Икенсе совет-фин һуғышы битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Ук}}
{{См. также|Советско-финские войны}}
{{Вооружённый конфликт
|конфликт = Икенсе совет-фин һуғышы
|часть = [[Рәсәйҙә Граждандар һуғышы]]
|изображение =
|заголовок =
|дата = [[6 ноябрь]] [[1921]] — [[21 март]] [[1922]]
|место = [[Көнсығыш Карелия]]
|причина =
|итог = РСФСР еңеүе
|изменения =
|противник1 = [[Файл:KarelianNationalFlag.svg|border|22px]] карельские повстанцы<br>{{Флагификация|Финляндия}}<ref name=autogenerated1>История дипломатии: в 3-х томах / Под ред. акад. В. П. Потёмкина. — Т. 3: Дипломатия в период подготовки Второй мировой войны (1919—1939 гг.). — {{М.}}: ОГИЗ, 1945. — С. 120.</ref><ref name=autogenerated2 /><br>при поддержке: <br>{{Флагификация|Эстония|25пкс}}</small><ref name=autogenerated1 />
|противник2 = [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px|border]] [[Совет Рәсәйе|РСФСР]]
|командир1 = {{Флаг|Финляндия}} [[Талвела, Пааво|Пааво Талвела]]<br>[[Файл:KarelianNationalFlag.svg|border|22px]] [[Сидоров, Василий Леонтьевич|Василий Левонен]]<br>[[Файл:KarelianNationalFlag.svg|border|22px]] Ялмари Таккинен
|командир2 = [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px|border]] [[Седякин Александр Игнатьевич|А. И. Седякин]]
|силы1 =
[[Файл:KarelianNationalFlag.svg|border|22px]] 2500 кеше <br>
{{Флаг|Финляндия}} 550 кеше <br> <small>(1921 йылдың ноябре)</small> <br>
{{Флаг|Финляндия}}+[[Файл:KarelianNationalFlag.svg|border|22px]] 5—6 мең кеше<ref name=autogenerated2 /><ref>''Широкорад А. Б.'' Финляндия: Через три войны к миру. — {{М.}}: Вече, 2009. — С. 118—119.</ref><ref name=autogenerated3 /><br> <small>(на конец декабря 1921)</small> 
|силы2 = [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px|border]] 8500<ref name=autogenerated3 />— 8611 яугир<ref name=autogenerated2 /><br> 166 пулемёт<ref name=autogenerated2 /><ref name=autogenerated3 /> <br>22 орудий<ref name=autogenerated2 /><ref name=autogenerated3 /><br> <small>(1921 йылдың 26 ноябре)</small> <br> 9597 бойцов <br> <small>(1922 йылдың 21 ғинуары)</small>
|потери1 =
|потери2 = үлгәндәр 145<ref name=autogenerated2 /><br> яраланғандар 471<ref name=autogenerated2 /><br>туңғандар һәм сирләгәндәр 530<ref name=autogenerated2 />
}}
'''Икенсе совет-фин һуғышы''' (''Карел ихтилалы<ref>http://heninen.net/kapina/mitali.htm</ref>, Карел авантюраһы, Кесе Ҡышҡы һуғышы'') — 1921 йылдың 21-22 октябрендә [[Рәсәйҙәге Граждандар һуғышы|Рәсәйҙәге Граждандар һуғышының]] һуңғы этабында «белофин менән белокарел бандалары» һәм [[Ҡыҙыл Армия]] араһындағы ҡораллы конфликт.

== Башы ==
[[XIX быуат]] башында, [[Финляндия]] [[Рәсәй империяһы]]на ҡушылғандан һуң, Финляндия һәм Олонец губернаһы араһында тығыҙ бәйләнештәр булдырыла, шул иҫәптән, ике яҡлап халыҡ күсенеүе һәм ҡатнаш никахтар менән оҙатылған мәҙәни бәйләнештәр.

[[XX быуат]] башына Финляндияла күп һанлы һәм әүҙем карел диаспораһы барлыҡҡа килә.

