Ибн Тәймийә битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Шәхес/Ислам|дин белгесе
 |имя              = Тәҡи әд-дин ибн Тәймийә
 |арабский  = تقي الدين ابن تيمية‎‎
 |портрет  = تخطيط كلمة ابن تيمية.png
 |имя рожд = Әхмәт бин Ғәбделсәләм ибн Абдуллаһ ибн Тәймиә әл-Харрани
 |дата рождения = 22.01.1263
 |дата смерти = 26.09.1328
 |должность      = Суккәриә мәҙрәсәһе мөҙәрисе
 |период начало   = 1283
 |период конец   = ?
 |предшественник = Шиһабутдин&nbsp;әл-Харрани
 |преемник       = ?
 |место рождения = Харран
 |место погребения = Дамаск;суфый зыяраты
 |образование =  Суккәриә мәҙрәсәһе
 |учителя     = Шиһабутдин әл-Харрани, Шәмсетдин әл-Макдиси
 |влияние     = [[салафия|салафиттар]]
}}'''Тәҡи әд-дин Әбү Ғәббәс Әхмәт ибн Әбделхәлим әл-Харрани''', йышыраҡ уны <span>'''Ибн Тәймийә '''тип</span> йөрөтәләр ({{lang-ar|ابن تيمية}}; {{ДР+Хиджра|||1263}}, Харран, хәҙерге [[Төркиә]] — 26 сентябрь 1328 йыл, [[Дамаск]], хәҙерге [[Сүриә]]) — ғәрәп мосолман теологы, хәнбәли мәҙһәбенең хоҡуҡ белгесе, дингә индерелгән «яңылыҡтарҙы» тәнҡитләүсе; исемен сәләфилек менән бәйләү таралған{{sfn|Кирабаев|2005|с=126}}. Ҡайһы бер авторҙар Ибн Тәймийәне [[Суфыйсылыҡ|суфый]] ти, әммә уның суфыйсылыҡтың ҡайһы бер раҫламаларын тәнҡитләгәне һәм был ағым тураһында көнбайыш ислам белгестәрендә кире фекер тыуҙырғаны ла билдәле{{переход|#Суфыйсылыҡ|green}}.

Дамаск ҡалаһындағы Хәнбәлиә мәҙрәсәһендә уҡыта. Дингә үтә ныҡ бирелгәнлеге һәм реформаторлығы, хакимдар һәм уларҙың ҡулы аҫтында хеҙмәт итеүселәр менән ыҙғышыуҙары арҡаһында үҙ ғүмерендә бер нисә тапҡыр төрмәгә эләгә{{переход|#Биографияһы|green}}. Ислам дин тәғлимәтенә грек фәлсәфәһе йоғонтоһон, ҡаләм рационализмын, «изгеләр» культын индерергә тырышыуҙарҙы тәнҡитләй. Алланы тасуирлау мәсьәләһендә Ибн Тәймийә сифатты инҡар итеүҙе лә, Аллаһты ул бар иткән нәмәләр менән сағыштырыуҙы ла, изге яҙмаларҙы символик-ситләтелгән мәғәнәләр биреп тәфсирләүҙе лә кире ҡаға{{переход|#Теология|green}}. Сәйәсәт мәсьәләләрендә Ибн Тәймийә (Аллаһ уға рәхимле булһын) дәүләт менән дин берлеге яҡлы була, хәлифәлекте мотлаҡ тип тапмай һәм бер юлы бер нисә хәлиф булыу мөмкинлеген раҫлай {{переход|#Сәйәсәт|green}}. 500-ләп хеҙмәте ҡала{{переход|#Хеҙмәттәре|green}}.

