Гана битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Дәүләт
 |Статус                  = <!-- танылмаған дәүләттәр һәм автоном территориялар өсөн генә-->
 |Башҡортса исеме        = Гана Республикаһы
 |Оригиналь исеме   = {{lang-en|Republic of Ghana}}
 |Эйәлек килеш       = Гана
 |Флаг                    = 
 |Герб                    = Staatswappen Ghana 001.gif
 |Герб урынына            = 
 |Девиз                   = Freedom and Justice ({{lang-en|азатлыҡ һәм Ғәҙеллек}})
 |Гимн исеме          = God Bless Our Homeland Ghana
 |Аудио                   = 
 |Идара итеү төрө         = [[Президент республикаһы]]
 |Дәүләт дине = 
  |lat_dir = N|lat_deg = 7|lat_min = 41|lat_sec = 0
  |lon_dir = W|lon_deg = 0|lon_min = 59|lon_sec = 0
  |region                 = GH
  |CoordScale             = 
 |Картала                = Location Ghana AU Africa.svg
  |картаға яҙыу        = 
 |Картала2               = 
 |Рәсми тел             = 
 |Нигеҙләнгән/Нигеҙләнгән       = 
 |Бойондороҡһоҙлок датаһы      = [[6 март]] [[1957]]
 |тан бойондороҡһоҙлоҡ        = [[Бөйөк Британия]]нан
 |Баш ҡала                 = [[Аккра]]
 |Эре ҡалалар       = [[Аккра]], [[Тамале]], [[Кумаси]], [[Болгатанга]].
 |Территория буйынса урыны     = 77
 |Территория              = 238 540
 |% һыу өҫтө            = 3,5
 |Этнохороним             = 
  |Халҡы буйынса урыны     = 48 ehsy
  |Халыҡ              = 24 233 431
  |Баһа йылы             = 
  |Иҫәп алыу буйынса халҡы  = 
  |Иҫәп алыу йылы           = 2009
  |Халыҡ тығыҙлығы    = 88
  |Тығыҙлыҡ буйынса урыны     = 
 |ЭТП (ҺАМП)               = 
 |ЭТП (ҺАМП)-ны иҫәпләү йылы   = 
 |ЭТП (ҺАМП) буйынса урыны      = 
 |Йән башына ЭТП (ҺАМП) = 
 |Йән башына ЭТП (ҺАМП) буйынса урыны = 
 |ЭТП (номинал)             = 
 |ЭТП-ны (номинал) иҫәпләү йылы = 
 |ЭТП (номинал) буйынса урыны    = 
 |Йән башына ЭТП (номинал) = 
 |Йән башына ЭТП (номинал) буйынса урыны = 
 |КПҮИ                    = {{▲}} 0.541
 |КПҮИ-ны иҫәпләү йылы        = 
 |КПҮИ буйынса урыны           = 135
 |КПҮИ-ны кимәле            = 
 |Валюта                  = [[Ганский седи|Седи]] ([[Дөйөм Рәсәй валюта классификаторы|GHC, код 288]])
 |Домен = [[.gh]]
 |ISO                     = 
 |МОК                     = 
 |Телефон коды          = 233
 |Сәғәт бүлкәте            = [[UTC+0]]
 |Иҫкәрмәләр              = 
}}

'''Гана''' ({{lang-en|Ghana}}) йәки '''Гана Республикаһы''' ({{lang-en|Republic of Ghana}}) — көнбайыш Африкалағы дәүләт. [[Милләтәрҙең дуҫлыҡ берләшмәһе]]нә керә.

Көнбайыштан [[Кот-д’Ивуар]], төньяҡтан [[Буркина-Фасо]], көнсығыштан — [[Того]] менән сиктәш. Көньяҡтан [[Гвинея ҡултығы]] менән йыуыла.

=== География ===

=== Рельеф ===
Ил территорияһы — тигеҙлек, урыны менән ҡалҡыулыҡтар. Тигеҙлектең төньяғында урманлы плато урынлашҡан. Илдең көнсығышында Того таулығының илдә иң бейек түбәһе Афаджото (885 м) урынлашҡан.
Төньяҡтараҡ, Нампонг һикәлтәһенән өҫтәрәк, урман һирәгәйә һәм ҡыуаҡлы әрәмәлек менән алышына. Артабан төньяҡҡараҡ, Гамбага һикәлтәһе буйлап туҡлыҡлы тупраҡлы асыҡ саванналар башлана.

=== Климат ===
[[Файл:Climate Kumasi.png|thumb|left|Кумаси ҡалаһы климатограммаһы]]
Гана ямғырлы һәм ҡоро миҙгелдәр алышынып торған тропик бүлкәттә урынлашҡан.
Йылдың ҙур өлөшөндә һауа торошо ҡоро тора. Климат экваториаль-муссон көньяҡ-көнбайышында экваториалгә күсеүсән. Тәбиғи күҙлектән баһалағанда, Гана көньяҡ һәм төньяҡҡа бүленә. Көньяғында климат дымлы, йырып үткеһеҙ мәңге йәшел тропик урманлы. Төньяғы саванна һәм ҡыуаҡлыҡлы ҡоро район.