[[1906 йыл]]да Тамперҙа Беломор карелдары союзының ойоштороу съезы үтә. Съезд уставты раҫлай, уның төп маҡсаты Олонец һәм Архангельск губерналарында йәшәгән туғандаш карел һәм фин халыҡтарын берләштереү, беломор карелдарының рухи һәм матди хәлен яҡшыртыу булып тора. Союз яҡынса 750 кешене берләштерә, улар араһында Финляндия граждандары ла, Рәсәй граждандары ла була. Һуңғараҡ «Беломор карелдары союзы» ағзалары Карел ихтилалында мөһим роль уйнайҙар һәм уның илһамландырыу һәм ойоштороу өлөшөн тәшкил итәләр. Союз ағзаларынан тыш, ихтилалды әҙерләүҙә «Карел академия йәмәғәте» ({{Lang-fi|Akateeminen Karjala-Seura, AKS}}), шюцкорҙар, «Нәфрәт буйынса туғандар» ({{Lang-fi|Vihan veljet}}) һәм башҡа ойошмалар ағзалары ҡатнашалар.

Ихтилалда Карел хеҙмәт коммунаһы территорияһында йәшәгән һәм «Бөйөк Финляндия» тураһында хыялланған фин диаспораһы ла мөһим роль уйнай, улар Бөйөк Финляндия сиктәре Нева, Свирь йылғалары буйлап, Повенецтан һәм Аҡ диңгеҙҙең Онега ҡултығына тиклем, үтергә тейеш тип һанайҙар.

1920 йылдың 10 октябрендә Хельсинкиҙа «Карел союзы» ойошторола, уның етәкселегенә Финляндияның хакимлыҡ иткән даирәләр вәкилдәре инә<ref name="autogenerated2">Белофинская авантюра в Карелии 1921—1922 // Советская историческая энциклопедия / редколл., гл. ред. [[Жуков, Евгений Михайлович|Е. М. Жуков]]. Т. 2. — М.: [[Большая Российская энциклопедия (издательство)|Большая Советская энциклопедия]], 1962. — С. 275—277.</ref>.

== Һуғыш сәбәптәре ==
* Финляндия һәм РСФСР араһындағы Тарту солох килешеүен үҙгәртеү, фин сәйәси элитаһы һәм көнсығыш Карелия эмигранттары ярҙамында «Бөйөк Финляндия» дәүләтен булдырыу теләге<ref>Борис Нериновский. [http://www.duel.ru/199943/?43_6_1 Тёмные пятна на «долгом пути страны Суоми»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111215101241/http://www.duel.ru/199943/?43_6_1 |date=2011-12-15 }}. // «Дуэль»: газета. — 1999. — 26 октября. — № 43 (134).</ref><ref>Хельге Сеппяля. [http://www.kirjazh.spb.ru/biblio/seppel/seppel1.htm «Финляндия как оккупант в 1941—1944»] // «Север»: журнал. — № 4—6. — 1995. — ISSN 0131-6222.</ref>;
* Совет Рәсәйе составындағы көнсығыш Карелия халҡының аҙыҡ-түлек менән тәьмин итеүгә һәм ауыр иҡтисади хәлгә ризаһыҙлыҡ белдереү.

== Ихтилалдарҙа ҡатнашыусылар ==
Беренсе этапта ҡатнашыусыларҙың күпселеген рәсәй карелдары тәшкил итә, улар Финляндияға Беренсе совет-фин һуығышынан һуң ҡасып киткән була. Карелиялағы хәрби ғәмәлдәрҙә шулай уҡ 550 фин «ирекмән» ҡатнаша, шул иҫәптән хәрби отрядтарға етәкселек иткән 28 офицер һәм хәрби белестәр (майор Моттонен, майор Пааво Талвела, капитан Г. Свинхувуд, лейтенант Т. Тенхунен, Э. Хейнрикс һ. б.), шулай уҡ финдарҙан айырым батальон ойошторола ({{Lang-fi|Repolan Pataljoona}}). Бынан тыш, 1921 йылдың декабре башында совет ғәскәрҙәренә Финляндияла барлыҡҡа килгән ҡаршы хәрби ғәмәлдәрҙә Кронштадт фетнәһендә ҡатнашҡан отрядтар ҙа ҡатнашалар (200-гә яҡын кеше.

