Индонезия тарихы битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

[[Файл:Indonesia (orthographic projection).svg|thumb|right|260px|Индонезия]]
'''Индонезия тарихы''' — [[Индонезия Республикаһы]]ның, шулай уҡ был илдең хәҙерге биләмәләрендә элек булған башҡат [[Дәүләт|дәүләт төҙөлмәләренең]], [[колониализм|колониаль биләмәләрҙең]] һәм кешеләрҙең башҡа берлектәре тарихы.

[[Тәүтормош йәмғиәте|Тарихҡа тиклемге осорҙа]] Индонезия территорияһында боронғо кешеләрҙең иң иртә [[ареал]]дарының береһе урынлашҡан була. Был биләмәләргә хәҙерге кешеләрҙең ата-бабалары килеп ултыра башлауы бынан 45 меңгә яҡын йыл элек башланған, артабан [[Азия]]ның [[континент]]аль өлөшөнән бында күсенеүҙең [[Халыҡтың миграцияһы|миграцион тулҡыны]] бер нисә тапҡыр ҡабатлана.

Дәүләт берекмәләренең барлыҡҡа килеүе беҙҙең эраның I—III йөҙ йыллыҡтарында башлана. [[Урта быуаттар]]ҙың иң эре дәүләттәренән [[Шривиджая]] (VII—XIII быуаттар) һәм [[Маджапахит]] (XIII—XVI быуаттар) билдәлелек ала, улар [[Малай архипелагы]]ның күп өлөшөн үҙ контролендә тота.

[[XVI быуат]]тың беренсе яртыһында төбәккә [[Европа]] [[Колониализм|колонизаторҙарының]] үтеп инеүе башлана. [[Көньяҡ-Көнсығыш Азия]]ның был өлөшөн үҙләштереү өсөн көрәштә [[Нидерланд]] еңеп сыға һәм [[XX быуат]] башына хәҙерге Индонезияның ғәмәлдә барлыҡ территорияһын [[Нидерланд Көнсығыш Һиндостаны]] ({{lang-ru|Нидерландская Ост-Индия}}) биләмәләре составында үҙ хакимлеге аҫтына берләштерә.

[[1945 йыл]]дың [[17 август|17 авгусында]], [[Япония]] ғәскәрҙәренең өс йылға һуҙылған оккупацияһынан һуң Индонезияның бойондороҡһоҙлоғо иғлан ителә. Мөстәҡил һәм үҙ аллы дәүләттең аяҡҡа баҫыуын үҙҙәренең элекке колонияһы өҫтөнән контролде тергеҙергә ынтылған [[Голландия]] менән оҙайлы ҡораллы көрәш оҙатып бара. Илдең хәҙерге замандағы артабанғы тарихына хәрби режим урынлаштырыу менән тамамланған 1965 йылғы сәйәси көрсөк һәм 1990-сы йылдар аҙағындағы — 2000-се йылдар башындағы либераль-демократик үҙгәртеп ҡороуҙар мөһим этаптар булып инеп ҡалған.

== Тарихҡаса булған дәүер ==
[[Файл:Pithecanthropus-erectus.jpg|thumb|180px|[[Питекантроп]]тың [[1891 йыл]]да Эжен Дюбуа тапҡан һөйәк ҡалдыҡтарының график һүрәтләнеше]]

Хәҙерге Индонезия биләмәләрендә боронғо кешеләр көн иткән иң иртәнге ареалдарҙың бер нисәһе урынлашҡан. Үҙәк Явалағы Бребес округының  (Brebes Regency) Бумиаю (Bumiayu) районындағы Глагах (Glagah River) йылғаһы бассейнында табылған ''тура баҫып йөрөүсенең'' (''[[Homo erectus]]'') һөлдә ҡалдыҡтарының (арҡа һөйәгенең бер өлөшө, яңаҡ һөйәге һәм аҙау теше) йәше 1,8 миллион йыллыҡ булып баһалана<ref>[https://en.tempo.co/read/1220866/indonesias-oldest-early-human-fossil-found-in-brebes Indonesia's Oldest Early Human Fossil Found in Brebes], 3 July 2019</ref><ref>[https://www.thejakartapost.com/news/2019/07/07/human-fossils-300000-years-older-than-sangiran-man-found-in-bumiayu.html Human fossils, 300,000 years older than Sangiran man, found in Bumiayu], July 7, 2019</ref>.

