Доминика битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{не путать|Доминика Республикаһы}}
{{Дәүләт
 |Статус                  = <!-- танылмаған дәүләттәр һәм автоном территориялар өсөн генә-->
 |Башҡортса исеме        = Доминика Берләшмәһе
 |Оригиналь исеме   = Commonwealth of Dominica
 |Эйәлек килеш       = Доминика
 |Флаг                    = 
 |Герб                    = Coat of arms of Dominica.svg
 |Герб урынына            = 
 |Девиз                   = Après le Bondie, C'est la Ter ([[патуа]], Алланы һәм Ерҙе яратабыҙ!)
 |Гимн исеме          = Isle of Beauty, Isle of Splendour
(Остров красоты, остров великолепия)
 |Аудио                   = 
 |Идара итеү төрө         = [[Парламент республикаһы]]
 |Дәүләт дине = 
  |lat_dir = N|lat_deg = 15|lat_min = 25|lat_sec = 24
  |lon_dir = W|lon_deg = 61|lon_min = 20|lon_sec = 18
  |region                 = DM
  |CoordScale             = 250000
 |Картала                = LocationDominica.png
  |картаға яҙыу        = 
 |Картала2               = 
 |Рәсми тел              = [[Инглиз теле|Инглиз]]
 |Нигеҙләнгән/Нигеҙләнгән  = 
 |Бойондороҡһоҙлок датаһы  = [[3 ноябрь]] [[1978]]
 |тан бойондороҡһоҙлоҡ     = [[Бөйөк Британия]]нан
 |Баш ҡала                 = [[Розо]]
 |Эре ҡалалар       = 
 |Территория буйынса урыны     = 172
 |Территория              = 754
 |% һыу өҫтө            = 1,6
 |Этнохороним           = 
  |Халҡы буйынса урыны  = 184
  |Халыҡ              = 72 512
  |Баһа йылы            = 
  |Иҫәп алыу буйынса халҡы  = 
  |Иҫәп алыу йылы           = 2008
  |Халыҡ тығыҙлығы    = 93
  |Тығыҙлыҡ буйынса урыны     = 
 |ЭТП (ҺАМП)               = 
 |ЭТП (ҺАМП)-ны иҫәпләү йылы   = 
 |ЭТП (ҺАМП) буйынса урыны      = 
 |Йән башына ЭТП (ҺАМП) = 
 |Йән башына ЭТП (ҺАМП) буйынса урыны = 
 |ЭТП (номинал)             = 
 |ЭТП-ны (номинал) иҫәпләү йылы = 
 |ЭТП (номинал) буйынса урыны    = 
 |Йән башына ЭТП (номинал) = 
 |Йән башына ЭТП (номинал) буйынса урыны = 
 |КПҮИ                    = 
 |КПҮИ-ны иҫәпләү йылы        = 
 |КПҮИ буйынса урыны           = 
 |КПҮИ-ны кимәле            = 
 |Валюта                  = [[Көнбайын карибй доллары]] ([[Дөйөм Рәсәй валюта классификаторы|XCD, код 951]])
 |Домен            = [[.dm]]
 |ISO                     = 
 |МОК                     = 
 |Телефон коды          = 1-767
 |Сәғәт бүлкәте           = -4
 |Иҫкәрмәләр              = 
<!-- |Флаг һәм гербһыҙ=* -->
}}

'''Домини́ка''' ({{lang-en|Dominica}} {{IPA|[dəˈmɪnɨkə]}}, {{IPA|[ˌdɒmɪˈniːkə]}}), '''Домини́ка хеҙмәттәшлеге''' ({{lang-en|Commonwealth of Dominica}}) — Кариб диңгеҙендә Кесе Антил утрауҙары төркөмөндәге шул уҡ исемдәге утрауҙарҙа урынлашҡан дәүләт. Доминиканан төньяҡ көнбайышта [[Гваделупа]], көньяҡ-көнсығышнда [[Мартиника]] урынлашҡан.

