Дар-әс-Сәләм битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Ук}}
'''Дар-әс-Сәләм''' ({{lang2|sw|en|Dar es Salaam}}; {{lang-ar|دار السلام}}, ''Dār as-Salām'' — «''буйһонған, тыныс өлкә''», «''буйһонған, тынысланғандарҙың торлағы''») — [[Танзания]]ның иң ҙур ҡалаһы. Илдең иң бай ҡалаһы һәм мөһим иҡтисади үҙәк. Дар-әс-Сәләм төбәгенең административ үҙәге. 

2016 йылға ҡарата ҡала халҡының иҫәбе — {{число|4715000|кеше}}.

Ҡала [[Африка]]ның көнсығыш яры буйында, [[Һинд океаны]] буйында урынлашҡан. Танзанияның иң ҙур порты һәм Африканың көнсығыш яры буйында иң ҙур порттарҙың береһе булып тора. Дар-әс-Сәләм дәүләттең баш ҡалаһы була, ә 1993 йылда был статус Додомаға рәсми рәүештә бирелеүенә ҡарамаҫтан, ул элеккесә хөкүмәттең урынлашыу урыны булып тора<ref name="britannica">'''«Dar es Salaam.»''' Encyclopædia Britannica. <u>Encyclopædia Britannica Ultimate Reference Suite.</u> Chicago: Encyclopædia Britannica, 2012.{{ref-en}}</ref>.

== Тарихы ==
[[Файл:Dar-es-salaam-c1905.jpg|thumb|right|250px|Кайзерштрассе, Дар-әс-Сәләм, Герман Көнсығыш Африкаһы, 1905 йыл]]
<!-- [[Файл:Bundesarchiv Bild 146-2004-0094, Paul Emil von Lettow-Vorbeck (Mitte).jpg|thumb|right|250px|Слева направо: английский офицер, Пауль Эмиль фон Леттов-Форбек, майор Георг Краут. Дар-эс-Салам, март 1919 года.]] --><!-- -->
XIX быуатта Һинд океаны яры буйында Мзизима балыҡсылар ауылы булған, уның эргәһенән диңгеҙ юлы үткән<ref>{{книга |автор= |часть= |ссылка часть= |заглавие= Pre-disaster Physical Planning of Human Settlements|оригинал= |ссылка= https://books.google.ru/books?id=UR0fckrquD8C&pg=PA130#v=onepage&q&f=false|викитека= |ответственный= |издание= |место= |издательство= UN-HABITAT|год= 2008|volume= |pages= 130|columns= |allpages= |серия= |isbn= 92-1-132015-1|тираж=}}{{ref-en}}</ref><ref name="Brennan"/>. 1859 йылда [[Гамбург]]тан Альберт Рошер Мзимаға («Сәләмәт ҡала», Дар-әс-Сәләмдең элекке исеме) килгән тәүге европалы була.

1862 йылда [[Занзибар]] солтаны Мәжит ибн Сәйет диңгеҙ буйында ҡала төҙөргә була. Әммә  һарай төҙөлөшөн башлаһа ла,   бина төҙөлөп бөтмәй ҡала<ref name="Britannica1911">[[s:en:1911 Encyclopædia Britannica/Dar-es-Salaam|Dar-es-Salaam]] / [[Британника|Encyclopædia Britannica]] — 1910—1911.{{ref-en}}</ref>. 

