Евгений Савойский битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Военный деятель
|имя             = принц Евгений Савойский
|дата рождения          = 18.10.1663
|дата смерти            = 21.04.1736
|место рождения = {{МестоРождения|Париж}}
|место смерти = {{МестоСмерти|Вена}}
|изображение = Godfrey Kneller Eugen von Savoyen 1712.jpg
|ширина = 
|описание изображения = 
|принадлежность = [[Изге Рим империяһы]]
|годы службы =
|звание = [[Генералиссимус]]
|род войск =
|командовал = Империя армияһы
|часть =
|сражения =
|награды =
{{{!}} style="background: transparent"
{{!}}{{Орден Золотого руна}}
{{!}}}
|связи=
|в отставке=
}}
Принц '''Евгений Савойский''' ({{lang-de|Prinz Eugen von Savoyen}}, {{lang-fr|François-Eugène de Savoie}}, {{lang-it|Eugenio di Savoia-Carignano}}; [[18 октябрь]] [[1663 йыл]] — [[21 апрель]] [[1736 йыл]]) — [[Изге Рим империяһы]]ның француз-итальян сығышлы юлбашсыһы, генералиссимус.

== Карьера башы һәм Бөйөк Төрөк һуғышы ==
Евгений [[Париж]]да тыуа. Ул — принц ''Евгений Морис Савойский — Кариньянский''ҙың, граф де Суассондың һәм уның ҡатыны кардинал Мазарининың туғаны ''Олимпия Манчини''ҙең кесе улы. ''Карл Эммануил I'' бүләһе, Евгений атаһы яғынан боронғо герцог ''Савойскийҙар'' тоҡомона ҡарай.

Ағыуҙар эше айҡанлы әсәһен [[Франция]]нан ҡыуғандан һуң 20 йәшлек Евгений Бөйөк Төрөк һуғышы яландарына [[Ғосман империяһы|төрөктәр]] ҡамап алған [[Вена]]ны азат итергә китә. Был һуғышта ул драгун полкы менән етәкселек итә. Артабан Евгений Савойский 1684—1688 йылдарҙа [[Венгрия]]ны төрөк ғәскәрҙәренән азат итеүҙә ҡатнаша.

1690 йылда ул [[Италия]]ла [[Австрия]] ғәсҡәрҙәре командующийы итеп тәғәйенләнә һәм Савойя герцогы ''Виктор-Амадей'' менән ҡушыла. Аҙаҡҡыһы француздар менән ''Стаффард'' янында алышҡа инә, ҡыйратыла һәм тик уның батырлығы һәм ойоштороу һәләте союздаш ғәсҡәрҙәре тулыһынса һәләкәттән ҡотҡара.

1691 йылда Евгений маршал ''Катин''дан Кони нығытмаһы ҡамауын алдырырға ирешә; шул уҡ 1691 йылда герцог Савойский армия авангарды менән Дофинэгә бәреп инә һәм бер нисә нығытманы ала.

1697 йылда Зент янында төрөктәр өҫтөнән 1699 йылда Австрия өсөн файҙалы ''Карловиц солохо''на ҡул ҡуйыуға булышлыҡ иткән еңеү яулай.

== Испания мираҫы өсөн һуғыш ==
[[Испания]] мираҫы өсөн һуғыш ваҡытында Италияла юғары баш командующий булып тәғәйенләнгән принц Евгений Тридент [[Альп тауҙары|Альпылары]] аша ауыр юл үтә һәм Капри һәм Киари еүҙәрҙәренән һуң Олио йылғаһына тиклем ''Ломбардия''ны баҫып ала. 1702 йылдағы кампанияны ул Кремонаға көтөлмәгән һөжүм менән башлай, маршал Виллеруа әсирлеккә алына, аҙаҡ бик оҫта герцог Вандомдың өҫтөнлөклө көстәренә ҡаршы тора.

Гофкригсрат президенты итеп тәғәйенләнгән Евгений Австрияны [[венгрҙар]]ҙың ихтилалы һәм француздарҙың [[Бавария]]лағы уңыштары арҡаһында килеп тыуған бик ҙур хәүефтән ҡотҡарасаҡ бер нисә сара күрә.

