы университетта билдәле профессор булып китә. Студенттар өйөрө менән уның лекцияларына йөрөйҙәр. Ғалим туҡтауһыҙ Венеция хөкүмәтенең төрлө техник ҡоролмалар эшләүгә йомошон үтәй.

Ошо йылдарҙа «Механика» трактатын яҙа, был китап ҡыҙыҡһыныу уята һәм [[француз теле]]ндә баҫылып сыға. Есемдәрҙең ергә ирекле төшөүен һәм маятник хәрәкәте теорияһын яҙа.

[[Голландия]]ла күҙәтеү торбаһын уйлап сығарғандарын белгәс, үҙ ҡулдары менән телескоп эшләй һәм күккә төбәп ҡарай. Ул [[Ай (күк есеме)|Айҙа]] тауҙар барлығын аса, [[Һөт юлы]] айырым йондоҙҙарҙан торғанын күрә. [[Юпитер (планета)|Юпитер]]ҙың 4 юлдашы барлығын аса.

[[Файл:Galileo telescope replica.jpg|thumb|Галилей телескопы (хәҙерге заман копияһы)]]
Үҙенең тәүге асыштарын, [[1610]] йылда Флоренцияла сыҡҡан «Йондоҙҙар хәбәрсеһе» ({{lang-lat|Sidereus Nuncius}}) китабында яҙа. Китап шаҡ ҡатырғыс уңышҡа эйә була, хатта тәхеттә ултырған заттар ҙа үҙҙәренә телескоп эшләтеп алалар. Бер нисә телескопты Галилей Флоренцияның сенатына бүләк итә, ихтирам йөҙөнән сенат Галилейҙы ғүмерлеккә профессор итеп тәғәйенләй. 1610 йылда Галилейҙың асыштарын Рим астрономы Клавиус раҫлай. Галилей билдәле ғалим булараҡ бөтә [[Европа]]ла абруй ҡаҙана. Асыштар менән ҡәнәғәтһеҙҙәр ҙә була. Ҡайһы бер астрологтар һәм врачтар яңы күк есемдәре «астрология өсөн хәүефле» һәм ғәҙәттәге астрологик алымдар нигеҙенән емереләсәк, тип иҫәпләй.

=== Флоренция, 1610—1632 ===
Герцог Козимо II һарайында Галилеоның бурыстары ауыр булмай — ул герцогтың улдарын уҡытырға һәм герцог үткәргән сараларҙа кәңәшсе һәм вәкил булып ҡатнашырға тейеш була.

Галилео фәнни тикшеренеүен дауам итә һәм [[Венера]] фазаларын, [[Ҡояш]] таптарын, Ҡояштың үҙ күсәре тирәләй әйләнеүен аса. Үҙенең уңыштарын (айырым осраҡта өҫтөнлөгөн) бәйләнсек стилдә яҙып сыға, һәм үзенә дошмандар булдыра.

=== Коперникты яҡлау ===
Ҡайһы бер профессор һәм дини әһелдәргә Галилеоның тәьҫире үҫеүе, уның фекер йөрөтөүе [[Аристотель]] тәғлимәттәренә ҡаршы булыуы оҡшамай һәм улар агрессив ойошмаға берләшәләр. Уларға бигерәк тә изге яҙмаларға ҡаршы булған [[Гелиоцентризм|донъяның гелиоцентрик системаһы]] оҡшамай.

[[1611]] йылда Галилей Римға юллана, унда Рим Папаһына коперниканлыҡ католицизмға ҡаршы килмәй, тип иҫбатларға тырыша. Папа Павел V уны бик йылы ҡабул итә. Һаҡлыҡ менән генә аңлатмалар биреп, үҙенең телескопын күрһәтә. Кардиналдар күккә ҡарау гонаһ түгелме икәнлеген асыҡлау өсөн комиссия төҙөй һәм «ҡарарға мөмкин» тигән фекергә киләләр. Был ваҡытта Рим [[астроном]]дары [[Венера]]ның [[Ер]] тирәләй әйләнәме, әллә [[Ҡояш]] тирәләйме икәнен асыҡлау өсөн фекер алыша (Венера фазалары алышыныу иһә икенсе фекерҙе айырым-асыҡ иҫбатлай).

