Екатеринбург өйәҙе битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Уезд Российской империи
|название=Екатеринбург өйәҙе
|герб губернии=Coat_of_Arms_of_Perm_gubernia_(Russian empire).svg
|губерния=Пермь губернаһы
|герб=Yekaterinburg COA (Sverdlovsk Governorate) (1783).png
|карта=Permskaya_gubernia_Ekaterinburgsky_uezd.png
|центр=Екатеринбург
|образован=1781
|упразднён=1923
|площадь=24&nbsp;078,1 саҡрым²  
|население= 412&nbsp;296<ref name="Демоскоп Weekly">{{cite web|url=http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_gub_97.php?reg=31|title=Демоскоп Weekly. Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Наличное население в губерниях, уездах, городах Российской Империи (без Финляндии)|archiveurl=http://www.webcitation.org/65iADqMlG|archivedate=2012-02-25}}</ref> кеше (1897)
}}
{{Актуальность|[[XX быуат]] башына}}

[[Файл:Карта_Екатеринбургского_уезда_(1908).jpg|справа|мини|539x539пкс|Екатеринбург өйәҙе картаһы; 1908{{Nbsp}}йыл]]
'''Екатеринбург өйәҙе''' — 1781—1923 йылдарҙа [[Рәсәй империяһы|Рәсәй империяһы Пермь губернаһы]] һәм  РСФСР-ҙың Екатеринбург губернаһы составындағы административ-территориаль берәмек. Өйәҙ ҡалаһы — Екатеринбург.

== Географияһы ==
Екатеринбург өйәҙе майҙаны буйынса  Пермь губернаһының, күлдәр биләгән 888 км<sup>2</sup>(780 кв. саҡрым) майҙанды иҫәпләмәгәндә, 4-се урында торған, майҙаны 28 291 [[Квадрат километр|км<sup>2</sup>]] (24 858 кв. саҡрым), өйәҙе булған. Өйәҙҙең үҙләштерелгән 27 761 км<sup>2</sup>(2 541 мең  дис.) тигеҙ булған: урмандар — 23 325 км<sup>2</sup>(2 135 мең дис.), һөрөнтө ерҙәр — 2 994 км<sup>2</sup>(274 мең  дис.), болондар һәм утлауыҡтар — 1 453 км<sup>2</sup>(133 мең дис.) яҡын. Уңайһыҙ ерҙәр —  2 622 км<sup>2</sup>(240 мең дис.) яҡын. Ҡаҙна ерҙәр — 8 019 км<sup>2</sup>(734 мең дис.), крәҫтиәндәргә бүленгән участкалар — 2 939 км<sup>2</sup>(269 мең дис.), хосуси биләмәләр (башлыса завод биләмәләре) — 19 174 км<sup>2</sup> (1 755 мең дис.); ҡалған ерҙәр ҡаланыҡы, сиркәүҙеке, монастырҙарҙыҡы һ.б. булған. Хосуси милек хужалары: дворяндар —16 181 км<sup>2</sup> (1481 мең дис.), сауҙагәрҙәр — 2 972 км<sup>2</sup> (272 мең дис.), мещандар һәм крәҫтиәндәр — 2 207 км<sup>2</sup> (202 мең  дис.) ергә эйә булған. Халыҡ һаны — 347 133.

Был тирәлә түбәләре артыҡ ныҡ бейек булмаған [[Урал тауҙары]], төньяҡтан көньяҡҡа, тупраҡ составында һәм төҙөлөшөндә ҙур ҡатмарлылыҡ, шулай уҡ бындағы минералдар һәм аҫыл таштарҙың байлығын һәм төрлөлөгөн барлыҡҡа килтереп, өйәҙ территорияһы буйлап уҙа. Екатеринбург өйәҙенең алтын рудниктары һәм приискылары борондан данлыҡлы булған. Өйәҙ территорияһында ҙур йылғалар юҡ, ләкин уртаса йылғалар байтаҡ булған: Иҫәт, Тагил, Нейва, Реян, Пышма, Иҫәт ҡушылдығы Синара, Тинес (Теча), уның һул ҡушылдыҡтары Ревда һәм Төньяҡ (Северная), уң ҡушылдыҡтары  Шайтан һәм Билимбаиха, [[Ҡариҙел]] һ.б.. Күлдәрҙән иң шәбе: [[Өйәлге]] (түңәрәк әйләнәһе оҙонлоғо 64 км), Иртәш (оҙонлоғо 64 км), Кәҫле (түңәрәк әйләнәһе 96 км-ҙан артыҡ), Иҫәткүл (түңәрәк әйләнәһе 21 км), Тәүәтүй (түңәрәк әйләнәһе  43 км), Балтым. Иң ҙур завод быуалары — Ҡыштым һәм Үрге Иҫәт. Екатеринбург өйәҙендәге завод ҡасабалары халыҡ һаны буйынса бик күп өйәҙ ҡалаларынан ҡалышмай (мәҫәлән, Берёзовский — 10 189 кеше, Кәҫле (Касли) һәм [[Ҡыштым]] — 9 меңдән артыҡ, Невьянск — 12 355). Күп халыҡ йәшәгән ауылдар ҙа аҙ булмаған (уларҙа 1 - 2 мең һәм унан күберәк кеше йәшәгән).