1865 йәки 1866 йылда Мзима ауылы янында Мәжит ибн Сәйет ҡаланы төҙөй башлай<ref name="Brennan">{{книга |автор= Brennan, James R.; Burton, Andrew|часть= |ссылка часть= |заглавие= Dar Es Salaam: Histories from an Emerging African Metropolis|оригинал= |ссылка= https://books.google.ru/books?id=-54DSfk0ZMgC&pg=PA13#v=onepage&q&f=false|викитека= |ответственный= |издание= |место= |издательство= African Books Collective|год= |volume= |pages= 13|columns= |allpages= 279|серия= |isbn= 9987-449-70-0|тираж=}}{{ref-en}}</ref> һәм уны Дар-әс-Сәләм тип атай. Исеме ''bandar'' [[Фарсы теле|фарсы]]/[[ғәрәп теле|ғәрәп]] һүҙенән — «тыныслыҡ гаване» йәки «тыныслыҡ йорто» тип тәржемә ителгән, йәки ғәрәп телендәге ''dar'' — «йорт» һәм ''es salaam'' — «тыныслыҡ» тип аңлатыла<ref name="Brennan" /><ref>Journal of the Tanzania Society: Dar Es Salaam; City, Port and Region: {{начало цитаты}}Всем известно, что Дар-эс-Салам в переводе означает «гавань мира», название города происходит от персидско-арабского ''Bandar-ul-Salaam'' ({{lang-sw|Swahili Bandari ya Salama}}).<br>… Однако, точное значение названия может оспариваться лингвистами и историками. Как утверждают первые, ''Dar'' не могло произойти от ''Bandar'', так как в этом слове ударение падает на первый слог. Кроме того, архивные данные, относящиеся к первым годах существования города, говорят, что Дар-эс-Салам означает "Дом мира (или спасения). Примерно также объяснил название один из туристов, посетивший город в 1880-х годах, который говорил, что название гораздо ранее было неправильно истолковано, а также указал, что название города на языке суахили Дари Салама было дано ему основателем Маджидом ибн Саидом, султаном Занзибара. Вряд ли наименование могло произойти полностью от этого слова, вряд ли город назван так, как и дворец султана или новый город, или почему Маджид сравнивал Дар-эс-Салам с раем, и наверное мы это никогда не узнаем. Также о происхождении названия читайте в следующем выпуске.{{oq|en|Dar es Salaam is popularly believed to mean "the Harbour (or Haven) of Peace" - from the Persian-Arabic Bandar-ul-Salaam (Swahili Bandari ya Salama) ... However, this derivation of the name can be challenged on both linguistic and historical grounds. In the first place, it is not likely that Bandar, with the accent on the first syllable would have been contracted into Dar. Moreover, contemporary records of the City's early years - the late 1860s - rendered the name simply as Dar Salaam, meaning "The House (or Abode) of Peace (or Salvation). This more likely derivation was supported by a visitor in the 1880s, who noted how the name had already been misconstrued, and who also indicated that the Swahili form Dari Salama was that originally chosen by the City's founder, Seyyid Majid, Sulta of Zanzibar. Whether this was entirely correct, whether the name was meant to refer to the Sultan's palace specifically or to the new town in general, and how closely Majid was really likening Dar es Salaam to Paradise, we shall probably never know. Nor is the matter worth pursuing further." (further references to earlier TNR publications 3 and 19, from 1937 and 1945)}}{{конец цитаты}}</ref>. 1871 йылда Мәжит ибн Сәйет вафат була һәм проектты тормошҡа ашырыу туҡтатыла<ref name="Britannica1911" />. 

Ҡаланы мөһим диңгеҙ портына әүерелдереү маҡсатында, 1876 йылда Уильям МакКиннон Дар-әс-Сәләмдән [[Виктория күле]]нә тиклем тимер юлын төҙөй башлай<ref name="Britannica1911" />. Әммә проект тулыһынса уңышһыҙлыҡҡа осрай. 

1887 йылда Германия Көнсығыш Африка компанияһына нигеҙ һалыусы Карл Петерс пляжды баҫып ала (шул уҡ йылда компания ҡалала үҙенең офисын аса)<ref name="Britannica1911" />. Бынан һуң [[ғәрәптәр]] менән бәрелеш башлана, һәм 1889 йылға ҡарай немецтар уларҙың торамаһын тулыһынса яулап алған<ref name="Britannica1911" />. 1891 йылда ҡала Герман Көнсығыш- Африка колонияһының административ үҙәгенә әүерелә<ref name="Britannica1911" />. 1902 йылда портта йөҙөп йөрөүсе док төҙөлә<ref name="Britannica1911" />. 1907 йылда ҡала Үҙәк тимер юлының башланғыс нөктәһе була<ref name="britannica" />. 1916 йылда ҡаланы инглиздәр баҫып ала<ref name="УСЭ">{{книга |автор= |часть= Дар-ес-Салам{{ref-uk}}|ссылка часть= leksika.com.ua/19950218/ure/dar-es-salam|заглавие= Украинская советская энциклопедия|оригинал= |ссылка= leksika.com.ua/ure/|викитека= |ответственный= Бажан Микола Платонович|издание= |место= {{К.}}|издательство= |год= |том= |страницы= |столбцы= |страниц= |серия= |isbn= |тираж=}}</ref>.