Карел хеҙмәт коммунаһының төп халҡы ихтилал мәсьәләһе буйынса икегә бүленәләр. Көньяҡ Карелила совет власы яҡлылары өҫтөнлөк итә. Үҙәк Карелила күбеһе Финляндия менән берләшеү яҡлы булалар, шул уҡ ваҡытта Совет власын яҡлаусыларыф етерлек була. Төньяҡ һәм беломор Карелияһы Финляндияға ҡушылыу идеяһын хуплай.

Финляндия хөкүмәте шулай уҡ карел баш күтәреүселәренә туранан-тура сәйәси һәм дипломатик ярҙам күрһәтә (һылтанма).

Эстония территорияһында карел ихтилалсылары өсөн ярҙам йыйыу ойошторола.

1921 йылдың 21 ноябрендә карел «баш күтәреүселәре» делегацияһы фин сеймында ҡабул ителә, ә 27 ноябрҙә Финляндия хөкүмәте Милләттәр Лигаһына «Көнсығыш Карелиялағы хәлде ҡарау» үтенесе менән мөрәжәғәт итә. Эстония хөкүмәте Финляндия хөкүмәте мөрәжәғәтен хуплай. 1921 йылдың 19 декабрендә сит ил нарокматы Финляндияның һәм эстонияның РСФСР-ҙың эске эштәренә ҡыҫылыуы тураһында протест нотаһын йүнәлтә (һылтанма).

== Хәрби ғәмәлдәр барышы ==
Көнсығыш Карелияла ҡораллы ихтилалға әҙерлек, матди запастар булдырыу һәм урындағы халыҡты агитациялау1921 йылдың йәйендә башлана, фин активистары әҙерлектә ҡатнашалар.

1921 йылдың октябре башынан Финляндия территорияһынан совет территорияһына бер нисә ҡораллы отряд күсә<ref name="autogenerated2">Белофинская авантюра в Карелии 1921—1922 // Советская историческая энциклопедия / редколл., гл. ред. [[Жуков, Евгений Михайлович|Е. М. Жуков]]. Т. 2. — М.: [[Большая Российская энциклопедия (издательство)|Большая Советская энциклопедия]], 1962. — С. 275—277.</ref><ref name="autogenerated3">Белофинская авантюра в Карелии 1921—1922 // Большая Советская Энциклопедия. / под ред. [[Прохоров, Александр Михайлович|А. М. Прохорова]]. 3-е изд. Т. 3. — М.: [[Большая Российская энциклопедия (издательство)|Советская энциклопедия]], 1970. — С. 161.</ref><ref>Армия и внутренние войска в противоповстанческой и противопартизанской борьбе. Мировой опыт и современность / Под общей редакцией генерал-полковника [[Шкирко, Анатолий Афанасьевич|А. А. Шкирко]], генерал-майора [[Золотарёв, Владимир Антонович|В. А. Золотарёва]]. — М., 1997. — С. 32.</ref> (улар үҙҙәрен «урман партизандары» тип атай — {{Lang-fi|metsäsissit}}), улар бер ай эсендә сик буйы зонаһында 15 ауыл һәм тораҡ пункттарын биләйҙәр, урындағы баш күтәреүселәрҙе ойоштороу һәм ҡораллындырыу менән шөғөлләнәләр, агитация һәм разведкалау эштәрен алып баралар.