[[1613]] йылда Галилей «Ҡояштағы таптар тураһында яҙмалар» китабын сығара. Был китапта ул асыҡтан-асыҡ [[Коперник]] системаһын яҡлай.

[[1615]] йылдың 25 февралендә Рим [[инквизиция]]һы Галилейҙы [[ересь|ерест]]ә ғәйепләп үзенең эшен башлай. Үҙенең рухи монополияһын һаҡлау өсөн, католик сиркәү ҙә копениканлыҡты тыя.

[[1616]] йылдың 5 мартында Рим рәсми рәүештә [[гелиоцентризм]]ды хәүефле [[ересь]] тип эдикт сығара. Галилей [[сиркәү]] тыйыуы менән килешә алмай, һәм был тыйыуҙы боҙмай ғына дөрөҫлөктө яҡлау юлын эҙләй. Флоренцияға ҡайтып, төрлө ҡараштағы фекерҙәрҙе йыйып, китап сығара. Китап өҫтөндә ул 16 йыл эшләй.

=== Яңы механиканы булдырыу ===
1616 йылғы хәл иткес декреттан һуң Галилей ғаләмдең дөйөм төҙөлөшөн һүрәтләгән Аристотель тәғлимәттәрен тәнҡитләй. [[1623]] йылда «Һанап ҡарау оҫтаһы» ({{lang-it|Пробирных дел мастер}}, {{lang-it|Il Saggiatore}}) китабы сыға.

[[1624]] йылда Урбан VIII исемле Рим Папаһы булып Галилеоның дуҫы Маттео Барберини һайлана. Галилео уның янына килеп [[1616]] йылғы эдиктты ғәмәлдән сығарыуын һорай. Урбан VIII уны бик йылы ҡабул итә, бүләктәр, маҡтау һүҙҙәре әйтә. Тик төп мәсьәләне хәл итмәй ҡалдыра.

Был эдикт ике быуаттан һуң — [[1818]] йылда юҡҡа сығарыла.

"Инголиға хат"ында ул «Ниндәйҙер нөктә йыһандың үҙәге тип табылһа, был нөктә, Ер түгел, Ҡояш буласаҡ» тип белдерә. Бынан тыш Ай, Ер һәм башҡа планеталарҙың тартыу көсө бар тип белдерә. Механикала инерцион системала сағыштырыу принципын асыҡлап бирә. «Әгәр кораблде хәрәкәткә килтерһәк, уның тиҙлеге үҙгәрешһеҙ булһа, уның тиҙлеген берәү ҙә һиҙмәйәсәк», тип яҙа.

=== Католик сиркәүе менән ҡаршылыҡ ===
[[File:Galileo facing the Roman Inquisition.jpg|thumb|220px|]]
[[1632]] йылда, 30 йыллыҡ эш һөҙөмтәһе булып, Галилеоның «Птолемей һәм Коперник — ике ғәләм системаһы тураһында һөйләшеү» исемле китабы донъя күрә. Китап өс һәүәҫкәр фәнде яратыусының (коперниксы Сальвиати, нейтраль ҡатнашыусы Сагредо һәм [[Аристотель]] һәм Птолемей яҡлы Симпличио) һөйләшеүе формаһында яҙылған. Биографтар бер ҡатлы Симпличиола [[Рим Папаһы]] үҙен таныған һәм ярһыған, тип билдәләй. Бер нисә айҙан китап тыйыла, Галилеоны [[ересь|ерест]]ә ғәйепләп Римға [[Инквизиция]] хөкөмөнә саҡыралар.
 
Беренсе һорау алыуҙан һуң Галилео ҡулға алына һәм 18 көнгә төрмәгә ябыла. Бындай йомшаҡлыҡ Галилеоның үҙ ғәйебен танып үтенес һорарға ризалығы менән аңлатыла.

[[Инквизиция]]ның өс эксперты китап тыйыуҙы боҙа тигән һығымтаға киләләр.