[[1704 йыл]]да Мальборо герцогы менән бергә Евгений Гохштедт янында Баварияның [[Людовик XIV]] менән союзынан төшөп ҡалыуға килтергән еңеү яулай.

[[1705 йыл]]да Евгений [[Италия]]ға ебәрелә, унда ул Вандомдың уңыштарын кисектерә, ә [[1706 йыл]]да [[Турин]] аҫтында француздарҙы Италияны азат итергә мәжбү иткән еңеү яулай.

[[1707 йыл]]да ул ''Прованс''ҡа бәреп инә һәм Тулонды ҡамай, әммә уңышһыҙлыҡҡа тарый; [[1708 йыл]]да Мальборо менән бергә Ауденард янында Вандомды ҡыйрата һәм Лиллде ала, ә [[1709 йыл]]да маршал Вилларҙы Мальплакта еңә.

[[1712 йыл]]да Евгений Денен янында ҡыйратыла һәм [[1714 йыл]]да Раштадт солохона ҡул ҡуя.

== Төрөктәргә ҡаршы кампания. Һуңғы йылдар ==
[[1716 йыл]]да ул төрөктәрҙе Петервардейн (хәҙер — Нови-Сад) янында ҡыйрата һәм Темешварҙы ала, ә алдағы йылда [[Белград]] аҫтында бик етди еңеү яулай. Ошо еңеү төрөктәрҙең Европала ҡеүәтенә бик ҙур зыян итә һәм Пожаревац солохона килтерә.

[[1724 йыл]]ға у тиклем ул Австрия [[Нидерланд]]ында штатгальтер була. Император ''Карл VI'' Евгенийгә элекке императорҙар [[Леопольд I (Изге Рим империяһы императоры)|Леопольд I]] һәм ''Иосиф I'' айырмалы ул тиклем ышанып етмәй; һарай дәирәһендә уға ҡашы дошманлашҡан партия көсәйә, әммә шулай ҙа уңын йоғонтоһо барлыҡ дәүләт ҡарарҙарын сығарыуҙа әле һиҙелә.

[[1726 йыл]]да Вена һарайы янындағы русофил партияһының лидерҙарының береһе булараҡ принц Евгений рәсәй менән Вена союздаш килешеүен<ref name="N25-26">{{Китап|автор=Нелипович С. Г.|часть=|заглавие=Союз двуглавых орлов. Русско-австрийский военный альянс второй четверти XVIII в.|место=М.|издательство=Объединенная редакция МВД России, Квадрига|год=2010|том=|страницы=|страниц=25-31|isbn=}}</ref> төҙә.

Юғары баш командующий булараҡ Евгений тағы ла бер тапҡыр [[Польша]] мираҫы өсөн һуғышында ([[1734 йыл|1734]]-1735) күренә, әммә ауырыуы сәбәпле тиҙҙән кире ҡайтарыла.

== Характер һыҙаттары ==
Полководец булараҡ принц Евгенийҙың айырмалыҡлы һыҙаттары — батырлыҡ һәм дошмандарҙы һәм хәл торошон тәрән аңлауға нигеҙләнгән тәүәккәллек, алдан билдәләнгән пландарҙы атҡарып сығыр өсөн мөмкинлектәр эҙләү, иң киҫкен мәлдәрҙә һалҡын ҡанлылыҡ һәм һалдат йөрәген үҙенә яҡынайта белеү һәм боевой рухты тотоп тороу.

Евгений Савойский бер ҡасан да өйләнмәгән һәм нәҫел ҡалдырмаған. Замандаштары араһында уның гомосексуаль ғәҙәттәре<ref>Curt Riess, Auch Du, Casar, Homosexualitat als Schicksal, Munich: Universitas, 1981</ref> билдәле булған.

== Хәтер ==
[[Файл:Wien_Prinz_Eugen_Reiterdenkmal_Heldenplatz.jpg|мини|240x240пкс| Геройҙар майҙанында Принц Евгенийгә һәйкәл , Вена]]
Принц Евгенийгә [[Вена]]ла (авторы — Феркон) һәм [[Будапешт]]та (авторы — Рона) һәйкәлдәр ҡуйылған.