1921 йылдың октябрь уртаһында Тунгуд улусында «Ваҡытлы карел комитеты» ойошторола ({{Lang-fi|Karjalan väliaikainen hallitus}})<ref name="autogenerated2">Белофинская авантюра в Карелии 1921—1922 // Советская историческая энциклопедия / редколл., гл. ред. [[Жуков, Евгений Михайлович|Е. М. Жуков]]. Т. 2. — М.: [[Большая Российская энциклопедия (издательство)|Большая Советская энциклопедия]], 1962. — С. 275—277.</ref>, комитет составына инәләр: сәйәси етәксе Василий Левонен (тыумыштан Сидоров Василий, псевдонимы ''«Укки Вяйнямейнен»''), хәрби етәкселәр — Ялмари Таккинен (псевдоним ''«Илмаринен»'') һәм Осип Борисайнен.

«Комитет» 17 йәштән 40 йәшкә тиклемге ир-егеттәр мобилизацияһын иғлан итә, мобилизация үткәреүҙә фин офицерҙары ҡатнаша<ref name="autogenerated2">Белофинская авантюра в Карелии 1921—1922 // Советская историческая энциклопедия / редколл., гл. ред. [[Жуков, Евгений Михайлович|Е. М. Жуков]]. Т. 2. — М.: [[Большая Российская энциклопедия (издательство)|Большая Советская энциклопедия]], 1962. — С. 275—277.</ref>.

Хәрби ғәмәлдәр 1921 йылдың 6 ноябрендә карел-фин ҡораллы отрдятарының көнсығыш Карелияға бәреп инеүенән башлана. Баштараҡ 2500 кешенән торған был отрядтар<ref>''Jussi Niinistö.'' Heimosotien historia. Suomalaisen Kirjallisuuden Seura, 2005. p.244 ISBN 951-746-687-0</ref> административ органдарын һәм совет власы яҡлыларҙы юҡ итә, коммуникацияларҙы һәм Мурманск тимер юлын емерергә тырыша, засадалар ойоштора һәм [[Эшсе-Крәҫтиән Ҡыҙыл Армияһы|совет ғәскәрҙәренең]] подразделениеларына һөжүм итә<ref name="autogenerated2">Белофинская авантюра в Карелии 1921—1922 // Советская историческая энциклопедия / редколл., гл. ред. [[Жуков, Евгений Михайлович|Е. М. Жуков]]. Т. 2. — М.: [[Большая Российская энциклопедия (издательство)|Большая Советская энциклопедия]], 1962. — С. 275—277.</ref><ref name="autogenerated3">Белофинская авантюра в Карелии 1921—1922 // Большая Советская Энциклопедия. / под ред. [[Прохоров, Александр Михайлович|А. М. Прохорова]]. 3-е изд. Т. 3. — М.: [[Большая Российская энциклопедия (издательство)|Советская энциклопедия]], 1970. — С. 161.</ref>.

1921 йылдың 14 ноябрендә Онда йылғаһы аша тимер юлы күпере юҡҡа сығарыла, уны тергеҙгәнгә тиклем (06.12.1921) Карелия тулыһынса изоляцияла ҡала.

17 ноябрҙә баш күтәреүселәр менән көрәш өсөн булдырылған берҙәм хәрби командование булдырыла, уның ҡарамағына Карелияла булған һәм яңынан килгән бөтә частар инә, өс хәрби участка барлыҡҡа килә: төньяҡ, урта һәм көньяҡ.

1921 йылдың 21 декабрендә Свирь йылғаһынан төньяҡтараҡтағы Карелия территорияһы ҡамау хәлендә тип иғлан ителә,  мобилизация үткәрелә, РККА-ның өҫтәмә көстәре күсерелә, Карел фронты ойошторола, уның етәксеһе итеп А. И. Седякин тәғәйенләнә.