== Биографияһы ==
Тулы исем-шәрифе: [[Шәйех-үл-Ислам|Шәйех-үл-Исләм]] Тәҡиүтдин Әбелғәббәс Әхмәт ибн Әбделхәлим ибн Мәждитдин ибн Әбдессәләм ибн Тәймийә әл-Харрани. 1263 йылда Харранда ([[Төньяҡ]] Сүриә) тыуа. Харранды монголдар баҫып алыу хәүефе тыуғас,1269 йылда Ибн Тәймийә ата-әсәһе менән [[Дамаск]] ҡалаһына ([[Шам]]) күсеп китә. Атаһы, Шиһабетдин Әбделхәлим әл-Харрани (вафаты — 1283 йылда), ислам хоҡуғы, [[Хәҙис|хәҙистәрҙе өйрәнеү]], [[Ҡөрьән]] тәфсире һәм башҡа дин тәғлимәте дисциплиналары белгесе була. Дамаскиҙа Әбделхәлим әл-Харрани данлыҡлы [[Өмәүиҙәр мәсете|Умайялар мәсетендә]] уҡыта башлай, Сүккәриә мәсете етәксеһе була. Йәш Ибн Тәймийә ошо мәҙрәсәлә белем ала, атаһының вафатынан һуң, 1284 йылда, үҙе уның етәксеһе булып китә. Бәләкәйҙән Ҡөрьәнде ятлай, дини ғилемдәр генә түгел, математиканы, логиканы, фәлсәфәне лә өйрәнә {{Sfn|Али-заде, А. А.|2007}}. Традицион дини белем алғас, Ибн Тәймийә Әхмәт ибн Хәнбәл хеҙмәттәре йоғонтоһона бирелә {{Sfn|Кирабаев|2005|с=126}}. Остаздары араһында 1265 йылдан бирле Дамаск ҡалаһы хәнбәлиҙәренең баш ҡазыйы булған шәйех Шәмсетдин әл-Мәҡсиди ҙә була<ref name="К"><span class="citation">''Корбен, Анри.''</span></ref>.

Ул ваҡытта Дамаск ҡалаһында монгол ябырылыуынан ҡасып килгән шул замандың бик күп билдәле ғалимдары йыйыла һәм ошо ҡалала ҡотолоу таба. Дамаск мосолман донъяһының мәҙәни үҙәгенә әүерелә, бында һәр төрлө мосолман идеологиялары үҫә, араларында бәхәстәр ҡорола. Ул заманда донъяға ҡарашта әшәриҙәрҙең ҡаләм мәктәбе абруйҙа була. Уны әйүбиҙәр, һуңынан төрки хакимдары ла өҫтөн күрә. Хәнбәли мәҙһәбе вәкиле булараҡ, Ибн Тәймийә доктринаһында фәлсәфәүи һәм логик дәлилдәр ҡулланған әшәри тәғлимәтенең ҡағиҙәләрен тәнҡитләй{{Sfn|Али-заде, А. А.|2007}}.

1296 йылдан Ибн Тәймийә Дамаск ҡалаһының Хәнбәлиә мәҙрәсәһендә уҡыта башлай. Дингә бирелгәнлеге, реформаторлығы, шулай уҡ хакимдар менән һыйыша алмауы арҡаһында бер нисә тапҡыр төрмәгә эләгә{{Sfn|Кирабаев|2005|с=128}}. 1306—1312 йылдарҙа [[Мысыр]]ҙа булып, унда төрлө йүнәлешле дин белгестәре менән бәхәскә инә. Мысырҙа уны тәшбихтә (антропоморфизм) ғәйепләйҙәр һәм төрмәгә ултырталар. Иреккә сыҡҡас, «юл ҡуйылмаҫ яңылыҡтар» ([[бидғәт]]) индереүселәргә ҡаршы көрәшкә ташлана һәм тағы төрмәгә ябыла. 1313 йылда Дамаскиға кире ҡайтҡас, уҡытыусылыҡ эшенә тотона. Ибн Тәймийә әл-Мәлик Лажиндың Кесе Әрмәнстанға походы һәм монголдарҙың Сүриәгә ябырылыу хәүефе менән бәйле йыһат ойоштороуҙа әүҙем ҡатнаша. Дамаскиға ҡайтҡас, ул ике тапҡыр төрмәгә ябыла һәм 1328 йылда Дамаск цитаделендә мәрхүм була{{Sfn|Ислам: ЭС|1991|с=85}}. Суфый зыяратында ерләнә<ref><span class="citation">''Джастин Уинтл.''&#x20;</span></ref>.