[[Ява]] утрауының үҙәк өлөшөндә лә иң әһәмиәтле палеоантропологик асыштарҙың береһе яһалған: бында [[тура баҫып йөрөүсе кеше]]нең ярымтөрөнөң ({{lang-ru|подвид}} береһе булып билдәлелек алған ''Ява маймыл-кешеһенең'' {{lang-ru|яванский обезьяночеловек}} ҡалдыҡтары табылған. Уларға Мадиун ҡалаһынан төньяҡ-көнбайыш йүнәлештә 35 саҡрым алыҫлыҡта ятҡан Триниль тапҡылығында 1890-сы йылдар башында Нидерланд тикшеренеүсеһе ''Эжен Дюбуа'' юлыҡҡан. Был ҡаҙылдыҡтар [[иртә палеолит]] осорона ҡарай, уларҙың йәше — от 700 меңдән 1 миллион йылға тиклем<ref>[http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/fossils/trinil-2. Page last updated: March 29, 2016]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>{{sfn|Whitten and others|1996|p=309}}. Һуңыраҡ Явала һәм башҡа утрауҙарҙа тура баҫып йөрөүсе кешенең башҡа ярымтөрҙәре вәкилдәренең ҡалдыҡтары табыла<ref>Всемирная история|1955|loc=Т. I; Бандиленко и др.|1992—1993|loc=ч. 1|с=3</ref>. [[1936 йыл]]да Моджокерто ҡалаһы янындағы карьерҙа бала питекантроптың баш һөйәге табыла, ғалимдәр уның йәшен  1,1 миллиондан оло түгел тип билдәләгән<ref>[http://antropogenez.ru/fossil/213/ Mojokerto. Мозговая коробка ребёнка 2-2,5-3 лет или 4-5-6 лет.]</ref><ref>[http://antropogenez.ru/location/149/ Моджокерто - Mojokerto - Питекантроп V; Пернинг I; Perning I; FT 1] - Антропогенез.РУ</ref><ref>''Hyodo M., Nakaya H., Urabe A., Saegusa H., Shunrong X., Jiyun Y., Xuepin J.'' Paleomagnetic dates of hominid remains from Yuanmou, China, and other Asian sites // Journal of Human Evolution, 2002, V.43, №1, pp.27-41.</ref>. Археологик ҡаҙыныуҙар үткәрелгән ''Сангиран'' ятҡылығында 0,7—1,15 миллион йыллыҡ питекантроптар менән бер рәттән айырыуса оло ''мегантроп'' (боронғо кешеләрҙең ҙур формала булған теш һәм яңаҡ һөйәктәре ҡалдыҡтары) табылған<ref>[http://antropogenez.ru/location/151/ Сангиран / Sangiran]</ref>. Соло йылғаһы буйында урынлашҡан Нгандонг ауылында 1931—1933 йылдарҙа ''явантроп''тар (''Homo soloensis'') ҡалдыҡтары табыла<ref>[http://antropogenez.ru/location/158/ Нгандонг / Ngandong, Solo Man]</ref>.