== Тарихы ==
Өйәҙ [[1781 йыл]]дың [[27 ғинуар]]ында Пермь наместничествоһы  ''Екатеринбург өлкәһе составында барлыҡҡа килгән''. [[1796]] йылдың 12 декабренән Пермь губернаһы составында булған. [[1919 йыл]]дың [[15 июль|15 июле]]нән өйәҙ  [[Пермь губернаһы]] составынан яңы барлыҡҡа килгән [[Екатеринбург]] губернаһына күсерелгән.

[[1923 йыл]]дың [[3 ноябрь|3 ноябре]]ндә өйәҙ бөтөрөлгән, уның территорияһы [[Урал]] өлкәһе Екатеринбург округы составына ингән.

== Халҡы ==
[[1897]] йылғы йәниҫәп мәғлүмәттәре буйынса өйәҙҙә халыҡ һаны 412 296 кеше, шуның араһында [[урыҫтар]] — 398177, [[башҡорттар]] — 8583, [[мишәрҙәр]] — 2983, [[татарҙар]] — 1253 һ.б. булған.  [[Екатеринбург]] ҡалаһында 43 239 кеше йәшәгән.

== Административ бүленеше ==
[[1913 йыл]]да өйәҙ составында 61 улус булған<ref>{{книга|автор=|заглавие=Адрес-календарь и справочная книжка Пермской губернии на 1913 год|ответственный=|ссылка=http://elib.uraic.ru/handle/123456789/6372|место=Пермь|издательство=Типолитография Губернского правления|год=1912|том=|страниц=|страницы=|isbn=}}</ref>:
{| style="margin-bottom: 10px;" cellpadding="10"
|
* Арамильский — Арамиль ауылы,
* Аятский — Аят ауылы,
* Бәғәрәк — Бәғәрәк ауылы,
* Белоярский — Белоярское ауылы,
* Берёзовский — Березовский заводы,
* Белембай — Белембай заводы,
* Бобровский — Бобровское ауылы,
* Бруснятский — Бруснятское ауылы,
* Булзинский — Булзинское ауылы,
* Быньговский — Быньговский заводы,
* Верх-Исетский — Үрге Иҫәт заводы,
* Верх-Нейвинский — Үрге Нейвинский заводы,
* Верхне-Тагильский — Үрге Тагил заводы,
* Верхне-Уфалейский — Үрге Уфалей заводы,
* Воскресенский — Воскресенское ауылы,
* Глинский — Глинское ауылы,
* Горнощитский — Горнощитское ауылы,
* Гробовский — Гробово ауылы,
* Карабольский — Караболка ауылы,
* Каслинский — Кәҫле (Касли) заводы,
* Кисловский — Кисловское ауылы,
|
* Конёвский — Коневское ауылы,
* Кульмяковский — Күлмәк (Кульмякова) ауылы,
* Куяшский — Ҡояш (Куяш) ауылы,
* Кыштымский — [[Ҡыштым|Үрге Кыштым заводы]],
* Ленёвский — Ленёвское ауылы,
* Липовский — Липовское ауылы,
* Логиновский — Логиновское ауылы,
* Маминский — Маминское ауылы,
* Мостовский — Мостовское ауылы,
* Мраморский — Мәрмәр (Мраморский) заводы,
* Невьянский — Невьянский заводы,
* Нейво-Рудянский — Нейво-Рудянский заводы,
* Нижне-Исетский — Түбәнге Иҫәт заводы,
* Нижнесельский — Нижнее ауылы,
* Нижне-Уфалейский — Түбәнге Уфалейский заводы,
* Ново-Ипатовский — Ново-Ипатово ауылы,
* Огневский — Огневское ауылы,
* Покровский — Покровское ауылы,
* Полдневский — Полдневское ауылы,
* Полевский — Полевской заводы,
* Пышминский — Пышма заводы,
|
* Ревдинский — Ревда заводы,
* Режевский — Режевской заводы,
* Рождественский — Кузнецкое ауылы,
* Сарапульский — Сарапульское ауылы,
* Саринский — Һары ауылы,
* Северо-Коневский — Коневское ауылы
* Северский — Төньяҡ (Северский) заводы,
* Сысертский — Сысерт (Сысертский) заводы,
* Таватуйский — Тәүәтүй ауылы,
* Тиминский — Тиминское ауылы,
* Уткинский — Уткинский заводы,
* Хромцовский — Хромцовское ауылы,
* Черданский — Черданское ауылы,
* Черемисский — Сирмеш (Черемисское) ауылы,
* Шайтанский — Шайтан заводы,
* Шарташский — Шарташское ауылы,
* Шуралинский — Шүрәле (Шуралинский) заводы,
* Щелкунский — Щелкун ауылы
* Юшковский.
|}