Вафатынан һуң дүрт йөҙ йылдан хеҙмәттәрендә яҙып ҡалдырған тәғлимәте Ибн Әбделваһһабҡа көслө йоғонто яһай һәм ваһһабилыҡ нигеҙенә ята. Был тәғлимәтте сәғүдиҙәр күтәреп ала һәм ул әлеге заманда [[Сәғүд Ғәрәбстаны|Сәғүд Ғәрәбстанының]] рәсми идеологияһы булып тора{{Sfn|Ислам: ЭС|1991|с=86}}. Ибн Тәймийә Осама бин Ладен өсөн дә ҙур абруй булған тип иҫәпләнә<ref><span class="citation">[https://web.archive.org/web/20120120135951/http://senat.netda.ru/kmd-sf_itog2002/expert072.htm Ислам как угроза национальной и международной безопасности] // Россия в новом веке: внешнеполитическое измерение. — ИА «НЕТДА», 2002.</span></ref>.

== Ҡараштары ==
Бидғәткә ҡаршы көрәшеп, Ибн Тәймийә ислам тәғлимәтенә грек фәлсәфәһе элементтарын, ҡаләм рационализмын, «изгеләр» культын һәм [[Мәсжид ән-Нәбәүи|Пәйғәмбәр ҡәберенә]] хаж ҡылыуҙы ла тәнҡит утына тота. Ғилем һәм фиҡһ өлкәһендә Ибн Тәймийә ғөләмәләрҙе абруйлы һанай, уларҙы «ислам вариҫтары һәм уның сафлығын һаҡлаусылар» тип иҫәпләй{{Sfn|Кирабаев|2005|с=133}}.

«Минһаж әс-Сөннә» («[[Сөннәт|Сөннә]]<nowiki/>т юлы») тигән әҫәре Насретдин ат-Тусиҙың шәкерте, [[Шиғыйҙар|шиғый]] дин белгесе Әлләмә Һилли яҙған «Минһаж әл-Кәрәмә» («Харизма юлы») менән бәхәскә ҡоролған<ref name="Корбен"><span class="citation">''Корбен, Анри.''&#x20;</span></ref>. Шиғыйсылыҡтан башҡа, ул хәрижиҙәрҙе лә, мөтәзилиҙәрҙе лә, әшәриҙәрҙе лә тәнҡитләй{{Sfn|Кирабаев|2005|с=130-131|loc={{oq|ru|И, видимо, широкое распространение суфизма от Инда до Гибралтара, активное и пассивное неприятие существовавших политических режимов, многочисленных исламских государств суфийскими орденами послужили основанием для резкой критики со стороны Ибн Таймии традиционных противников суфиев и ханбалитов: мутазилитов, ашаритов, шиитов и арабо-мусульманских философов.}}}}{{Sfn|Ислам: ЭС|1991|с=85}}.

=== Теология ===
Ибн Тәймийә үҙенең хәнбәлисел ҡарашын «алтын урталыҡ» (''васат'') принцибына ҡора, аҡылға (ғаҡел), традицияға (наҡел) һәм ихтыярға (ирада) таянырға тырыша. Аллаһты тасуирлау мәсьәләһендә ул Аллаға сифат хаслығын инҡар итеүҙе лә (тәҡтил, апофатизм), Аллаһты ул яралтҡандар менән сағыштырыуҙы ла ([[тәшбиһ]], антропоморфизм), изге яҙмаларға ҡарата символик-ситләтелгән тәфсирҙе лә ([[тәьүил]]) кире ҡаға. Хәнбәлиселектең традициональ йүнәлешенә ярашлы, ул Ҡөрьән менән Сөннәне дини хәҡиҡәттең берҙән-бер сығанағы итеп һанай {{Sfn|НФЭ|2010}}. Ибн Тәймийә фекеренсә, Аллаһты тик Ҡөрьәндә һәм [[Мөхәммәт (Пәйғәмбәр)|Мөхәммәт пәйғәмбәр]] ﷺ [[Хәҙис|хәҙистәрендә]] һүрәтләнгәнсә генә тасуирларға кәрәк.

[[Иман]]да ул инаныуҙы, ниәтте һәм ғәмәлде айыра. Ибн Тәймийә, [[Мәзһәб|мәҙһәбтәрҙе]] нигеҙләүселәрҙең тәғлимәттәренә ҡарағанда, Пәйғәмбәр [[Сәхәбәләр|сәхәбәләренең]] һәм эйәрсендәренең фекеренә нығыраҡ ҡолаҡ һала. Ул Ҡөрьәндә һәм хәҙистәрҙә яҙылғандарға иждиһат итергә (насс), оҡшашлыҡ буйынса фекер йөрөтөүгә (ҡыйяс) өҫтөнлөк бирә һәм шуның менән ижманың әһәмиәтен кәметә{{Sfn|Ислам: ЭС|1991|с=85}}.