Ноябрь-февраль айҙарында төньяҡтан ҡоро, туҙанлы «''[[харматтан]]''» еле иҫә, әммә диңгеҙ буйында ул һиҙелмәй. Ямғырҙар осоронда көньяҡ-көнбайыш өлөшө иң яуым-төшөмлө өлкә булып тора (йыллыҡ яуым-төшөм 2000 мм). Температура йыл әйләнәһенә юғары. Тик төньяғында ғына төндә түбәнәйә. Айлыҡ уртаса температура 28°С — 30°С тирәһе. Төньяҡта диңгеҙ буйы һәм урманлы райондарҙа 16°С-ҡа тиклем төшөүе мөмкин.

=== Флора һәм фауна ===
Илдә үҫемлектәрҙең күпселеге юҡҡа сыҡҡан, тик көньяғында ғына, [[мамыҡ ағасы]], [[ҡыҙыл ағас]], [[цедрела]] үҫкән урмандар һаҡланып ҡалған. Илдең өстән ике өлөшөн тулыһынса үлән һәм һирәк осрай торған ағастар ҡаплаған саванна алып тора.
Ерҙәрҙе үҙләштергәндә фауна ла зыян күргән, тик [[леопард]], [[гиена]], [[лемур]], [[буйвол]], [[фил]], [[антилопа]], маймыл кеүек һөтимәрҙәр һаҡланып ҡалған. Илдә һөйрәлеүселәр күп: [[күҙлекле йылан]], [[питон]], [[мөгөҙлө ҡара йылан]] һ.б.

== Тарихы ==

[[Файл:Negroland and Guinea with the European Settlements, 1736.jpg|thumb|left| [[Алтын яр (британия колонияһы)|Алтын яр]] күрһәтелгән 1729 йылғы карта]]

Европалылар килгәнсе хәҙерге Гана биләмәһендә [[XV быуат]] ҡәбиләләр берләшмәһе һәм урындағы дәүләт ойошмалары булған, шуларҙың иң ҙуры [[Ашанти (дәүләт)|Ашанти]] федерацияһы.

[[1482]] йылда яр буйына портулалдар килеп төшә. Улар [[Эльмин (Сан-Жоржи-да-Мина)|Эльмин]] ҡәлғәһен, һуңынан Аксим, Шама һәм башҡа ҡәлғәләр төҙөй. Португалдар илдән алтын һәм ҡолдар сығаралар (ул ваҡытта ил [[Алтын Яр (британия колонияһы)|Алтын Яр]] тип атала).

Алтын Яр байлығы башҡа Европа дәүләтәрен йәлеп итә — Нидерланд, Швеция, Дания, Пруссия, Британияны. [[XVI быуат]]та сығарылған алтын донъяла табылған алтындың 10 % тәшкил итә.

[[XIX быуат]] урталарына [[Бөйөк Британия]] Алтын ярҙан башҡа конкуренттарҙы ҡыуып сығара, [[1844]] йылда инглиз губернаторы [[Фанти (халыҡ)|фанти]] халҡының яр буйындағы хакимдәре менән, уларҙы британ протекторатына алыуы тураһында килешеү төҙөй.
 
Ашанти дәүләте британдарҙы материк эсенә үткәрмәү өсөн ҡаршылыҡ күрһәтә.
[[1896]] йылда Ашати британ протектораты тип иғлан ителә, [[1901]] йылда Алтын Ярға ҡушыла.

[[1940-сы]] йылдарҙа Алтын Яр халҡының азатлыҡ өсөн көрәше көсәйә. [[Нкрума Кваме|Кваме Нкрума]] етәкселегендәге көрәш бойондороҡһоҙлоҡ иғлан итеү менән тамамлана. [[1957]] йылдың [[6 март]]ынан ил Гана тип атала.

Кваме Нкрума сәйәсәте социалистик илдәргә, беренсе сиратта [[СССР]] һәм [[Ҡытай Халыҡ Республикаһы|Ҡытай]]ға йүнәлтелгән була.

[[1966]] йылда Нкруманы офицерҙар төркөмө властан төшөрә. Бынан һуң илдә бер-береһен алыштырған хунта һәм граждандар хөкүмәте алыштыра.

Рәсәй  ([[СССР]]) менән дипломатик мөнәсәбәттәр 1958 йылдың [[14 ғинуар]]ында урынлаштырыла.

== Һылтанмалар ==
* [http://www.ghana-pedia.org/ Гана тураһында ирекле энциклопедияла мәҡәлә ] {{ref-en}}

{{страна в темах
|страна      = Гана
|страны      = Ганы
|стране      = Гане
|изображение = {{флаг Ганы|35px}}
|цвет = {{цвет|Гана}}
}}
{{Африка}}
{{Африка союзы}}
{{Халыҡтар дуҫлығы берләшмәһе}}
{{Франкофония}}

== Иҫкәрмәләр ==
<references/>

{{Африка илдәре}}

[[Категория:Гана|*]]
[[Категория:Унитар дәүләттәр]]
[[Категория:Инглиз телле илдәр һәм территориялар]]
[[Категория:Көнбайыш Африка]]
[[Категория:Пруссия]]


{{countries-stub}}