Индонезия биләмәләрендә көн иткән боронғо ''гоминид''тар вәкилдәре араһында табылған урыны исеме менән аталған ''флорес кешеһе'' айырым урын алып тора. Уның ҡалдыҡтары Флорес утрауында 2003 йылда үткәрелгән халыҡ-ара фәнни экспедиция барышында табыла. Тикшеренеүҙәр күрһәтеүенсә, уларҙың йәше 95-тән 60 мең йылға тиклем. Был төргә классификация биреү мәсьәләһе әлегә тиклем асыҡ ҡала килә. Башта ҡайһы бер ғалимдар уны [[кеше]]нең {{lang-ru|человека разумного}} иртә бер төрө тип ҡарарға тәҡдим итә<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/4994054.stm 'Hobbit' stirs scientific clash]</ref><ref>[http://www.ng.ru/science/2004-11-10/13_homo.html Покровский В. Homo floresiensis — метр с кепкой. Независимая газета (электронная версия) (10 октября 2004). Дата обращения 21 июня 2011]</ref><ref>Морвуд М., Сутикна Т., Робертс Р. Находка на острове Флорес // National Geographic — Россия. — 2005. — № 4. Архивировано 26 января 2007 года</ref>, әммә шул уҡ Флорес утрауындағы тағы ла һуңыраҡ табышмаларҙан һуң уны тура баҫып йөрөүсе кешенең вағайған ярымтөрө итеп билдәләү тәҡдиме өҫтөнлөк ала<ref>[http://www.nature.com/nature/journal/v534/n7606/full/nature17999.html Homo floresiensis-like fossils from the early Middle Pleistocene of Flores]</ref><ref>[http://antropogenez.ru/single-news/article/575/ Предки «хоббитов»: люди из Мата Менге]</ref>.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|2}}