Ихтыяр ирке һәм тәҡдир мәсьәләһендә Ибн Тәймийә Ҡөрьәнгә һәм Сөннәгә һалынған әхләҡи әүҙемлекте яңыртырға ынтыла. Ул мөтәзилиҙәрҙең кеше ғәмәлдәренә Аллаһ ихтыяры тәьҫирен кире ҡағыуын да, әшәриҙәрҙең кеше ихтыярын өҫтөн ҡуйыуын да хата тип таба. «Ихтыяр ирке — Аллаһ ҡөҙрәте» дилеммаһын хәл иткәндә, ул Аллаһтың ҡөҙрәтле көсөн — тик үткәндәргә, ә Аллаһ ҡануны ҡағиҙәләрен (шәриғәт) киләсәккә тоҫҡай {{Sfn|НФЭ|2010}}.

=== Сәйәсәт ===
Ибн Тәймийәнең сәйәси концепцияһы уның «''әс-Сиәсә әш-шәрийә''» («Дини идаралыҡ») тигән хеҙмәтендә аңлатыла. Ул дәүләт менән диндең айырылмаҫ берлеген һыҙыҡ өҫтөнә ала. Традицион сөнни тәғлимәтенән айырмалы, ул хәлифәлек институтын мәжбүри тип ҡарамай һәм бер юлы бер нисә хәлифәлек булыу мөмкинлеген дә таный {{Sfn|НФЭ|2010}}. Ул идарасының һайланмалығын инҡар итә, сөнки иртә исламда был булмаған, ти. Шуның менән бергә, ул Дүрт бөйөк хәлифәнең ҡанунлы булғанлығын таный. Ибн Тәймийә дәүләт башлығының мотлаҡ ҡөрәйеш ҡәбиләһенә ҡараға булырға тейешлеген кире ҡаға.

=== Суфыйсылыҡ ===
Ибн Тәймийәнең [[Суфыйсылыҡ|суфыйсылыҡҡа]] һәм мөриттәргә мөнәсәбәте тураһында тикшеренеүселәр төрлөһөн яҙа. Суфый шәйехтәренең (Әбделҡадир әл-Жилани, Сәри әс-Сәҡәти, әл-Жунайд һ. б.) эйәрсене булһа ла, ул пантеист суфыйҙар тәғлимәтен инҡар итә{{Sfn|Ислам: ЭС|1991|с=85}}. «Логиктарҙы кире ҡағыу» хеҙмәтендә ул грек логикаһын һәм әл-Фараби, [[Әбүғәлисина|Ибн Сина]], Ибн Сабин кеүек фәйләсүфтәрҙең төп тезистарын ҡаҡшатырға тырыша<ref name="Корбен"><span class="citation">''Корбен, Анри.''&#x20;</span></ref>. Ибн Тәймийә күмәк зекер ҡылғанда суфыйҙарҙың көйгә бейеүен тәнҡитләй {{Sfn|Кругосвет}}. Ибн Тәймийә суфыйсылыҡ тәғлимәтен ҡаләмдән айырырға тырыша, әшәриҙәрҙең йә матуриҙарҙың аҡылға нигеҙләнгән дәлилдәре суфыйсылыҡ тәғлимәтенең асылына ҡаршы килә тип иҫәпләй.

Ибн Тәймийә суфыйсылыҡты тәнҡитләүе менән танылған. Ул музыка һәм бейеү аша экстазға инеүҙе, хөрәфәттәргә ышаныуҙы, саҙаҡалар тотоп, кәшәнәләргә йөрөүҙе, изгеләргә мөрәжәғәт итеүҙе ғәйеп күрә<ref><span class="citation">''[[:en:J. Spencer Trimingham|Дж.]]''</span></ref>. Көнбайыш ислам белгестәренең суфыйсылыҡты ислам диненә ят күренеш тип иҫәпләүе Ибн Ҡәййим әл-Жәүзи һәм Ибн Тәймийә хеҙмәттәре аша барлыҡҡа килә<ref><span class="citation">''Насыров И. Р.''&#x20;[https://books.google.kz/books?id=Ya7SAAAAQBAJ Основания исламского мистицизма. Генезис и эволюция]&#x20;&#x2F;&#x20;отв. ред. Смирнов А. В.. — М: Языки славянских культур, 2009. — С. 16. — 552 с.</span></ref>.