Австрия флотының «Вирибус Унитис» типтағы дредноуты принц исемен йөрөткән.

[[Беренсе донъя һуғышы]] ваҡытындағы [[Бөйөк Британия]]ла принц Евгений исеме «Prince Eugene» мониторға бирелгән.

[[Өсөнсө рейх]]та принц Евгений исеме менән 7 Ирекле тау СС дивизияһы «Принц Ойген» һәм ауыр крейсер Кригсмарине, шулай уҡ эмблемаһы һыбайлы символик һүрәт булған Вермахтың 9 танк дивизияһының 33 [[танк]] полкы исемләнгән.

Италияла Евгений Савойский исеме менән [[Икенсе донъя һуғышы]] ваҡытындағы «Дюка д’Аоста» («Эудженио ди Савойя») типтағы еңел крейсерҙарҙың береһе исемләнгә.

Принц Евгений заказы буйынса барокко стилендәге бер нисә һарай һаҡланып ҡалған. Улар араһынан иң билдәлеһе Венала урынлашҡан [[Бельведер (Вена)|Бельведер]] һарайы. Иң эреһе — [[Братислава]]нан (әммә Австрия территорияһында) бер нисә километр алыҫлыҡта урынлашҡан йәйге һарай Шлоссхоф.

Уның исеме Eugenia тибындағы тропик ағастарға ҡушылған, уның эфир майы эвгенола — еҫле матдәнең сығанағы.

Батыр принц тураһында бер нисә телдә билгеле булған, [[Австрия империяһы]]нда йырланған, шул иҫәптән [[Латин теле|латынь]] телендә лә йыр сығарғандар. Йыр Белград аҫтында 1717 йылда төрөктәрҙе еңеүгә бағышланған.

== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* <span class="citation" contenteditable="false">Feldzüge des Prinzen Eugen von Savoyen. </span><span class="citation" contenteditable="false">— Wien: Verlag des K. K. Generalstabes, 1876—1892. — Т. 1-20.</span>
* <span class="citation" contenteditable="false">''Arneth A. R.'' Prinz Eugen von Savoyen. </span><span class="citation" contenteditable="false">— Wien, 1864.</span>
* {{Мәҡәлә|автор=Evola J.|заглавие=Eugenio di Savoia|оригинал=|ссылка=http://www.centrostudilaruna.it/eugeniodisavoia.html|издание=La Stampa|тип=|место=|год=1943|том=|номер=XXI|страницы=}} {{Ref-lang|итал.|итальянском}}(итал.)
* ''Kausler G. F. F.'' Das Leben des Prinzen Eugen von Savoyen. — Freib., 1838-39.
* <span class="citation" contenteditable="false">''Köster M.'' Russische Truppen für Prinz Eugen. </span><span class="citation" contenteditable="false">— Wien: Österr.Bundesverlag, род. 1986.</span>
* <span class="citation" contenteditable="false">''Голицын. Н. С'' [http://runivers.ru/lib/detail.php?ID=294572 Тарихта бөйөк полководецтар]. — СПб.: Тибы. Ширҡәт «Йәмәғәт ойошмаһы файҙаһы», 1875. — Т. 2.</span>
* ''Ионин Е Ю'' [http://vestnik.udsu.ru/2010/2010-051/vuu_10_051_03.pdf Евгений Савойский: һуңғы йылдарҙағы йәшәү рәүеше] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130811120931/http://vestnik.udsu.ru/2010/2010-051/vuu_10_051_03.pdf |date=2013-08-11 }}. // Вестник Удмурт университеты. 2010. Вып. 1. С. 24-32.
* <span class="citation" contenteditable="false">''Теләпов С. ''</span><span class="citation" contenteditable="false">''Г.'' Ике башлы бөркөт Союзы. рус-австрийский альянс хәрби икенсе ун биш минут XVIII. — М.: Россия ЭСКЕ эштәр министрлығы берләшкән редакцияһы, Квадрига, 2010. — ISBN 987-5-91791-045-1.</span>

== Һылтанмалар ==
* [http://www.peoples.ru/military/commander/savoyen/ Евгений Савойский]

[[Категория:Генералиссимустар]]
[[Категория:Алтын йөн ордены кавалерҙары]]
[[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]]