Зиткала-Ша битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Яҙыусы
 |Исеме                  = Гертруда Симмонс Боннин
 |Исеменең оригиналы       = ''Gertrude Simmons Bonnin''
 |Рәсеме          = Zitkala-Sa.jpg
 |Рәсем аңлатмаһы = 1898 йылғы фото
 |псевдонимы           = Зиткала-Ша
 |Тыуыу датаһы        = 22.2.1876
 |Тыуған урыны       = Янктон резервацияһы , Көньяҡ Дакота, Чарльз-Микс округы, [[АҠШ]]
 |Вафат булыу датаһы          = 26.1.1938
 |Вафат булған урыны         = Вашингтон, Колумбия округы  [[АҠШ]]
 |Эшмәкәрлек төрө     = Прозаик, шағирә
 |Әүҙемлек йылдары      = [[1900]]—[[1921]]
 |Йүнәлеше          = Реализм, фольклор
 |Жанр                 = 
 |викисклад            = 
 |викитека             = 
}}
'''Зиткала-Ша''' (лакота: ''Ҡыҙыл Ҡош'' ысын исеме '''Гертруда Симмонс Боннин''', {{Тыуған көнө|22|2|1876}} — {{Үлгән көнө|26|1|1938}}) — америка индеецтарының янктон-сиу ҡәбиләһенән сыҡҡан [[Әҙип|яҙыусы]]. [[Төньяҡ Америка]] [[индеецтар]]ы фольклорын тәүге йыйыусыларҙың береһе, төп әҫәрҙәре<ref>{{cite web|url=http://www.ruthenia.ru/folklore/berezkin7.htm|title=Мир черепахи: от детских рассказов до космогоний|author=[[Берёзкин, Юрий Евгеньевич|Ю. Е. Березкин]].|publisher=Ruthenia.ru|accessdate=2010-01-09|archive-date=2011-08-14|archive-url=https://www.webcitation.org/60w6K0qHO?url=http://www.ruthenia.ru/folklore/berezkin7.htm|deadlink=no}}</ref>: «Америка индеецтары тураһында әкиәттәр» һәм «Иҫке һинд легендалары». Индеецтарҙы [[Христианлыҡ|христиан]]<nowiki/>лаштырыу осоронда «Ниңә мин — мәжүси» (Why I Am a Pagan) тигән эссе баҫтырып сығарған. Композитор У. Хансон менән бергә шул уҡ исемдәге йола буйынса «Ҡояш бейеүе» операһын ижад итә.

Зиткала-Ша америка индеецтарын мәҙәни ассимиляциялауҙың өҫтөнлөклө сәйәсәте ваҡытында [[мультикультурализм]]ды һәм гражданлыҡ азатлығын яҡлаусы булараҡ билдәлелек ала. Зиткала-Шаның [[автобиография]]һы тәржемәсе йәки мөхәррир ҡағылмаған америка индеецтарының тәүге автобиографияларының береһе<ref name="DT">{{Китап|автор=|заглавие=Dreams and Thunder: Stories, Poems, and The Sun Dance Opera|ссылка=|издание=|место=|издательство=University of Nebraska Press|год=2005|страниц=|isbn=0803299192}}</ref>. Зиткала-Шаның туған теле сиу теле дакота диалекты<ref name="DT2">{{книга|автор=|заглавие=Dreams and Thunder: Stories, Poems, and The Sun Dance Opera|ссылка=|издание=|место=|издательство=University of Nebraska Press|год=2005|страниц=|isbn=0803299192}}</ref>, әммә замандаштарының береһе уның «инглиз телен бик яҡшы белеүен» билдәләй<ref>{{книга|автор=Laurie Champion, Emmanuel Sampath Nelson.|заглавие=American women writers, 1900-1945: a bio-bibliographical critical sourcebook|ссылка=https://archive.org/details/americanwomenwri00cham|издание=|место=|издательство=Greenwood Publishing Group|год=2000|pages=[https://archive.org/details/americanwomenwri00cham/page/n399 385]|isbn=0313309434}}</ref>.