Ил биләмәһенең майҙаны — 754 км², 72 500 кеше йәшәй ([[2008 йыл]]ғы иҫәп алыу)<ref name=cia></ref>. [[Баш ҡала]]һы — [[Розо]] ({{lang-en|Roseau}})<ref name=profile>{{cite web|title=Country Profile|url=http://www.dominica.gov.dm/about-dominica/country-profile|date=2015|publisher=Government of the Commonwealth of Dominica|accessdate=2015-08-30|lang=en|archive-date=2015-08-18|archive-url=https://web.archive.org/web/20150818003339/http://www.dominica.gov.dm/about-dominica/country-profile|deadlink=no}}</ref>.

== Географияһы ==
[[Файл:Map of Dominica.gif|thumb|left|250px|Доминика картаһы]]
Доминика — вулкан сығышлы утрау. Ул таулы, бер нисә [[Вулкан|янартауы]] бар. Уның иң бейек нөктәһе — Дьяблотен (1447 м), ул утрауҙың иң бейек нөктәһе булып тора. Әле Доминикала әүҙем янартауҙар юҡ, әммә янартау эшмәкәрлеге гейзерҙар, ҡайнар сығанаҡтар һәм ҡайнап торған һыулы бәләкәй күлдәр рәүешендә сағыла. Яр буйында — ҡара һәм һары ҡомло пляждар.

Доминиканы «Кариб диңгеҙенең тәбиғәт утрауы» тип тә йөрөтәләр. Ул — Кесе Антил утрауҙары араһында вулкан әүҙемлеге арҡаһында барлыҡҡа килгән иң йәш утрау. Уның билдәһе — ҡайнап торған һыулы, ҙурлығы буйынса донъялағы икенсе күл булыуы. Утрауҙа күп йәнлектәр, шул иҫәптән эндемиктар төрҙәр өсөн йорт булып иҫәпләнгән тропик урмандар күп. Көнбайыш райондарҙың ҡайһы берҙәрендә сағыштырмаса ҡоро булһа, ил эсендә йыш ҡына оҙайлы ҡойма ямғырҙар яуа. Сиссеру тутыйғошо (Император амазоны булараҡ та билдәле) — утрауҙың милли ҡошо, илдең [[флаг]]ында һәм [[герб]]ында һүрәтләнгән<ref>{{cite web|title=Попугай Сиссеру – национальная гордость Доминики|url=http://www.dominica-weekly.com/ru/animals/popugay-sisseru-natsionalnaya-gordost-dominiki/|date=2010-06-22|publisher=Dominica Weekly|accessdate=2015-08-30|lang=ru|archive-date=2015-09-19|archive-url=https://web.archive.org/web/20150919232632/http://www.dominica-weekly.com/ru/animals/popugay-sisseru-natsionalnaya-gordost-dominiki/|deadlink=no}}</ref>.

Доминика иҡтисады башлыса [[туризм]] һәм [[ауыл хужалығы]]на бәйле.

1896 йылда Бөйөк Британия утрау өҫтөнән дәүләт контроле системаһын үҙгәртә, был Британия колонияһының хоҡуҡи статусын камиллаштыра. 1958 йылдан 1962 йылға тиклем Доминика Вест-Һиндостан федерацияһының бер өлөшө була. 1978 йылда Доминика берләшмәһе бөтөнләй бойондороҡһоҙ дәүләткә әүерелә.
[[Файл:Roseau - Charlotteville - panoramio.jpg|слева|мини|250x250пкс|Roseau — Charlotteville, Доминика]]

== Тарихы ==
[[Христофор Колумб]] утрауҙы асҡан аҙна көнө исеме менән атай. Ул 1493 йылдың 3 ноябрендә [[йәкшәмбе]]лә (лат. : Dominicus) аса. Был ваҡиғанан һуң артабанғы йөҙ йыл дауамында Доминика башҡа донъянан ситтә ҡала, сөнки [[испандар]] бында [[алтын]] тапмай һәм урындағы карибтарҙың ҡаты ҡаршылығына осрай.
[[Файл:Agostino Brunias - Linen Market, Dominica - Google Art Project.jpg|thumb|300px|Агостино Бруниас. Доминикалағы [[етен]] баҙары. Яҡынса 1780 йыл.]]
1635 йылда [[Франция]] рәсми рәүештә Доминиканы үҙенең биләмәһе тип иғлан итә.