== Иҡтисады ==
[[Файл:Gorskii_04425u.jpg|мини|Кәҫле заводында формаларҙы биҙәү; 1910{{Nbsp}}йыл]]
Завод ихтяжы өсөн даими ҡырҡыуға дусар ителһә лә, Екатеринбург өйәҙе [[урман]]ға, төп элементы ҡарағай булған ылыҫ урманына, бай. Игенселек үҫеше көсһөҙ булған. Башлыса һоло һәм яҙғы [[арыш]] һәм [[бойҙай]], аҙыраҡ — арпа, [[борсаҡ]], [[етен]], [[Тарма|киндер]] сәскәндәр. [[Бәрәңге|Картуф]] тик йәшелсә баҡсалары культураһы тип һаналған. Көндәлек тормош өсөн генә мал тотҡандар, әйтер кәрәк, халыҡтың бер өлөшө заводтарҙа эшләгәнлектән, аттар байтаҡ булған: 73 мең башҡа яҡын. [[Һыйыр]] малы - 50 меңдән артыҡ, [[һарыҡ]] - 60 меңдән артыҡ [[сусҡалар]] һәм [[кәзә]] - бик аҙ ғына.

{{comment|Кәсепселек|кустарные промыслы}}, шулар араһында тәгәрмәс туғынлау, һандыҡ, тимерселек {{comment|эшләнмәләре|изделиелары}}, итек һәм башмаҡтар тегеү күренекле урын биләгән, халыҡ көнкүрешендә аҙ булһа ла ярҙам-ҡушым булған; бындағы халыҡты тау заводтары мәшғүллек менән тәьмин иткән: 40 [[алтын]] һәм платина приискыһы, {{comment|етештереү|производство}}, суммаһы 2 1/2 млн. һумға яҡын, 5 млн һумдан артыҡ етештереү суммалы 32 суйын иретеү һәм суйын ҡойоу  заводы, 1 ҙур булмаған баҡыр иретеү, бер нисә сөй-ҡаҙаҡ һәм башҡа металл {{comment|эшләнмәләре|изделиелары}} заводы, күп тимерлектәр (200-гә яҡын). Барлыҡ әйләнеш суммаһы 10 млн һумға яҡын һәм 36 мең эшсеһе эшләгән заводтар һаны 800-гә яҡын булған.

== Урындағы үҙидара ==
[[1892 йыл]]да өйәҙҙә 8 259 уҡыусы уҡыған 102 мәктәп булған; шуның 1-һе 2-класлы училище, 82 башланғыс, 2 грамоталылыҡ мәктәбе. 9 врач участкаһы, ҡабул итеү пункттары - 30, шуларҙың 10-һы врачтар менән һәм 20 фельдшер пункты. Земствоның килемдәре һәм сығымдары 400 мең һум тирәһе булған; шуның эсенән земство хакимиәте өсөн 30 меңгә яҡын аҡса тотонола: халыҡ мәғарифына 88 мең, дауалау (врачтар) ихтыяжы өсөн 82 меңгә яҡын һум.

== Иҫкәрмәләр ==
{{примечания}}

== Һылтанмалар ==
* {{ВТ-ЭСБЕ|Екатеринбург}}
* [http://starye-karty.litera-ru.ru/uezd/perm_karta-ekaterinburgskiy_uezd.html Старые карты Екатеринбургского уезда]
* {{БЭ2013У|index.php/2-statya/10104-ekaterinburgskij-uezd|автор=Шумилов Е. Н.}}

{{Пермь губернаһы өйәҙҙәре}}

[[Категория:Свердловск өлкәһе тарихы]]
[[Категория:Пермь губернаһы өйәҙҙәре]]
[[Категория:Тарихи Башҡортостан]]