== Бала сағы ==
Зиткала-Ша [[Көньяҡ Дакота]]лағы Янктон резервацияһында Литтл-Бигхорн янындағыһуғыш йылдарында, бер нисә берләшкән һинд ҡәбиләләре Америка көстәрен тар-мар иткән осорҙа тыуған. Зиткала-Шаның атаһы — Эллен Симмонс, ул Гертруда тыуғанға тиклем үк резервацияны ташлап китә. Ҡыҙ үгәй атаһы Джон Хэйстинг Симмонс фамилияһын ала. Эллен ҡыҙына Гертруда (Герти) тип атауына ҡарамаҫтан, ҡыҙ сиу традицияларында, [[Миссури (йылға)|Миссури]] йылғаһы буйындағы типила тәрбиәләнә. Һуңынан Гертруда үҙен символик рәүештә ''Ултырыусы үгеҙ''ҙең (https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B8%D0%B4%D1%8F%D1%89%D0%B8%D0%B9_%D0%91%D1%8B%D0%BA) ейәнсәре тип, үҙенең генеалогик сығышын түгел, ә мәҙәни һәм этник тамырҙарын һыҙыҡ өҫтөнә ала, тип яҙа матбуғатта<ref>{{Китап|автор=Zitkala-Sa, Cathy N. Davidson, Ada Norris.|заглавие=American Indian stories, legends, and other writings|ссылка=|издание=|место=|издательство=Penguin Classics|год=2003|страниц=|isbn=0142437093}}</ref>.
[[Файл:Zitkala-Sa,_1898.jpg|слева|мини|Гертруда Кезебир. Зиткала-Ша скрипка менән, 1898 йыл.]]
Һигеҙ йәшенән, әсәһенең ризаһыҙлығына ҡарамаҫтан, Гертруда Индиана штатының Уобаштағы Квакер ҡул хеҙмәте институтында уҡый башлай, унда уның өлкән ағаһы Доуи ҙа уҡый<ref name="CHAL22">{{книга|автор=Sacvan Bercovitch, Cyrus R. K. Patell.|заглавие=The Cambridge History of American Literature: Prose writing, 1860-1920|ссылка=|издание=|место=|издательство=Cambridge University Press|год=2005|страниц=|isbn=0521301076}}</ref>. Унда ул үҙенең оҙон сәстәрен ҡырҡыуҙан баш тарта, «сөнки халҡыбыҙҙа сәсте матәм ваҡытында ғына ҡыҫҡарталар», — ти<ref>{{книга|автор=Jeffrey Ostler|заглавие=The Plains Sioux and U.S. colonialism from Lewis and Clark to Wounded Knee|ссылка=https://archive.org/details/plainssiouxuscol0000ostl|издание=|место=|издательство=Cambridge University Press|год=2004|pages=[https://archive.org/details/plainssiouxuscol0000ostl/page/152 152]|isbn=0521605903}}{{oq|en|Among our people, short hair was worn by mourners, and shingled hair by cowards.}}</ref>. Артабанғы Ричмондта (Индиана штаты) Эрлхэм колледжында (1895—1897), ә һуңынан Бостон консерваторияһында уҡыуы ваҡытында Гертруданың скрипкасы таланты асыла<ref name="CHAL3">{{книга|автор=Sacvan Bercovitch, Cyrus R. K. Patell.|заглавие=The Cambridge History of American Literature: Prose writing, 1860-1920|ссылка=|издание=|место=|издательство=Cambridge University Press|год=2005|страниц=|isbn=0521301076}}</ref>. 1896 йылда Индиана штатындағы ораторлыҡ конкурсында ул икенсе урын яулай, уның сығыштары ике мәктәп баҫмаһында баҫыла<ref name="DT3">{{книга|автор=|заглавие=Dreams and Thunder: Stories, Poems, and The Sun Dance Opera|ссылка=|издание=|место=|издательство=University of Nebraska Press|год=2005|страниц=|isbn=0803299192}}</ref>. 1897 йылдың уртаһынан алып киләһе йылдың аҙағына тиклем Гертруда [[Пенсильвания]] штатындағы Карлайл индей мәктәбендә музыка уҡыта. 1900 йылда был мәктәп директоры Ричард Генри Пратт Гертруданы скрипкасы сифатында "Carlisle Indian Band"төркөмөнөң гастролдәренә саҡыра. Әммә тиҙҙән, Гертруданың мәктәптәге ассимиляция тенденцияларын тәнҡитләүенә яуап итеп, Пратт Карлайлдың The Red Man гәзитендә, Гертруданы индеецтарҙың мәктәптәрен «боҙоп» тасуирлауҙа ғәйепләп, аноним рецензия баҫтыра<ref>{{cite web|url=http://muse.jhu.edu/journals/legacy/summary/v025/25.2.spack.html|title=Project MUSE - Legacy - Zitkala-Sa…|author=|publisher=Muse.jhu.edu|accessdate=2010-01-07|archiveurl=https://www.webcitation.org/60w6L5jbp?url=http://muse.jhu.edu/journals/legacy/summary/v025/25.2.spack.html|archivedate=2011-08-14}}</ref>.