Утрауҙа йәшәй башлаусы беренсе европалылар — француз миссионерҙары.

1660 йылда француздар менән британдар үҙ-ара килешеү төҙөй, уның буйынса Доминика менән Сент-Винсент ул саҡтағы кариб индеецтарына ҡалдырылырға тейеш була.

Кариб индеецтарының ныҡышмалы ҡаршылығы арҡаһында утрау алдағы быуатта рәсми рәүештә бер кемдең дә ере булмай, әммә уның ресурстарының йәлеп итеүе, әлбиттә, һаҡлана.

XVIII быуаттың беренсе яртыһында инглиздәр һәм француздар ағас әҙерләй, ләкин ул ваҡытта европалылар утрауҙа нығына алмай.

Доминиканың географик яҡтан француз колониялары Мартиника һәм Гваделупа араһында урынлашыуы арҡаһында [[Франция]]ның Доминикаға йоғонтоһо ҙур була. Утрауҙа француз хакимиәте ойошторола, ә уны үҙләштереү арта бара.

Ете йыллыҡ һуғыш тамамланғас, 1763 йылда төҙөлгән Париж солохо буйынса Доминика Британия милкенә әйләнә. Инглиздар аҡ тәнле халыҡтан ғына торған закондар сығарыу органын булдыра.

1987 йылда Доминика менән Франция араһында диңгеҙ сиген бүлешеү тураһындағы килешеүгә ҡул ҡуйыла.

2015 йылдың август аҙағында Доминикаға емергес Эрика дауылы ябырыла. Премьер-министр Рузвельт Скеррит, дауылдың емергес йоғонтоһо һөҙөмтәһендә илдең үҫеше 20 йылға кисектерелде, тигән фекер белдерә<ref>{{Cite web |url=http://gordonua.com/news/worldnews/Kolichestvo-zhertv-uragana-Erika-na-Dominike-uvelichilos-do-20-chelovek-95966.html |title=Количество жертв урагана «Эрика» на Доминике увеличилось до 20 человек |access-date=2015-08-29 |archive-date=2015-08-31 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150831184807/http://gordonua.com/news/worldnews/Kolichestvo-zhertv-uragana-Erika-na-Dominike-uvelichilos-do-20-chelovek-95966.html |deadlink=no }}</ref>.

== Сәйәси ҡоролошо ==

=== Дәүләт төҙөлөшө ===
Республика, [[президент]] парламент тарафынан һайлана (ул 32 депутаттан тора, шуларҙың 21-е дөйөм һайлау хоҡуғы буйынса һайлана, 9-ы тәғәйенләнә, 2-һе — айырым вазифалар).

Төп сәйәси партиялар (парламентта, 2019 йылдың декабрендәге һайлау һөҙөмтәләре буйынса):
* Доминика лейбористик партияһы (һул) — 18 депутат
* Берләшкән эшсе партия (центристик) — 3 депутат
Шулай уҡ парламентта күрһәтелмәгән Доминик азатлыҡ партияһы (уң), Доминика Халыҡ партияһы (уң-центристик), Доминиканың прогрессив партияһы һәм башҡалар бар. Доминиканы (ультра-һул) азат итеү хәрәкәте эшләй.

2008 йылдың ғинуарында Доминика ALBA ойошмаһына (Alternativa Bolivariana paras las Americas) инә, быға тиклем уға [[Венесуэла]], [[Куба]], [[Боливия]], [[Гондурас]] һәм [[Никарагуа]] ҡушылып, американдарға ҡаршы ҡаты сәйәсәт алып бара.