== Әҙәбиәт ==
{{refbegin|colwidth=30em}}
* БСЭ3|статья= Индонезия|том=10|страницы=539—556|ref            =БСЭ
* {{книга
 | заглавие      = Всемирная история: В 13 т.
 | ответственный = Е. М. Жуков (главный редактор)
 | место         = М.
 | издательство  = Государственное издательство политической литературы (т. I—III); Издательство социально-экономической литературы (т. IV—IX); Мысль (т. X—XIII)
 | год           = 1956—1983
}}
** {{h|Всемирная история|1955|3=Т. I, 1955, с. 22—24, 26—27}}
** {{h|Всемирная история|1956|3=Т. II, 1956, с. 588—590}}
** {{h|Всемирная история|1957|3=Т. III, 1957, с. 564—566}}
** {{h|Всемирная история|1958a|3=Т. IV, 1958, с. 650—658}}
** {{h|Всемирная история|1958b|3=Т. V, 1958, с. 340—345}}
** {{h|Всемирная история|1960|3=Т. VII, 1960, с. 374—380}}
** {{h|Всемирная история|1961|3=Т. VIII, 1961, с. 444—448}}
** {{h|Всемирная история|1962|3=Т. IX, 1962, с. 131—135, 261—263, 459—460}}
** {{h|Всемирная история|1965|3=Т. X, 1965, с. 167—171, 515—519}}
** {{h|Всемирная история|1977|3=Т. XI, 1977, с. 361—374, 378—379}}
** {{h|Всемирная история|1979|3=Т. XII, 1979, с. 354—365}}
** {{h|Всемирная история|1983|3=Т. XIII, 1983, с. 368—375}}
* {{книга
 | автор    = Бандиленко Г. Г., Гневушева Е. И., Деопик Д. В., Цыганов В. А.
 | заглавие = История Индонезии: В 2 ч
 | место    = М.
 | год      = 1992—1993
 | ref      = Бандиленко и др.
}}
* {{книга
 | автор    = Дёмин Л. М., Другов А. Ю., Чуфрин Г. И.
 | заглавие = Индонезия. Закономерности, тенденции, перспективы развития
 | место    = М.
 | год      = 1987
}}
* {{книга
 | автор    = Другов А. Ю.
 | заглавие = Политическая власть и эволюция политической системы Индонезии
 | место    = М.
 | год      = 1988
}}
* {{книга
 | автор    = Другов А. Ю.
 | заглавие = Индонезия: политическая культура и политический режим
 | место    = М.
 | год      = 1997
}}
* {{книга
 | автор    = Другов А. Ю., Резников А. Б.  
 | заглавие = Индонезия в период «направляемой демократии»
 | место    = М.
 | год      = 1969
}}
* {{книга
 | автор    = Капица М. С., Малетин Н.П.
 | заглавие = Сукарно: политическая биография 
 | место    = М.
 | год      = 1980
 | ref      = Капица и Малетин
}}
* {{книга
 | автор    = Колосков Б. Т.
 | заглавие = Малайзия вчера и сегодня 
 | место    = М.
 | год      = 1984
 | ref      = Колосков
}}
* {{книга
 | автор    = Плеханов Ю. А.   
 | заглавие = Общественно-политическая реформа в Индонезии (1945—1975)
 | место    = М.
 | год      = 1980
}}
* {{книга
 | автор    = Шауб А. К.
 | заглавие = «Нагаракертагама» как источник по истории раннего Маджапахита (1293—1365)
 | место    = М.
 | год      = 1992
 | ref      = Шауб
}}
* {{книга
 | автор    = Юрьев А. Ю.   
 | заглавие = Индонезия после событий 1965 года
 | место    = М.
 | год      = 1973
}}
* {{книга
 | автор        = Сonboy, Kenneth; Morrison James.
 | заглавие     = Feet to the Fire: CIA Covert Operations in Indonesia, 1957–1958 
 | место        = Annapolis
 | год          = 1999
 | allpages     = 232
 | издательство = US Naval Institute Press
 | isbn         =   978-1557501936 
 | ref          = Conboy and Morrison
}}
* {{книга
 | автор        = Crouch, Harold. 
 | заглавие     = The Army and Politics in Indonesia
 | место        = L.
 | издание      = Revised edition
 | год          = 2007
 | allpages     = 388
 | издательство = Equinox Publishing
 | isbn         = 979-3780509
}}
* {{книга
 | автор        = Delhaise, Philippe F. 
 | заглавие     = Asia in Crisis: The Implosion of the Banking and Finance Systems
 | место        = Hoboken
 | издание      = 
 | год          = 1999
 | allpages     = 292
 | издательство = Wiley
 | isbn         = 9780471831938
 | ref          = Delhaise
}}
* {{книга
 | автор        = Evans, Kevin Raymond. 
 | заглавие     = The History of Political Parties & General Elections in Indonesia
 | место        = Jakarta
 | издание      = 
 | год          = 2003
 | allpages     = 
 | издательство = Arise Consultancies
 | isbn         = 979-97445-0-4
}}
* {{книга
 | автор        = Fatah, Eep Saefuloh.     
 | заглавие     = Bangsa Saya Yang Mengyebalkan. Catatan tentang Kekuasaan yang Pongah
 | место        = Jakarta
 | год          = 1998
}}
* {{книга
 | автор        = Friend, Theodore.
 | заглавие     = Indonesian Destinies
 | место        = 
 | издание      = 
 | год          = 2005
 | allpages     = 640
 | издательство = Belknap Press
 | isbn         = 0-974-01137-6
}}
* {{книга
 | автор        = Hughes, John.
 | заглавие     = The End of Sukarno — A Coup that Misfired: A Purge that Ran Wild