Һөҙөмтәлә ғалим һайлау алдына ҡуйыла: ул үҙенең «яңылышыуҙарынан» баш тарта һәм үтенес һорай, йә иһә уны [[Джордано Бруно]] кеүек инквизиция ҡорбандары яҙмышы көтә.

Хөкөм уны еретик түгел, ә [[ересь]] булмауы шикле кеше тип ҡарар сығара. Бындай ҡарар уны утта яндырыуҙан ҡотҡара. Хөкөм ҡарары иғлан ителгәс, Галилео тубыҡланып ҡағыҙҙан ваз кисеү яҙыуын уҡып ишеттерә. Рим Папаһы әмере менән был ҡарар католик [[Европа]]ның бөтә университеттарына ебәрелә.

=== Һуңғы йылдары ===
Папа уны төрмәлә оҙаҡ тотмай. Биш айҙан һуң тыуған иленә ҡайтырға рөхсәт ителә. Ул ҡыҙҙары йәшәгән Арчетрила урынлаша. Ҡалған көндәрен өйҙә һаҡ аҫтында, [[инквизиция]] күҙәтеүе аҫтында үткәрә.

Галилео Галилей [[1642]] йылдың [[8 ғинуар]]ында, 78 йәшендә вафат була.

[[1979]] йылдан башлап [[1981]] йылға тиклем [[Рим Папаһы]] [[Ионн Павел II]] башланғысы менән Галилеоны аҡлау буйынса комиссия эшләй.

[[1992]] йылдың 31 октябрендә Папа Ионн Павел II, ғалимды [[Коперник]] тәғлимәтенән көсләп баш тартырға мәжбүр иткәндәр, [[1633]] йылғы [[инквизиция]] хаталанған тип, рәсми белдереү яһай.

== Фәнни ҡаҙаныштары ==
Галилей эксперименталь ғына түгел, ә — ҙур кимәлдә — теоретик физикаға ла нигеҙ һалыусы тип һанала. Үҙенең фәнни ысулы менән ул аңлы рәүештә уйланылған экспериментты рациональ аңлау һәм дөйөмләштереү менән берләштерә, бындай тикшеренеүҙәрҙең иҫ киткес миҫалдарын шәхсән үҙе бирә. Ҡайһы берҙә, фәнни мәғлүмәттәр етмәү сәбәпле, Галилей хаталана (мәҫәлән, [[планета]] орбиталарының формаһы, кометаларҙың тәбиғәте йәки һыу баҫыу сәбәптәре тураһындағы һорауҙарҙа), әммә күпселек осраҡта уның ысулы маҡсатҡа өлгәшә. Галилейға ҡарағанда тулыраҡ һәм теүәлерәк мәғлүмәттәргә эйә булған Кеплер, Галилей хаталанғанда, дөрөҫ һығымталар яһаған.
=== Фәлсәфә һәм фәнни ысул ===
[[Боронғо Греция]]ла ([[Архимед]], [[Герон]] һәм башҡалар) иҫ киткес инженерҙар булһа ла, боронғо физиканың уйланыу рухы, дедуктив-спекулятив төҙөлөштәрҙе тулыландырыусы һәм раҫларға тейешле эксперименталь танып белеү ысулы идеяһы булмаған<ref>{{статья|автор=[[Зубов, Василий Павлович (учёный)|Зубов В. П.]] |заглавие=Из истории средневековой атомистики |издание=Труды Института истории естествознания |год=1947 |том=I |страницы=293}}</ref>.