[[Икенсе донъя һуғышы]]нан һуң ҡала йылдам үҫешә башлай. 1961 йылдың декабрендә Танганьика бойондороҡһоҙлоҡҡа эйә була, Дар-әс-Сәләм уның баш ҡалаһы тип иғлан ителә. 

1964 йылда Танганьика менән Занзибар [[Танзания]] дәүләтен булдырғандан һуң да Дар-әс-Сәләм илдең баш ҡалаһы функцияларын үтәүҙе дауам итә. 1973 йылда баш ҡаланы Танзанияның үҙәк өлөшөндә урынлашҡан [[Додома]]ға күсерергә тәҡдим ителә, ләкин күсереү һаман да тамамланмаған.

1970 йылда Дар-әс-Сәләмдә юридик, гуманитар, социаль фәндәр, медицина, ауыл хужалығы һәм башҡа факультеттары менән Танзанияның Милли университеты асыла. Университет ҡаласығы булдырылған. Белгестәрҙе шулай уҡ ҡайһы бер колледждарҙа әҙерләйҙәр<ref>{{cite web|url=http://stolicy.clow.ru/page/2390.htm|title=Столицы государств мира — Дар-эс-Салам|publisher=Clow.ru|accessdate=2011-12-13|lang=ru|archiveurl=https://www.webcitation.org/65WO7VSEW?url=http://stolicy.clow.ru/page/2390.htm|archivedate=2012-02-17}}</ref>.

1996 йылда Танзанияның милли ассамблеяһы йортҡа Додомаға күсә, әммә хөкүмәт учреждениеларының күпселеге әлегә тиклем Дар-әс-Сәләмдә урынлашҡан<ref>{{книга |автор= |часть= Dar es Salaam|ссылка часть= http://www.encyclopedia.com/topic/Dar-es-Salaam.aspx|заглавие= The Columbia Encyclopedia|оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный= Lagassé, Paul|издание= 6<sup><u>th</u></sup>|место= |издательство= Columbia University Press|год= 2000|volume= |pages= |columns= |allpages= 3156|серия= |isbn= |тираж=}}{{ref-en}}</ref>. 1998 йылда ҡалалғы [[Америка Ҡушма Штаттары]] илселеге бинаһы террористар һөжүменә дусар ителә. Һөҙөмтәлә 10 кеше (башҡа версия буйынса — 11) үлтерелә, башҡалары яралана<ref name="britannica"/>.