1921 йылдың декабрь аҙағына карел-фин отрядтарында 5-6 мең кеше иҫәпләнә (Ребольский батальоны, Беломор полкы, урман партизандары полкы)<ref>''Килин Ю. М. Карельское восстание 1921—1922 гг. и его последствия в свете новых архивных данных// Россия и Финляндия в XVIII—XX вв. Специфика границы. — СПб, 1999. — 88-101.''</ref> һәм Кестеньга—Суопасалома—Ругозеро—Паданы—Поросозеро линияһына тиклем көнсығыш Карелияның өлөшөн биләй<ref name="autogenerated2">Белофинская авантюра в Карелии 1921—1922 // Советская историческая энциклопедия / редколл., гл. ред. [[Жуков, Евгений Михайлович|Е. М. Жуков]]. Т. 2. — М.: [[Большая Российская энциклопедия (издательство)|Большая Советская энциклопедия]], 1962. — С. 275—277.</ref><ref name="autogenerated3">Белофинская авантюра в Карелии 1921—1922 // Большая Советская Энциклопедия. / под ред. [[Прохоров, Александр Михайлович|А. М. Прохорова]]. 3-е изд. Т. 3. — М.: [[Большая Российская энциклопедия (издательство)|Советская энциклопедия]], 1970. — С. 161.</ref>.

1921 йылдың [[26 декабрь|26 декабрендә]] совет ғәскәрҙәре [[Петрозаводск]] районынан һөжүмгә күсә<ref name="autogenerated3">Белофинская авантюра в Карелии 1921—1922 // Большая Советская Энциклопедия. / под ред. [[Прохоров, Александр Михайлович|А. М. Прохорова]]. 3-е изд. Т. 3. — М.: [[Большая Российская энциклопедия (издательство)|Советская энциклопедия]], 1970. — С. 161.</ref> һәм 1922 йылдың ғинуар башына төп дошман көстәрен ҡыйрата.

1921 йылдың 29 декабрендә Ҡыҙыл Армия частары тарафынан Поросозеро яулап алына<ref name="autogenerated2">Белофинская авантюра в Карелии 1921—1922 // Советская историческая энциклопедия / редколл., гл. ред. [[Жуков, Евгений Михайлович|Е. М. Жуков]]. Т. 2. — М.: [[Большая Российская энциклопедия (издательство)|Большая Советская энциклопедия]], 1962. — С. 275—277.</ref>, 1922 йылдың 16 ғинуарында — Реболы, 1922 йылдың 20 ғинуарында — Кимасозеро, [[25 ғинуар|25 ғинуарҙа совет ғәскәрҙәренең төньяҡ төркөмө Кестеньга һәм Кокисальманы яулай,ә 5 февралдә — Тихтозероны.
1922 йылдың 7 февралендә совет ғәскәрҙәре баш күтәреүселәрҙең «баш ҡалаһы» — Ухта ауылын яулай<ref name="autogenerated2">Белофинская авантюра в Карелии 1921—1922 // Советская историческая энциклопедия / редколл., гл. ред. [[Жуков, Евгений Михайлович|Е. М. Жуков]]. Т. 2. — М.: [[Большая Российская энциклопедия (издательство)|Большая Советская энциклопедия]], 1962. — С. 275—277.</ref><ref name="autogenerated3">Белофинская авантюра в Карелии 1921—1922 // Большая Советская Энциклопедия. / под ред. [[Прохоров, Александр Михайлович|А. М. Прохорова]]. 3-е изд. Т. 3. — М.: [[Большая Российская энциклопедия (издательство)|Советская энциклопедия]], 1970. — С. 161.</ref>.

Февраль уртаһына карел-фин ғәскәрҙәре көнсығыш Карелиянан ҡыуып сығарыла, 1922 йылдың [[17 февраль|17 февралендә]] хәрби ғәмәлдәр тамамлана<ref name="autogenerated2">Белофинская авантюра в Карелии 1921—1922 // Советская историческая энциклопедия / редколл., гл. ред. [[Жуков, Евгений Михайлович|Е. М. Жуков]]. Т. 2. — М.: [[Большая Российская энциклопедия (издательство)|Большая Советская энциклопедия]], 1962. — С. 275—277.</ref><ref name="autogenerated3">Белофинская авантюра в Карелии 1921—1922 // Большая Советская Энциклопедия. / под ред. [[Прохоров, Александр Михайлович|А. М. Прохорова]]. 3-е изд. Т. 3. — М.: [[Большая Российская энциклопедия (издательство)|Советская энциклопедия]], 1970. — С. 161.</ref>.