== Административ бүленеше ==
[[Файл:Dominica parishes numbered.png|мини|Доминика приходтары]]
Административ яҡтан Доминика 10 приходтан тора:
# Сент-Эндрю
# Сент-Дэвид
# Сент-Джордж
# Сент-Джон
# Сент-Джозеф
# Сент-Люк
# Сент-Марк
# Сент-Патрик
# Сент-Пол
# Сент-Питер

== Халҡы ==
Халыҡ һаны 74 243 кеше тәшкил итә (2020 йылдың июленә)<ref name=cia></ref>. 2011 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса 71 293 кеше йәшәгән, шуларҙың 36 411 -е — ир-ат, 34 882 ҡатын-ҡыҙ<ref name=census>{{cite web|title=2011 census report|url=http://www.dominica.gov.dm/cms/files/2011_census_report.pdf|publisher=Government of the Commonwealth of Dominica|accessdate=2015-08-31|lang=en|archive-date=2019-06-08|archive-url=https://web.archive.org/web/20190608104411/http://www.dominica.gov.dm/cms/files/2011_census_report.pdf|deadlink=no}}</ref>.

Йыллыҡ үҫеш темпы — 0,13 % (илдән эмиграция кимәле юғары)<ref name=cia />.

Уртаса ғүмер оҙонлоғо: ирҙәр өсөн — 75 йыл, ҡатын-ҡыҙҙарға — 81 йәш<ref name=cia />.

Ҡала халҡы — 71,1 %<ref name=cia />.

Өлкәндәрҙең грамоталылығы — 94 % (2003 йыл).

Этно-раса составы: негрҙар — 86,8 %, мулаттар — 8,9 %, индеец-карибтар — 2,9 %, аҡ тәнлеләр — 0,8 %, башҡалар — 0,7 % (2001 йылғы халыҡ иҫәбен алыу буйынса).

Диндәре: [[католиктар]] — 61,4 %, етенсе көн адвентистары — 6 %, пятидесятниктар — 5,6 %, баптистар — 4,1 %, методистар — 3,7 %, Алла сиркәүе — 1,2 %, Йәһүә шаһиттары — 1,2 % (2011 йылға ҡарата 2,10 %), башҡа [[Христианлыҡ|христиандар]] — 7,7 %, растфариандар — 1,3 %, башҡалар — 1,6 %.

[[Рәсми тел|Дәүләт теле]] — [[инглиз теле]], шулай уҡ [[Француз теле дәрестәре|француз теле]] нигеҙендәге урындағы креоль [[диалект]]ы — патуа — киң таралған. Утрауҙа инглиз, француз топонимдары ла күп.

== Иҡтисады ==
2008 йылда Доминика Көнсығыш Кариб диңгеҙе дәүләттәре араһында йән башына иң түбән [[эске тулайым продукт]]ҡа (ЭТП) эйә була. Илдә 2003 һәм 2004 йылдарҙа финанс көрсөгө күҙәтелә, әммә Доминиканың иҡтисады 2005 йылда 3,5 процентҡа, 2006 йылда 4,0 процентҡа үҫә, был, һис шикһеҙ, ун йыллыҡ торғонлоҡтан һәм бөлгөнлөктән һуң алға китеш була. 2006 йылдағы үҫеш туризм килемдәренә, утрау интерьерында төҙөлөшкә һәм башҡа хеҙмәттәргә, шулай уҡ банан сәнәғәтенең уңышына бәйле була. [[Халыҡ-ара валюта фонды]] (ХВФ) Доминика хөкүмәтен макроиҡтисади реформалар үткәреүҙәге уңыштары өсөн юғары баһалай.

Доминика иҡтисадында [[банан]] үҫтереү һәм [[ауыл хужалығы]]ның башҡа тармаҡтары өҫтөнлөк итә, эшсе көстәрҙең өстән бер өлөшө тиерлек ауыл хужалығында тупланған. Әммә был сектор һауа шарттарына һәм тауар хаҡтарына йоғонто яһаусы тышҡы факторҙарға ныҡ бәйле. 2007 йылда Декан дауылы ауыл хужалығы өлкәһенә ҙур зыян килтерә, шулай уҡ илдең инфраструктураһына, бигерәк тә юлдарға йоғонто яһай. [[Европа берлеге|Евросоюз]] (ЕС) ҡулланыусыларының бананға ихтыяжы кәмеүгә яуап итеп, хөкүмәт ауыл хужалығы тармағының башҡа тармаҡтарын да комплекслы үҫтерә башлай, [[кофе]], алоэ, [[сәскә]], шулай уҡ манго, гуава һәм [[папайя]] кеүек экзотик емештәр үҫтереүгә булышлыҡ итә. Доминика шулай уҡ етештереү экспортын, тәү сиратта [[һабын]]дарҙы, уңышлы арттыра.