== Халҡы ==
{| class="wikitable sortable" width="20%" align=right
|-
! width="10%" | Йыл
! width="10%" | Халыҡ иҫәбе
|-
|1927
|25 000<ref>{{книга |автор= |часть= Дар-эс-Салам|ссылка часть= |заглавие= Большая советская энциклопедия|оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный= Шмидт О. Ю.|издание= 1-е изд.|место= {{М.}}|издательство= Советская энциклопедия|год= 1930|том= XX: Гурьевка-Дейки|страницы= 493|столбцы= |страниц= 877|серия= |isbn= |тираж=}}</ref>
|-
|1950
|70 000<ref>{{книга |автор= |часть= Дар-эс-Салам|ссылка часть= |заглавие= Большая советская энциклопедия|оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный= Введенский Б. А.|издание= 2-е изд.|место= {{М.}}|издательство= Большая советская энциклопедия|год= 1952|том= XIII: Гроза-Демос|страницы= 390|столбцы= |страниц= 669|серия= |isbn= |тираж= 300000}}</ref>
|-
|1976
|517 000<ref name="УСЭ"/>
|-
|1988
|1 360 850<ref name="GeoHive.com">[http://www.geohive.com/cntry/tanzania.aspx GeoHive — Tanzania population statistics] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161218093315/http://www.geohive.com/cntry/tanzania.aspx |date=2016-12-18 }}{{ref-en}}</ref>
|-
|2002
|2 487 288<ref name="GeoHive.com"/>
|-
|2012
|4 364 541<ref>{{cite web|url=http://www.nbs.go.tz/sensa/PDF/Census%20General%20Report%20-%2029%20March%202013_Combined_Final%20for%20Printing.pdf|title=Распределение населения по административным единицам, Объединённая Республика Танзания, 2013|publisher=Nbs.go.tz|accessdate=2013-04-25|lang=en|deadlink=yes|archiveurl=https://www.webcitation.org/6GDOveudZ?url=http://www.nbs.go.tz/sensa/PDF/Census%20General%20Report%20-%2029%20March%202013_Combined_Final%20for%20Printing.pdf|archivedate=2013-04-28}}</ref>
|}
Ҡаланың төп халҡы — [[зарамо]]. Йылына 4,39 % Халыҡтың үҫеш тиҙлеге менән, ҡала донъяла иң тиҙ үҫешкәндәрҙең береһе һәм Африкала үҫеш тиҙлеге буйынса өсөнсө булды ([[Бамако]] һәм [[Лагос]]тан һуң).

== Климаты ==
Климаты субэкваториаль. Йыл дауамында ике ҡоро һәм ике дымлы миҙгел булыуы ҡыҙыҡлы үҙенсәлек булып тора. Төп дымлы миҙгел марттан майға тиклем дауам итә. Артабан июндән октябрь аҙағына тиклем оҙайлы ҡоро миҙгел башлана, уның барышында яуым-төшөм сағыштырмаса һирәк яуа. 

Унан һуң ноябрь һәм декабрь айҙарында икенсе дымлы миҙгел башлана. Бында ямғыр йышлығы төп дымлы миҙгелгә ҡарағанда кәмерәк. Шунан һуң ғинуарҙа һәм февралдә ҡоро миҙгел дауам итә.  Әммә уның барышында ла аҙыраҡ булһа ла яуым-төшөмдәр күҙәтелә. 

Һауа температураһының тирбәлеүе шулай ҙа бар — июлдең (иң һыуыҡ ай) уртаса температураһы февралгә (иң йылы ай) ҡарағанда 5 градусҡа һалҡыныраҡ. Иң юғары температура шулай уҡ февраль һәм март айҙарында теркәлә, әммә һауа температураһы бер ҡасан да 39 градустан юғары күтәрелмәнегән һәм 11 градустан түбән төшмәгән.