Карелия баш күтәреүселәренә ҡаршы хәрби хәрәкәттәрҙә урындағы халыҡ (шул иҫәптән карел партия коммунистары һәм комсомолдарҙың күбеһе<ref name="autogenerated2">Белофинская авантюра в Карелии 1921—1922 // Советская историческая энциклопедия / редколл., гл. ред. [[Жуков, Евгений Михайлович|Е. М. Жуков]]. Т. 2. — М.: [[Большая Российская энциклопедия (издательство)|Большая Советская энциклопедия]], 1962. — С. 275—277.</ref>, шулай уҡ Финляндияла граждандар һуғышынан һуң РСФСР-ға эмиграцияланған ҡыҙыл фин подразделениелары, атап әйткәндә, Петроград интернациональ хәрби мәктәбенең саңғы батальоны (командиры А. А. Инно) ҡатнаша.

Атап әйткәндә, Тойво Антикайнен отряды (7 пулемёт менән 170 уҡсы) дошман биләгән территория буйлап 920 саҡрымлыҡ рейд (7 ауыл) яһай, «саңғы почтаһы» станцияһын яулай, 9 хәрби бәрелештәр барышында 117 фетнәсене юҡ итә йәки әсирлеккә ала (үҙ юғалтыуҙары — 8 үлтерелгән һәм 10 яраланған, 30 совет хәрби әсирҙәрен азат итә<ref>''[[Тойкка, Эмиль Вильгельмович|Тойкка Э. В.]]'' Сквозь грозовые годы: Воспоминания. — Петрозаводск: Карелия, 1980.</ref>.

Ҡыҙыл Армия төркөмө хәрби ғәмәлдәрҙең ахырына 30 меңдән ашыу кеше тәшкил итә, уларҙың ҡарамағында 414 пулемет, 31 орудие, 14 самолет һәм 3 бронемашина була.

Низағ барышында фин армияһының 47 офицеры документтары совет ғәскәрҙәре тарафынан тартып алына, 19220 йылдың [[2 февраль|2 февралендә]] улар «[[Правда (гәзит)|Правда]]» гәзитендә баҫтырыла<ref name="ReferenceA">''[[Голинков, Давид Львович|Д. Л. Голинков]].'' Крушение антисоветского подполья в СССР (в 2-х тт). изд. 3-е, доп. Книга II. — М.: [[Политиздат]], 1980. — С. 142—146.</ref>.

Хәрби ғәмәлдәр 1922 йылдың [[21 март]]ында тамамлана, [[Мәскәү]]ҙә РСФСР һәм Финляндия хөкүмәттәре араһында совет-фин сиктәренең хәүефһеҙлеген тәьмин итеү буйынса килешеү төҙөлә.