Научная революция в физике начинается с Галилея<ref>{{книга |автор=Д. Антисери, Дж. Реале.
|заглавие=Западная философия от истоков до наших дней
|том=II. От Возрождения до Канта
|место=СПб
|издательство=Пневма
|год=2002
|isbn=5-9014151-05-4
|страницы=116, 147—148
}}</ref>.
Тәбиғәт [[фәлсәфә]]һенә килгәндә, Галилей ышаныслы рационализатор була. Галилей билдәләүенсә, кеше аҡылы, ни тиклем генә алыҫҡа китһә лә, һәр ваҡыт хәҡиҡәттең сикһеҙ өлөшөн генә үҙ эсенә аласаҡ. Әммә шул уҡ ваҡытта, ышаныслылыҡ кимәле йәһәтенән аҡыл тәбиғәт ҡанундарын аңларға һәләтле тип иҫәпләй. «Донъяның ике системаһы тураһында диалог»та былай тип яҙа:{{sfn |Галилей. Избранные труды|1964|с=201 (том 1)}}:
{|
|{{начало цитаты}}
Билдәле объекттар йыйылмаһына ҡарата булғандары сикһеҙ, кешенең белеме, меңәрләгән хәҡиҡәтте белһә лә, бер нәмә лә түгел кеүек, сөнки сикһеҙлек менән сағыштырғанда мең кеше нулгә тиң; әммә белемде интенсив ҡабул итһәк, «көсөргәнешле» термины ниндәйҙер хәҡиҡәтте белеүҙе аңлата, тип раҫлайым, кеше аҡылы ҡайһы бер хәҡиҡәттәрҙе тәбиғәттең үҙе кеүек камил һәм абсолют ышаныс менән белә; был саф математик фәндәр, геометрия һәм арифметика; илаһи аҡыл уларҙа сикһеҙ күберәк хәҡиҡәтте белһә лә... әммә кеше аҡылын аңлаған аҙсылыҡтарҙа уның объектив аныҡлыҡ буйынса белеме Илаһи белемгә тиң тип уйлайым, сөнки уларҙың кәрәклеген аңлау тураһында һүҙ бара, ә иң юғары аныҡлыҡ дәрәжәһе юҡ.
{{конец цитаты}} 
{{oq|ru|{{начало цитаты}}Экстенсивно, те по отношению к множеству познаваемых объектов, а это множество бесконечно, познание человека как бы ничто, хотя он и познает тысячи истин, так как тысяча по сравнению с бесконечностью как бы нуль; но если взять познание интенсивно, то, поскольку термин «интенсивное» означает познание какой-либо истины, то я утверждаю, что человеческий разум познаёт некоторые истины столь совершенно и с такой абсолютной достоверностью, какую имеет сама природа; таковы чистые математические науки, геометрия и арифметика; хотя Божественный разум знает в них бесконечно больше истин… но в тех немногих, которые постиг человеческий разум, я думаю, его познание по объективной достоверности равно Божественному, ибо оно приходит к пониманию их необходимости, а высшей степени достоверности не существует.
{{конец цитаты}} }} 

Галилейса аҡыл — үл судья; ниндәй ҙә булһа башҡа власть, хатта дини власть менән низағлашһа, ул артҡа сикмәй:
{|
|{{начало цитаты}}
Минеңсә, тәбиғи проблемалар тураһында фекер алышҡанда Изге Яҙма текстарының абруйынан түгел, ә һиҙгер кисерештәрҙән һәм кәрәкле дәлилдәрҙән арынырға кәрәк. Тәбиғәт ғәмәлдәренә ҡағылышлы, күҙҙәребеҙгә барып етергә мөмкин булған йәки логик дәлилдәр менән аңлай алған бөтә нәмә шик тыуҙырырға тейеш түгел, тип иҫәпләйем, Изге Яҙма текстары нигеҙендә ғәйепләүҙәр күпкә кәмерәк, уларҙы хатта <ref>'Галилей'' һайланма әҫәрҙәре ике томда дөрөҫ аңламағандыр. Edict. op., Т.1. Бөйөк герцогиня Кристина Лотарингияға хат»</ref>. <br>
Алла беҙгә тәбиғәт күренештәрендә Изге Яҙма һүҙҙәренән дә кәм түгел. Хатта бер тапҡыр ҙа тәжрибә тарафынан шик аҫтына ҡуйылған теләһә ниндәй хөкөм ҡарарын Изге Яҙмаға яҙыу хәүефле булыр ине.
{{конец цитаты}} 
{{oq|ru|{{начало цитаты}}
Мне кажется, что при обсуждении естественных проблем мы должны отправляться не от авторитета текстов Священного Писания, а от чувственных опытов и необходимых доказательств… Я полагаю, что всё касающееся действий природы, что доступно нашим глазам или может быть уяснено путём логических доказательств, не должно возбуждать сомнений, ни тем более подвергаться осуждению на основании текстов Священного Писания, может быть, даже превратно понятых<ref>''Галилей.'' Избранные труды в двух томах. Указ. соч., Т. 1. Письмо к Великой герцогине Кристине Лотарингской.</ref>.<br>
Бог не менее открывается нам в явлениях природы, нежели в речениях Священного Писания… Было бы опасно приписывать Священному Писанию какое-либо суждение, хотя бы один раз оспоренное опытом<ref>{{книга |автор=Д. Антисери, Дж. Реале.
|заглавие=Западная философия от истоков до наших дней
|том=II. От Возрождения до Канта
|место=СПб
|издательство=Пневма
|год=2002
|isbn=5-9014151-05-4
|страницы=218—219
}}</ref>.