== Ижады ==
[[Файл:Zitkala-Sa_reading.jpg|мини|Гертруда Кезебир. Зиткала-Ша тәҙрә янында.]]
[[Файл:Angel_De_Cora-Proud_chieftain.jpg|мини|Индей башлығы. Э. Де Кораның 1901 йылғы «Иҫке индеецтар легендалары» баҫмаһына иллюстрацияһы.]]
Гертруда «Зиткала-Ша» әҙәби псевдонимын һайлай, әммә ғүмере буйы ике исемде лә ҡуллана. Зиткала-Шаның өс автобиографик һүрәтләмәһе «Атлантик айлыҡ» гәзитендә баҫылып сыға: «Һинд бала сағы тураһында хәтирәләр», «Һинд ҡыҙының мәктәп йылдары» һәм «Индеецтар араһында һинд уҡытыусыһы».

«Боронғо һинд легендалары» (ингл. Old Indian Legends, (1901 йыл; һуңғы исеме: «Иктоми, өйрәктәр һәм башҡа сиу тарихтары») сиу ауыҙ-тел ижадын «огунка» тип аталған ун дүрт һинд киске хикәйәһе рәүешендә сағылдыра (лакота телендә һүҙмә-һүҙ «уйҙырма»)<ref>{{cite web
 |url         = http://www.lakotawritings.com/lakota_words_Index.htm
 |title       = Lakota Words Index
 |author      = 
 |publisher   = Lakota Writings
 |accessdate  = 2010-01-09
 |archiveurl  = https://www.webcitation.org/60w6LnApe?url=http://www.lakotawritings.com/lakota_words_Index.htm
 |archivedate = 2011-08-14
}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110908054247/http://www.lakotawritings.com/lakota_words_Index.htm |date=2011-09-08 }}</ref>. Зиткала-Ша инеш һүҙҙә [[легенда]]ларҙы уға асыҡ һауала иҫке дакота хикәйәселәре һөйләүе һәм инглиз телендә ошо легендаларҙың рухын еткерергә тырыштым, тип яҙа. Алты легенданың үҙәк персонажы — хәйләкәр үрмәксе Иктоми һәм шул уҡ ваҡытта ул сиу-дакота мифологияһында мәҙәни герой. Лакота индеецтары ижадында яуыз рух булған Ийа ла күп тапҡырҙар телгә алына. Хәҙерге заман менән бәйләнеште «Бурһыҡ һәм айыу», «Ағас сиге» һәм «Ҡыҙыл бөркөттө атыу» легендаларында күҙәтергә мөмкин. 1901 йылда сыҡҡан баҫмаға иллюстрацияларҙы виннебаго ҡәбиләһенең граждан активисы һәм рәссамы Энджел Де Кора эшләй.