== Артабанғы ваҡиғалар ==
[[1922 йыл|1922 йылдың]] 1 июнендә [[Хельсинки|Гельсингфоста]] РСФСР һәм Финляндия араһында ҡул ҡуйылған килешеүҙә шулай уҡ сик буйы ғәскәрҙәре һанын ҡыҫҡартыу һәм территорияларҙың тейелгеһеҙлеген тәьмин итеү буйынса йөкләмәләр алына<ref>[http://heninen.net/sopimus/1922.htm Соглашение между Россией и Финляндией о мероприятиях, обеспечивающих неприкосновенность границы]</ref>. Карелия халҡының бер өлөшө Финляндияға күсенә: совет мәғлүмәттәре буйынса, «8 меңгә яҡын эшкә яраҡлы кеше»<ref>Широкорад А. Б. [http://militera.lib.ru/h/shirokorad1/8_05.html ''«Северные войны России»''. — М.:] [[АСТ (издательство)|АСТ]]; [[Минск|Мн.]]: «Харвест», 2001</ref>, фин сығанаҡтары мәғлүмәттәренә ярашлы, «30 000-гә яҡын ҡасаҡ»<ref>{{Cite web|url=http://www.genealogia.fi/genos/67/67_2.htm|title=Genos 67(1996), s. 2-11, 46 (Itä-Karjalasta Suomeen 1917—1922 tulleet pakolaiset)|accessdate=2009-12-29|archiveurl=https://web.archive.org/web/20090705004833/http://www.genealogia.fi/genos/67/67_2.htm|archivedate=2009-07-05}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090705004833/http://www.genealogia.fi/genos/67/67_2.htm |date=2009-07-05 }}</ref><ref>Toivo Nygård. Itä-Karjalasta Suomeen 1917—1922 tulleet pakolaiset, Suomen Sukututkimusseura www.genealogia.fi. Luettu 8.11. 2006</ref>. Шул уҡ көндө [[Хельсинки|Гельсингфорста]] Килешеүгә өҫтәмә рәүештә сиктәрҙең хәүефһеҙлеген тәьмин иткән саралар тураһында протоколға ҡул ҡуйыла<ref>[http://heninen.net/sopimus/1922p.htm Протокол, подписанный в городе Гельсингфорсе 1 июня 1922 года]</ref>.

[[1923 йыл]]дың 30 апрелендә [[РСФСР-ҙың Халыҡ Комиссарҙары Советы|совет хөкүмәте]] ҡайһы бер фетнәселәргә амнистия иғлан итә<ref name="ReferenceA">''[[Голинков, Давид Львович|Д. Л. Голинков]].'' Крушение антисоветского подполья в СССР (в 2-х тт). изд. 3-е, доп. Книга II. — М.: [[Политиздат]], 1980. — С. 142—146.</ref>.

Шул уҡ ваҡытта ҡайһы бер ихтилалсылар ҡоралды һалырға йыйынмай. 1920-се йылдараҙағына тиклем совет Карелияһы ҡасаҡтарынан ойошторолған ҡораллы төркөмдәр (уларҙы СССР-ҙа «карел бандалары» тип исемләйҙәр), совет территорияһына һөжүм итәләр<ref>Э. П. Лайдинен, Э. Эльвенгрен. «Шпионаж за Восточной границей»</ref>.

== Иҡтисади зыян ==
Советтарға ҡаршы фетнә һөҙөмтәһендә Карелия иҡтисадына ҙур матди зыян килтерелә: карел баш күтәреүселәре Совет власы яҡлыларҙың йорттарын үртәй, бер нисә мәктәп һәм китапхана емерелә, аҙыҡ-түлек пунктттарынан 15 мең боттан ашыу бойҙай урлана.

== Хәрби юғалтыуҙар ==
РККА яғынан хәрби юғалтыуҙар: 1394 кеше һәләк булған, 512 кеше яраланған, 200 кеше хәбәрһеҙ юғалған, 273 кеше эвакуацияланған (ауырыу сәбәпле).

== Хөкүмәт наградалары ==
* «Карел фронты намыҫлы яугирына» исемле түшкә беркетелә торған тимер жетон — [[Революцион хәрби совет|РВСР]]-ҙың 1922 йылдың 5 мартындағы 570-се бойороғона ярашлы иҫтәлекле билдә, уның менән батырлыҡ күрһәткән ҡыҙылармеецтар һәм командирҙар бүләкләнә<ref>П. А. Кабанов. Стальные перегоны. М., «[[Воениздат]]<nowiki/>», 1973. Стр. 45.</ref>.