{{конец цитаты}} }} 

Боронғо һәм урта быуат фәйләсуфтары төрлө «метафизик берәмектәр» [[Субстанция]] тәҡдим итә. Галилей был алым менән килешмәй.
<ref>{{книга
|автор=Д. Антисери, Дж. Реале.
|заглавие=Западная философия от истоков до наших дней
|том=II. От Возрождения до Канта
|место=СПб
|издательство=Пневма
|год=2002
|isbn=5-9014151-05-4
|страницы=150
}}</ref>:
{|
|{{начало цитаты}}
Асыл эҙләүҙе буш һәм мөмкин булмаған шөғөл тип һанайым, ә сарыф ителгән тырышлыҡ күктең алыҫ матдәләре, шулай уҡ иң яҡын һәм элементар матдәләр осрағында берҙәй мәғәнәһеҙ; һәм минеңсә, Ай менән Ерҙең, ҡояш таптарының да, ябай болоттарҙың да матдәһе берҙәй билдәһеҙ... Ҡояш таптарының матдәһен бушҡа эҙләһәк, был уларҙың ҡайһы бер үҙенсәлектәрен тикшерә алмайбыҙ тигәнде аңлатмай, мәҫәлән, урын, хәрәкәт, форма, ҙурлыҡ, асыҡлыҡ, үҙгәреү һәләте, уларҙың барлыҡҡа килеүе билдәләй алабыҙ.
{{конец цитаты}} 
{{oq|ru|{{начало цитаты}}
Поиск сущности я считаю занятием суетным и невозможным, а затраченные усилия — в равной мере тщетными как в случае с удалёнными небесными субстанциями, так и с ближайшими и элементарными; и мне кажется, что одинаково неведомы как субстанция Луны, так и Земли, как пятен на Солнце, так и обыкновенных облаков… [Но] если тщетно искать субстанцию солнечных пятен, это ещё не значит, что нами не могут быть исследованы некоторые их характеристики, например место, движение, форма, величина, непрозрачность, способность к изменениям, их образование и исчезновение.
{{конец цитаты}} }} 

[[Декарт]] был позицияны кире ҡаға ([[физика]]ла төп иғтибар «төп сәбәптәрҙе» табыуға йүнәлтелә), әммә [[Ньютон]]дан башлап Галилей алымы өҫтөнлөк итә башлай.

Галилей [[механика]]ға нигеҙ һалыусыларҙың береһе һанала. Был фәнни ҡараш Ғаләмде гигант механизм, ә ҡатмарлы тәбиғи процестарҙы иң ябай сәбәптәрҙең ҡушылыуы итеп ҡарай, улар араһында иң башы — механик хәрәкәт. Галилей ижады нигеҙендә механик хәрәкәт анализы ята. «Тәжрибә үткәреү оҫтаһы» баҫмаһында былай тип яҙа:{{sfn |Кузнецов Б. Г.|1964|с=230 }}:
<blockquote>

Мин бер ҡасан да тышҡы есемдәрҙән тәм, еҫ, тауыш һиҙгерлегенең килеп сығышын аңлатыу маҡсатында ҙурлығынан, фигураһынан, дәүмәленән, тиҙ хәрәкәттәренән башҡа бер нәмә лә талап итмәйәсәкмен; Ҡолаҡты, телде, танауҙы юҡ итһәк, фигуралар, һандар, хәрәкәттәр генә булыр ине, әммә еҫе лә, тәме лә, тауышы ла булмаҫ ине, минеңсә, тере йәндән тыш буш исемдәрҙән башҡа бер нәмә лә түгел.