{{Климат города
|Город_род=Дар-эс-Салама
|Источник=[http://www.pogoda.ru.net/climate2/63894.htm Погода и Климат], [http://svali.ru/catalog~163~63894~index.htm Туристический портал]
| Янв_ср=27.8          | Янв_ср_осад=57
| Фев_ср=28.0          | Фев_ср_осад=57
| Мар_ср=27.3          | Мар_ср_осад=150
| Апр_ср=26.1          | Апр_ср_осад=217
| Май_ср=25.3          | Май_ср_осад=175
| Июн_ср=24.0          | Июн_ср_осад=34
| Июл_ср=23.3          | Июл_ср_осад=21
| Авг_ср=23.6          | Авг_ср_осад=28
| Сен_ср=24.4          | Сен_ср_осад=19
| Окт_ср=25.5          | Окт_ср_осад=69
| Ноя_ср=26.6          | Ноя_ср_осад=100
| Дек_ср=27.4          | Дек_ср_осад=113
| Год_ср=25.8          | Год_ср_осад=1038
| Янв_ср_мин=24.8      | Янв_ср_макс=31.3
| Фев_ср_мин=24.3      | Фев_ср_макс=32.2
| Мар_ср_мин=23.9      | Мар_ср_макс=31.3
| Апр_ср_мин=23.0      | Апр_ср_макс=30.1
| Май_ср_мин=21.9      | Май_ср_макс=29.4
| Июн_ср_мин=20.1      | Июн_ср_макс=28.6
| Июл_ср_мин=19.0      | Июл_ср_макс=28.4
| Авг_ср_мин=19.0      | Авг_ср_макс=28.8
| Сен_ср_мин=19.2      | Сен_ср_макс=30.0
| Окт_ср_мин=20.9      | Окт_ср_макс=30.5
| Ноя_ср_мин=22.4      | Ноя_ср_макс=30.9
| Дек_ср_мин=24.0      | Дек_ср_макс=31.1
| Год_ср_мин=21.9      | Год_ср_макс=30.2
| Янв_а_макс=35.8      | Янв_а_мин=16.8
| Фев_а_макс=38.1      | Фев_а_мин=16.7
| Мар_а_макс=39.2      | Мар_а_мин=17.0
| Апр_а_макс=35.7      | Апр_а_мин=16.8
| Май_а_макс=35.6      | Май_а_мин=15.5
| Июн_а_макс=36.8      | Июн_а_мин=14.0
| Июл_а_макс=35.0      | Июл_а_мин=12.4
| Авг_а_макс=34.4      | Авг_а_мин=10.8
| Сен_а_макс=33.3      | Сен_а_мин=12.0
| Окт_а_макс=35.0      | Окт_а_мин=15.0
| Ноя_а_макс=35.0      | Ноя_а_мин=15.6
| Дек_а_макс=35.0      | Дек_а_мин=16.0
| Год_а_макс=39.2      | Год_а_мин=10.8
| Янв_вода=26
| Фев_вода=26
| Мар_вода=26
| Апр_вода=26
| Май_вода=25
| Июн_вода=25
| Июл_вода=25
| Авг_вода=24
| Сен_вода=24
| Окт_вода=24
| Ноя_вода=25
| Дек_вода=25
| Год_вода=25
|}}

== Архитектураһы ==
[[Файл:Dar es Salaam railway station in 1973.jpg|thumb|right|250px|Дар-әс-Сәләм тимер юл станцияһы, 1973 йыл.]]
[[Файл:DarHarbour.jpg|250px|thumb|справа|Дар-әс-Сәләмдә гавань]]
Биналарҙың күпселек өлөшө колониаль үткән дәүерҙе сағылдыра. Улар төрлө архитектура стилдәрендә, шул иҫәптән суахили, инглиз, немец һәм Азия стилдәрендә төҙөлгән. Биналарҙы яңыртыу һәм киңәйтеү һөҙөмтәһендә улар күп ҡатлыға әйләнде һәм заманса ҡиәфәт алды, шул иҫәптән дауахана комплексы, техник институт һәм юғары суд бинаһы. 

Белем биреү учреждениеларынан 1961 йылда төҙөлгән Дар-әс-Сәләм университеты, бер нисә китапхана, ғилми-тикшеренеү институттары һәм милли музей урынлашҡан.

''Benjamin William Mkapa Pension Tower'' бинаһы тағы 21 бина менән бер рәттән ул ҡала һәм илдең иң бейек йорттарының береһе булып тора<ref>{{cite web|url=http://www.emporis.com/city/daressalaam-tanzania/all-buildings|title=Dar es Salaam — All buildings|publisher=emporis.com|accessdate=2013-04-26|lang=en|deadlink=|archiveurl=https://www.webcitation.org/6GDOwIvAr?url=http://www.emporis.com/city/daressalaam-tanzania/all-buildings|archivedate=2013-04-28}}</ref>.