1900 йылдағы автобиографик һүрәтләмәләр нигеҙендә инглиз телендә яҙылған "Америка индеецтары риүәйттәре"ндә (1921) Зиткала-Шаның үҙ бала сағы һәм европалыларҙың емергес йоғонтоһо сағыла. бер нисә риүәйәт ваҡиғаларҙа һүрәтләнгән геройҙар исеменән бирелә.

1902 йылдың декабрендә «Атлант» гәзитендә Зиткала-Шаның «Ни өсөн мин [[Мәжүсилек|мәжүси]]» тигән эссеһы баҫылып сыға. «Америка индеецтары тураһында риүәйәттәр» баҫылып сыҡҡандан һуң, Зиткала-Ша был эссены «Бөйөк Рух» (Төньяҡ Америка индеецтарының мифологияһында иң юғары зат) тип үҙгәртә һәм эссеның аҙағын шуға яраҡлаштыра. Шул уҡ ваҡытта Зиткала-Ша [[христианлыҡ]]ты тәнҡитләүҙе туҡтатмай, уны «фанатик иман» һәм «яңы хөрәфәттәр» тип атай<ref>{{книга|автор = Molly Crumpton Winter.|заглавие = American narratives: multiethnic writing in the age of realism|ссылка = |издание = |место = |издательство = LSU Press|год = 2007|pages =177|isbn = 080713225X}}</ref>. Зиткала-Ша [[шайтан]]ды Бөйөк Рухтың дошманы итеп ҡарай һәм христиан традицияларының абсолют дөрөҫлөгөн шик аҫтына ҡуя, уны «аҡ тәнлеләр уйҙырмаһы» тип атай. «Ҡарт яугирҙар һөйләгән боронғо легендалар араһында яуыз рухтар тураһында хикәйәттәр күп булды», — тип яҙған Зиткала-Ша. — «Әммә мине уларҙан да, матди формала йөрөгәндәрҙән дә ҡурҡмаҫҡа өйрәттеләр»<ref>{{книга|автор = Ernest Stromberg.|заглавие = American Indian rhetorics of survivance: word medicine, word magic|ссылка = |издание = |место = |издательство = Univ of Pittsburgh Press|год = 2006|pages =105|isbn = 0822959259}}{{oq|en|Among the old legends the old warriors used to tell me were many stories of evil spirits. But I was taught to fear them no more than those who walked about in material guise.}}</ref>. Тәнҡитсе Элис Пойндекстер Фишер Зиткала-Шаны был мәғәнәлә даими рәүештә ике донъя сигендә тороусы тип һүрәтләй<ref>{{cite web
 |url         = http://www.kstrom.net/isk/stories/authors/bonnin.html
 |title       = Native Authors
 |author      = 
 |publisher   = Kstrom.net
 |accessdate  = 2010-01-06
 |archiveurl  = https://www.webcitation.org/60w6MWLPu?url=http://www.kstrom.net/isk/stories/authors/bonnin.html
 |archivedate = 2011-08-14
}}</ref>.

Уильям Хансон менән бергә сиу һәм юта ҡәбиләләре ижады нигеҙендә Зиткала-Ша шулай уҡ беренсе һинд операһы — «Ҡояш бейеүе» операһын ижад итә, уның премьераһы 1913 йылда [[Юта]] штатында була. Уның өсөн либреттолар һәм [[йыр]]ҙар яҙа, скрипкала музыкаһын уйнай. [[Ҡояш]], [[бизон]] менән [[кеше]] араһында символик бәйләнеш урынлаштырған традицион ҡояш бейеүе ул ваҡытта Америка хөкүмәте тарафынан тыйыла. Тикшеренеүсе Рут Хефлин Зиткала-Шаны «моғайын, иң ижади һәм ҡатмарлы булмаған әҙәби талант, күптәр диаметраль рәүештә ҡаршы тип һанаған әҙәби һәм мәҙәни элементтарҙың интеграцияһын сағылдыра», тип билдәләй<ref>{{книга|автор = Ruth J. Heflin.|заглавие = I remain alive: the Sioux literary renaissance|ссылка =https://archive.org/details/iremainalivesiou00hefl|издание = |место = |издательство = Syracuse University Press|год = 2000|pages =[https://archive.org/details/iremainalivesiou00hefl/page/119 119]|isbn = 0815628056}}</ref>.