Никогда я не стану от внешних тел требовать чего-либо иного, чем величина, фигура, количество, и более или менее быстрые движения для того, чтобы объяснить возникновение ощущений вкуса, запаха и звука; я думаю, что если бы мы устранили уши, языки, носы, то остались бы только фигуры, числа, движения, но не запахи, вкусы и звуки, которые, по моему мнению, вне живого существа являются не чем иным, как только пустыми именами.
</blockquote>
Экспериментты проектлау һәм уның һөҙөмтәләрен аңлау өсөн өйрәнелгән күренештең  алдан теоретик моделе кәрәк, ә Галилей [[математика]]ны уның нигеҙе тип һанаған, уның һығымталарын иң ышаныслы белем тип һанаған: тәбиғәт китабы «математика телендә яҙылған»{{sfn |Шмутцер Э., Шютц В.|1987||с=116|name="autogenerated1" }}; "Тәбиғи фәндәр проблемаларын математика ярҙамынан тыш хәл итергә теләгән һәр кем сиселмәй торған мәсьәлә ҡуя. Беҙ үлсәп булғанды  үлсәп, үлсәп булмағанды үлсәргә тырышырға тейешбеҙ».<ref>{{книга |автор=Кузнецов В. И., Идлис Т. М., Гутина В. И. |заглавие=Естествознание |место=М. |издательство=Агар |год=1996 |страницы=14 |isbn=5-89218-006-9}}</ref>

Галилей тәжрибәне күҙәтеү генә түгел, ә тәбиғәткә ҡуйылған мәғәнәле һәм уйланылған һорау итеп ҡарай. Тәжрибәне уйҙала үткәрергә мөмкин, әгәр нәтижәһе сик аҫтына ҡуйылмаһа. Шул уҡ ваҡытта ул тәжрибә  ышаныслы белем бирмәй тип иҫәпләй, ә тәбиғәттән алынған яуап анализланырға тейеш, уның һөҙөмтәһе төп нөсхә моделен яңынан проектлауға йәки хатта уны икенсеһенә алмаштырыуға килтереүе лә мөмкин. Шулай итеп, Галилей фекеренсә, танып белеүҙең һөҙөмтәле ысулы синтетиканы (уның терминологияһында, композит ысулында) һәм аналитик (оператив ысул), хис-тойғоларҙы һәм рефераттарҙы берләштереүҙән тора<ref>''Галилей.'' Пробирных дел мастер. Указ. соч.</ref>. Декарт хуплаған был төшөнсә шул ваҡыттан алып фәндә урын ала. Шулай итеп, фән үҙ ысулын, хәҡиҡәттең һәм донъяуи характерҙағы критерийын ала.

== Мифтар һәм версиялар ==

=== «Ул барыбер әйләнә!» ===
Бөтәһенә мәғлүм булған риүәйәт: Галилей сиркәү алдында хөкөм ҡарары буйынса ваз кисеүенән һуң, «Ул барыбер әйләнә!» тип әйткән, ләкин быны дәллиләгән факттар юҡ. Был мифты журналист Джузеппе Баретти [[1757]] йылда яҙып сығарған.

=== Галилей һәм Пиза башняһы ===
Риүәйәттәрҙә Галилей Пиза башняһының ауыу тиҙлеген үлсәгән тип һөйләнә. Галилей ысынлап та бындай эксперименттәр эшләгән, ләкин уларҙың Пиза башняһына ҡағылышы юҡ.