== Сәнғәттә сағылышы ==
* Геннадий Фиш. ''«Падение Кимас-озера»'' (повесть, [[1933 йыл]]).
* ''«Совет ватаны өсөн»'' нәфис фильмы ([[Совет Социалистик Республикалар Союзы|СССР]], «Ленфильм», 1937 йыл)<ref>{{Cite web|url=http://soviet-movies.ru/Reviews/Za_sovetskuiu_Rodinu.htm|title=За Советскую Родину|accessdate=2018-04-12|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180413043047/http://soviet-movies.ru/Reviews/Za_sovetskuiu_Rodinu.htm|archivedate=2018-04-13}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180413043047/http://soviet-movies.ru/Reviews/Za_sovetskuiu_Rodinu.htm |date=2018-04-13 }}</ref> — Геннадий Фиш повесы буйынса<ref>[https://www.culture.ru/events/177887/pokaz-filma-za-sovetskuyu-rodinu Показ фильма «За Советскую Родину»]</ref>.

: Шулай уҡ әлеге фильм сит илдә «Саңғы батальоны» исеме аҫтында билдәле<ref>[http://movies.nytimes.com/movie/review?res=9A04E0DF1738EE3ABC4C52DFB5668383629EDE&scp=4&sq=Karelia%201921&st=cse THE SCREEN: 'Ski Battalion' Soviet Film, Is Seen at the Came // ][[The New York Times]]<span>, 14.03.1938</span></ref>.

* Антти Тимонен. ''«Беҙ карелдар»'' ([[роман]], [[1969 йыл|1969]]<nowiki/>йыл).

== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр}}

== Библиография ==
* Красная Карелия (Сб. док-тов). Петрозаводск, 1925;
* [http://elibrary.karelia.ru/book.shtml?levelID=012002007&id=266&cType=1 Соколов-Страхов К. И. Зимняя кампания в Карелии в 1921/22 г.] Ленинград, Военная типография Управделами Наркомвоенмор и РВС СССР, 1927. 162 стр.;
* В боях за Советскую Карелию. Очерки и воспоминания. {{М.}}, 1932;
* Хропов И. Н. В борьбе с белофинской авантюрой в Беломорско-Ухтинской Карелии в 1921—1922 гг. // журнал «Красная летопись», № 2, 1933
* Разгром белофинских интервентов в Карелии в 1918-22 гг. / Сборник документов. [Беломорск], гос. изд-во Карело-Финской ССР, 1944;
* ''Гардин Е. С.'' Разгром белофинской авантюры (1921—1922). — Петрозаводск: Госиздат Карело-Финской ССР, 1947. — 44 с.;
* ''Хесин С. С.'' [http://militera.lib.ru/h/hesin_ss/index.html ''«Разгром белофинской авантюры в Карелии в 1921-22 гг.»''] {{М.}}, Воениздат, 1949.
* ''Балагуров Я. А.'' Борьба за Советы в Карельском Поморье. Изд. 2-е, испр. и доп. Петрозаводск, «Карелия», 1973. 160 стр., илл.
* Тойкка Э. В. Сквозь грозовые годы (воспоминания). Петрозаводск, «Карелия», 1980.
* {{Китап|автор=Широкорад А. Б.|заглавие=Финляндия: Через три войны к миру|оригинал=|ссылка=|викитека=|ответственный=|издание=|место={{М.}}|издательство=Вече|год=2009|страниц=384|серия=Друзья и враги России|isbn=978-5-9533-4197-4|тираж=|ref=через три войны к миру}}.
* ''Гусев К. В.'' К истории карельского мятежа (по материалам комиссии по реабилитации при Президенте РФ) // «Отечественная история»: журнал. — 1996. — № 6 — С. 71—84.

== Һылтанмалар ==
* [http://heninen.net/kapina/index.html Карельское восстание (1921—1922)]
* Катерина Лексунова: [https://web.archive.org/web/20130207023821/http://rk.karelia.ru/history/osen-1921-go-vosstanie-ili-avantyura/ ''«Осень 1921-го: восстание или авантюра?»''] Интернет-журнала «Республика», 5.02.2013

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Совет-фин һуғыштары]]
* [[Беренсе совет-фин һуғышы]]
[[Категория:1920-се йылдар]]
[[Категория:1921 йыл]]
[[Категория:Совет-фин һуғыштары]]
[[Категория:Рәсәйҙә Граждандар һуғышы операциялары һәм алыштары]]