== Йәмәғәт эшмәкәрлеге ==
1902 йылдың 10 майында Зиткала-Ша Һинд эштәре бюроһы хеҙмәткәре Рэймонд Тэйлсфэйса Боннинға кейәүгә сыға. Бер йылдан Гертруда менән Раймондтың улы Раймонд Огайя тыуа. [[Беренсе донъя һуғышы]] башланғанға тиклем Зиткала-Ша ғаиләһе менән Юта штатындағы Уинта һәм Оурэй резервацияларында йәшәй<ref name="CHAL"/>. [[1914 йыл]]да Зиткала-Ша индеецтар хоҡуҡтары активисы булып китә. 1916 йылда Америка индеецтары йәмғиәтенең сәркәтибе итеп һайлана һәм [[Вашингтон (Колумбия федераль округы)|Вашингтон]]ға күсә. 1920 йылда Йәмғиәт тарҡалғандан һуң, Зиткала-Ша Халыҡ-ара ҡатын-ҡыҙҙар клубтары федерацияһы менән хеҙмәттәшлек итә башлай, индеецтарҙың именлеге комитетын булдырыу инициаторы була.

Ғүмеренең һуңғы йылдарында Зиткала-Ша һинд аҡһаҡалдарына яҙған хаттарына  «Зиткала-Ша Уин» тип ҡул ҡуя. Уның вафатына дүрт йыл ҡалғас, Рузвельттың «Яңы курсы» сиктәрендә индеецтар хакимиәтен үҙгәртеп ҡороу тураһында закон ҡабул ителә, һайланған ҡәбилә советы институтын булдырыла һәм ҡояш бейеүен һәм башҡа йолаларҙы тыйыуҙы юҡҡа сығара. 

Зиткала-Ша Вашингтонда йөрәк һәм бөйөр ауырыуҙарынан вафат була<ref>{{книга|автор = Philip A. Greasley, Society for the Study of Midwestern Literature.|заглавие = Dictionary of Midwestern Literature: The authors|ссылка =https://archive.org/details/dictionarymidwes01aphi|издание = |место = |издательство = Indiana University Press|год = 2001|pages =[https://archive.org/details/dictionarymidwes01aphi/page/553 553]|isbn = 0253336090}}</ref>. Арлингтон милли зыяратында ерләнә, унда уның ҡәберенә «Гертруда Симмонс Боннин — сиу индеецтарынан Зиткала-Ша — 1876—1938» тигән яҙма урынлаштырыла<ref>{{книга|автор = Willis Goth Regier.|заглавие = Masterpieces of American Indian literature|ссылка =https://archive.org/details/masterpiecesofam0000unse_l6s6|издание = |место = |издательство = University of Nebraska Press|год = 2005|страниц =|isbn = 0803289979}}</ref>.

== Шулай уҡ уҡығыҙ ==
* [[Индеецтарҙың Ҡояш бейеүе]]
* [[Индеецтар]]

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [http://2ndsun.ru/translations/trix_iktomi.shtml «Иктоми и койот» («Старые индейские легенды»)]{{Недоступная ссылка|date=Июнь 2018 |bot=InternetArchiveBot }}

[[Категория:Шәхестәр:Индейҙар]]
[[Категория:АҠШ хоҡуҡ яҡлаусылары]]
[[Категория:АҠШ яҙыусылары]]
[[Категория:Вашингтонда вафат булғандар]]
[[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]]
[[Категория:1938 йылда вафат булғандар]]
[[Категория:26 ғинуарҙа вафат булғандар]]
[[Категория:1876 йылда тыуғандар]]
[[Категория:22 февралдә тыуғандар]]