== Иҡтисады ==
Ҡаланың ситендә урынлашҡан ябыҡ порт аша ауыл хужалығы продукцияһы һәм файҙалы ҡаҙылмалар экспортлана; порт континент эсендәге илдәрҙе — [[Уганда]], [[Руанда]], [[Бурунди]], [[Конго Демократик Республикаһы]]н, [[Замбия]] һәм [[Малави]]ҙы хеҙмәтләндерә. Шулай уҡ [[Конго (йылға)|Конго]] йылғаһында йөк күсереү пункты булып тора, уның суднолар йөрөй торған өлөшөнә — Луалабаға — тимер юл буйлап барып етергә мөмкин. 

[[Танганьика]] күленән көнбайышында урынлашҡан Кигоманан [[Виктория күле]]нең төньяҡ-көнбайыш яр буйында урынлашҡан Мванзаға тиклемге тимер юлының һуңғы станцияһы булып тора; ҡала порты Танзам тимер юлы (1975 йылдан алып эшләй) аша [[Замбия]] менән бәйләнеш булдырылған. Дар-әс-Сәләм халыҡ-ара аэропорты эске һәм халыҡ-ара рейстар яһай.

Гавань хозурлығы, матур пляждар һәм сәскә атҡан төнгө тормош ярҙамында ҡала туристар өсөн популяр ял урынына әүерелде. Бында һабын, буяуҙар, тәмәке, аҙыҡ-түлек продукттары, металдан, быяланан һәм ағастан эшләнгән изделиелар, туҡыма, аяҡ кейемдәре етештерелә.

Дар-әс-Сәләмдә ''Air Tanzania'' милли авиакомпанияһының штаб-фатиры урынлашҡан<ref>{{cite web|url=http://www.airtanzania.com/|title=Air Tanzania|publisher=|accessdate=2013-04-26|lang=en|description=|deadlink=|archiveurl=https://www.webcitation.org/6GDOx1C86?url=http://www.airtanzania.com/src/login.php|archivedate=2013-04-28}}</ref>.

== Мәғариф ==
Ҡалала бер нисә университет, шул иҫәптән Дар-әс-Сәләм университеты, Ардхи университеты һәм башҡалар эшләй.

== Туғандаш ҡалалар ==
* {{Флаг|Турция}} [[Самсун]] (2007)<ref>{{cite web|url=http://www.samsun.bel.tr/kardes-sehir-Detay.asp?ContentId=28|title=Darüsselam — T.C. Samsun Büyükükşehir Belediyesi|publisher=Samsun.bel.tr|accessdate=2013-04-27|lang=tr|deadlink=yes|archiveurl=https://www.webcitation.org/6GDOxZ09Y?url=http://www.samsun.bel.tr/kardes-sehir-Detay.asp?ContentId=28|archivedate=2013-04-28}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131021000547/http://www.samsun.bel.tr/kardes-sehir-Detay.asp?ContentId=28 |date=2013-10-21 }}</ref>
* {{Флаг|Германия}} [[Гамбург]] (2010)<ref>{{cite web|url=http://www.hamburg.de/international/daressalaam-chronologie/|title=Dar es Salaam, Städtpartnerstadt, Tansania, Hamburg — Stadt Hamburg|publisher=Hamburg.de|accessdate=2013-04-27|lang=de|deadlink=|archiveurl=https://www.webcitation.org/6GDOzE7G4?url=http://www.hamburg.de/international/daressalaam-chronologie/|archivedate=2013-04-28}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130622094939/http://www.hamburg.de/international/daressalaam-chronologie/ |date=2013-06-22 }}</ref>

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Дар-әс-Сәләм (Мысыр)]]
* [[Бруней-Даруссалам]]

== Иҫкәрмәләр ==
{{примечания|2}}

== Сығанаҡтар ==
* '''«Dar es Salaam.»''' Encyclopædia Britannica. <u>Encyclopædia Britannica Ultimate Reference Suite.</u> Chicago: Encyclopædia Britannica, 2012.

{{Столицы Африки}}

[[Категория:Элекке баш ҡалалар]]
[[Категория:Танзания ҡалалары]]
[[Категория:Миллионер ҡалалар]]
[[Категория:Һинд океаны порттары]]
<!--
{{спам-ссылки|1=
* leksika.com.ua/19950218/ure/dar-es-salam
* leksika.com.ua/ure/
}} -->