 | место        = 
 | издание      = 
 | год          = 2002
 | allpages     = 
 | издательство = Archipelago Press
 | isbn         = 981-4068-65-9
}}
* {{книга
 | автор        = Indrayana, Denny.
 | заглавие     = Indonesian Constitutional Reform 1999—2002: An Evaluation of Constitution-Making in Transition
 | место        = Jakarta
 | издание      = 
 | год          = 2008
 | allpages     = 
 | издательство = Kompas
 | isbn         = 979-9251-43-5
}}
* {{книга
 | автор        = Jenkins, David.   
 | заглавие     = Suharto and his Generals. Indonesian Military Politics 1975–1983
 | место        = Ithaca and New York
 | год          = 2010
 | allpages     = 332
 | isbn         = 6028397490
}}
* {{книга
 | автор        = Kahin, George McTurnan.
 | заглавие     = The End of Sukarno — A Coup that Misfired: A Purge that Ran Wild
 | место        = 
 | издание      = 
 | год          = 2003
 | allpages     = 312
 | издательство = Didier Millet 
 | isbn         = 978-9814068659 
}}
* {{книга
 | автор        = Mulyana, Slamet.
 | заглавие     = A Story of Majapahit
 | место        = Singapore
 | издание      = 
 | год          = 1976
 | allpages     = 301
 | издательство = Singapore University Press 
 | isbn         = 
 | ref          = Mulyana
}}
* {{книга
 | автор        = 
 | заглавие     = Panduan Parlemen Indonesia
 | место        = Jakarta
 | год          = 2001
 | allpages     = 1418
 | издательство = Yayasan API
 | isbn         = 978-9799653215 
 | ref          = Panduan Parlemen
}}
* {{книга 
 | автор        = Poerwokoeoemo, Soedarisman. 
 | заглавие     = Daerah Istimewa Yogyakarta 
 | издательство = Gadjah Mada University Press 
 | год          = 1984 
 | isbn         = 
 | ref          = Poerwokoeoemo
}}
* {{книга
 | автор        = Ricklefs, Merle Calvin.
 | заглавие     = A History of Modern Indonesia since c. 1200
 | место        = 
 | издание      = 3rd edition
 | год          = 2002
 | allpages     = 495
 | издательство = Stanford University Press 
 | isbn         = 978-0804744805
 | ref          = Ricklefs
}}
* {{книга
 | автор        = Schwarz, Adam.
 | заглавие     = A Nation in Waiting: Indonesia in the 1990s
 | место        = 
 | издание      = 2nd edition
 | год          = 1994
 | allpages     = 384
 | издательство =  Allen & Unwin
 | isbn         = 978-1863736350
}}
* {{книга
 | автор        = Sonata, Thamrin.
 | заглавие     = Undang-Undang Politik. Buah Reformasi Setengah Hati
 | место        = Jakarta
 | издание      = 
 | год          = 1999
 | allpages     = 
 | издательство = Yayasan Pariba 
 | isbn         = 979-95572-1-6
 | ref          = Sonata
}}
* {{книга
 | автор        = Taylor, Jean Gelman.
 | заглавие     = Indonesia: Peoples and Histories
 | издательство = Yale University Press
 | год          = 2003
 | место        = New Haven and London
 | isbn         = 0-300-10518-5
 | ref          = Taylor
}}
* {{книга 
 | автор        = Vickers, Adrian. 
 | заглавие     = A History of Modern Indonesia 
 | издательство = Cambridge University Press 
 | год          = 2005 
 | isbn         = 0-521-54262-6
 | ref          = Vickers
}}
* {{книга
 | автор        = Whitten, Tony; Soeriaatmadja, Roehayat Emon; Suraya A. Ariff.
 | заглавие     = The Ecology of Java and Bali
 | место        = Hong Kong
 | год          = 1996
 | allpages     = 791
 | издательство = Periplus Editions
 | isbn         = 962-593-072-8 
 | ref          = Whitten and others
}}
* {{книга
 | автор        = Yumarma, Andreas. 
 | заглавие     = Unity in Diversity: A Philosophical and Ethical Study of the Javanese Concept of Keselarasan 
 | место        = Rome
 | издание      = 
 | год          = 1996
 | allpages     = 236
 | издательство = Editrice Pontificia Universita Gregoriana 
 | isbn         = 88-7652-7265
 | ref          = Yumarma
}}
* {{книга
 | автор        = Ziegenhain, Patrick.
 | заглавие     = The Indonesian Parliament and Democratization
 | место        = Singapore
 | год          = 2008
 | allpages     = 239
 | издательство = Institute of Southeast Asian Studies
 | isbn         = 978-981-230-484-1 
 | ref          = Ziegenhain
}}
* {{книга
 | автор        = Zoetmulder P. J. 
 | заглавие     = Kalangwan: A Survey of Old Javanese Literature 
 | место        = The Hague 
 | издание      = 
 | год          = 1974
 | allpages     = 588
 | издательство = Martinus Nijhoff Equinox Publishing
 | isbn         = 9024716748
 | ref          = Zoetmulder
}}
{{refend}}

{{Азия по темам|тарихы|Тарих|цвет=Индонезия}}

[[Категория:Индонезия тарихы]]