== Шулай ук ҡара ==
* [[Галилей юлдаштары]]
* [[Джордано Бруно]]

== Әҙәбиәт ==

=== Оригинал телендә ===
* '''Le Opere di Galileo Galilei''' ''(1929—1939)''. Галилейҙың 20 томлыҡ классик китабы.
** Том 1. Хәрәкәт тураһында (''De Motu''), яҡынса 1590.
** Том 2. [http://it.wikisource.org/wiki/Le_mecaniche Механика] (''Le Meccaniche''), яҡынса 1593.
** Том 3. [http://www.liberliber.it/biblioteca/g/galilei/sidereus_nuncius/pdf/sidere_p.pdf Звездный вестник] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080920170202/http://www.liberliber.it/biblioteca/g/galilei/sidereus_nuncius/pdf/sidere_p.pdf |date=2008-09-20 }} (''Sidereus Nuncius''), [[1610]].
** Том 4. [http://www.liberliber.it/biblioteca/g/galilei/discorso_intorno_alle_cose_che_stanno_in_su_l_acqua_o_ch_etc/pdf/discor_p.pdf Һыуҙағы әйберҙәр тураһында] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110629171232/http://www.liberliber.it/biblioteca/g/galilei/discorso_intorno_alle_cose_che_stanno_in_su_l_acqua_o_ch_etc/pdf/discor_p.pdf |date=2011-06-29 }} (''Discorso intorno alle cose, che stanno in su l’aqua''), [[1612]].
** Том 5. [http://gallica.bnf.fr/document?O=N051265 Ҡояштағы таптар тураһында] (''Historia e dimostrazioni intorno alle Macchie Solari''), [[1613]].
** Том 6. [http://it.wikisource.org/wiki/Il_Saggiatore Һанап ҡарау оҫтаһы] (''Il Saggiatore''), [[1623]].
** Том 7. [http://it.wikisource.org/wiki/Dialogo_sopra_i_due_massimi_sistemi_del_mondo Ике донъя системаһы тураһында әңгәмә] (''Dialogo sopra i due massimi sistemi del mondo, tolemaico e copernicano''), [[1632]].
** Том 8. [http://it.wikisource.org/wiki/Discorsi_e_dimostrazioni_matematiche_intorno_a_due_nuove_scienze Ике яңы фән тураһында] (''Discorsi e dimostrazioni matematiche intorno a due nuove scienze''), [[1638]].
* [http://it.wikisource.org/wiki/Lettere_%28Galileo%29/XI ''Lettera al Padre Benedetto Castelli''] (Кастеллига хаттар), [[1613]].

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
{{Викитека|:it:Autore:Galileo Galilei|Оригинал тексттар {{ref-it}}}}
* [http://www.galileogalilei.ru/index.html Галилео Галилейға бағышланған русса сайт] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110925203538/http://www.galileogalilei.ru/index.html |date=2011-09-25 }}
* [http://www.mcm.edu/academic/galileo/ars/arshtml/arstoc.html The Art of Renaissance Science ''(ингл.)''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110905080623/http://www.mcm.edu/academic/galileo/ars/arshtml/arstoc.html |date=2011-09-05 }}
* [http://www.galilean-library.org/ Галилей китапханаһы ''(ингл.)'']
* [http://biografiar.com/biografias/galileo-galilei Galileo Galilei ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200924004726/http://biografiar.com/biografias/galileo-galilei |date=2020-09-24 }}
{{Яҡшы мәҡәлә|Ғалим}}

[[Категория:Италияла вафат булғандар]]
[[Категория:Италия философтары]]
[[Категория:Алфавит буйынса астрономдар]]
[[Категория:Алфавит буйынса математиктар]]
[[Категория:Италия математиктары]]
[[Категория:XVI быуат математиктары]]
[[Категория:XVII быуат математиктары]]
[[Категория:Алфавит буйынса механиктар]]
[[Категория:Италия механиктары]]
[[Категория:XVI быуат механиктары]]
[[Категория:XVII быуат механиктары]]
[[Категория:Ғалимдар хөрмәтенә аталған физик үлсәү берәмектәре]]
[[Категория:Натурфилософтар]]