Ауыл хужалығына иҡтисадтың 15 проценттан кәмерәк проценты тура килә, башлыса емеш-еләк (2014 йылда — 6580 тонна, шуларҙың 387 тоннаһы — банан һәм 127 тоннаһы — плантандар), персик, нектарин, манго, цитрус, тапиока, картуф, помидор, ҡыяр, борос, инжир, груша, алма һәм башҡа йәшелсә, емеш-еләк, шулай уҡ емеш-еләк экспортҡа оҙатыла<ref name=review>{{cite web|title=Economic and social review|url=http://finance.gov.dm/index.php/national-development-strategies/economic-and-social-review/file/23-economic-and-social-review-for-fiscal-year-2014-2015|publisher=Ministry of Finance|accessdate=2015-08-30|lang=en|archive-date=2015-09-01|archive-url=https://web.archive.org/web/20150901042905/http://finance.gov.dm/index.php/national-development-strategies/economic-and-social-review/file/23-economic-and-social-review-for-fiscal-year-2014-2015|deadlink=no}}</ref>.

Доминика — вулкан утрауы, шуға күрә уның пляждары күп түгел; ошо арҡала [[туризм]] күрше утрауҙарға ҡарағанда яйыраҡ үҫешә. Әммә Доминика тауҙары, тропик урмандар, сөсө һыулы [[күл]]дәр, [[шарлауыҡ]]тар һәм башҡалар уны экотуризм өсөн отошло итә. Баш ҡалаһы Розо портында заманса инфраструктура киңәйтелгәндән һуң. ҙур круиз лайнерҙары инеү йышая. Кариб диңгеҙендәге 22 утрау араһынан Доминикаға 2008 йылда иң әҙ туристар килә (төбәктең дөйөм һанының 55 800 йәки 0,3 проценты). Был Гаитиға килеүселәр һанының яртыһына яҡыны.

2014 йыл иҫәпләүҙәре буйынса Доминика [[эске тулайым продукт]]ының 70 проценттан ашыуы хеҙмәтләндереү өлкәһенән, тәү сиратта туризмдан килә<ref name=cia />. 2014 йылда утрауға бортында 287 000 турист булған 199 круиз судноһы, аэропорттарға 72 000 ашыу кеше килә<ref name=review />.

Доминиканың [[валюта]]һы — Көнсығыш Кариб доллары (XCD). 1 [[АҠШ доллары]] = 2,7 XCD<ref>{{cite web|title=FX Exchange Rate|url=http://usd.ru.fxexchangerate.com/xcd/|accessdate=2015-08-31|lang=ru|archive-date=2015-03-19|archive-url=https://web.archive.org/web/20150319055546/http://usd.ru.fxexchangerate.com/xcd/|deadlink=no}}</ref>.

Доминика — Кариб бассейны илдәре өсөн [[Америка Ҡушма Штаттары|АҠШ]]-тың бенефициарийы булып тора, ул АҠШ-ҡа [[пошлина]]һыҙ бик күп тауар индерә. Доминика шулай уҡ Кариб диңгеҙе берләшмәһе (CARICOM), Кариб диңгеҙенең дөйөм баҙары, Көнсығыш Кариб диңгеҙе дәүләттәре ойошмаһы (OECS) ағзаһы булып тора.

== Иҫкәрмәләр ==
{{Навигация}}
{{иҫкәрмәләр|refs=
<ref name=cia>{{cite web|title=The World Factbook|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/do.html|publisher=Central Intelligence Agency|accessdate=2020-08-28|lang=en|archive-date=2016-01-30|archive-url=https://web.archive.org/web/20160130092354/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/do.html|deadlink=no}}</ref>
}}

== Һылтанмалар ==
* {{dmoz|World/Russian/Страны_и_регионы/Карибский_бассейн/Доминика/}}
 
{{Төньяҡ Америка илдәре}}

[[Категория:Доминика]]
[[Категория:Утрауҙағы дәүләттәр]]


{{countries-stub}}