Ибн Тәймийәнең һәм мосолман тарихсыларының күп һанлы шаһитлыҡтарынан билдәле булыуынса, Ибн Тәймийә бер нисә суфый тәриҡәтенең шәйехе булған, Әбделҡадир әл-Жиләни тәриҡәтен үҙе өсөн иң мөһиме тип һанаған<ref>Ibn `Abd al Hadi, Bad' al 'ilqa bi labs al khirqa, ms. al-Hadi, Princeton Library Arabic Collection, fols. 154a, 169b, 171b 172a.</ref>.

== Хеҙмәттәре ==
Ибн Тәймийә үҙенән һуң 500-ләп хеҙмәт ҡалдырған<span class="mw-ref" id="cite_ref-.D0.9A.D1.80.D1.83.D0.B3.D0.BE.D1.81.D0.B2.D0.B5.D1.82.E2.80.94.E2.80.94.E2.80.94_15-1" rel="dc:references">[[#cite_note-.D0.9A.D1.80.D1.83.D0.B3.D0.BE.D1.81.D0.B2.D0.B5.D1.82.E2.80.94.E2.80.94.E2.80.94-15|<span class="mw-reflink-text"><nowiki>[15]</nowiki></span>]]</span>.
{{Начало скрытого блока
 |Заголовок = Ҡайһы бер хеҙмәттәренең исемлеге
 |Выравнивание_текста =left
 |Стиль текста =}}
{{refbegin|2}}
* Ас-сияса аш-шар’иййа фи ислахи ар-ра’и ва ар-ра’иййа ({{lang+ar|السياسة الشرعية في إصلاح الراعي والرعية|Политика на основе шариата в улучшении правителя и подданных}}) — трактат о политической концепции<!-- {{sfn|НФЭ|2010}}-->
* Ар-радд ’аля-ль-мантикийин ({{lang+ar|الرد على المنطقيين|Опровержение логиков}}) — трактат о несостоятельности логики, критикующий арабоязычных перипатетиков
* Минхадж ас-сунна ан-набавиййа ({{lang+ar|منهاج السنة النبوية|Путь сунны Пророка}})
* Аль-Иман ({{lang+ar|الإيمان|[[Иман|Вера]]}})
* Маджму аль-фатава ({{lang+ar|مجموع الفتاوى|Собрание [[Фетва|фетв]]}})
* Аль-Акида аль-васития ({{lang+ar|العقيدة الواسطية|Васитийские вероубеждения}}) — критика философской теологии калама<!-- {{sfn|НФЭ|2010}}-->
* Аль-фатава аль-Хамавия ({{lang+ar|الفتوى الحموية الكبرى|Хамавийсие фетвы}})
* Мукаддима фи усуль ат-тафсир ({{lang+ar|مقدمة في أصول التفسير|Вступление в основы [[тафсир]]а}})
* Баян тальбис аль-джахмия ({{lang+ar|بيان تلبيس الجهمية|Разъяснение обмана [[Джахмизм|джахмитов]]}})
* Мувафакат сахих аль-манкуль ли сарих аль-макуль — трактат о согласии разума с верой, критикующий арабоязычных перипатетиков<!-- {{sfn|НФЭ|2010}}-->
{{refend}}
{{конец скрытого блока}}

== Иҫкәрмәләр ==
<div class="references-small" style="column-count:3;-moz-column-count:3;-webkit-column-count:3;">
<references />
</div>

== Һылтанмалар ==

[[Категория:Алфавит буйынса дин белгестәре]]
[[Категория:Ислам дине белгестәре]]
[[Категория:Ислам хоҡуҡ белгестәре]]
[[Категория:Ислам философтары]]
[[Категория:Алфавит буйынса ислам шәхестәре]]
[[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]]