Искәндәр Зөлҡәрнәй битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Хаким
|вазифа            =     
|ил               =  
|исем                  =Искәндәр Зөлҡәрнәй
|төп исеме       = Μέγας Aλέξανδρος
|тәртип              =
|ҡатындар-тәртибе       =
|портрет              = AlexanderTheGreat_Bust.jpg
|имза              = Искәндәр Зөлҡәрнәй, Александр III, Бөйөк Александр, Ҡушмөгөҙлө Искәндәр
|хакимлыҡ башланғысы    = б.э.т. 336-сы йыл
|хаҡимлыҡ тамамланыуы = б.э.т. 10 июнь 323-сө йыл
|алдағы хаким = Филипп II Македониялы
|вариҫ = Филипп III Арридей
|башҡа титулдар         = 
|вице-президент       =
|фирҡә               = 
|тыуған ваҡыты = б.э.т. 1 июль 356-сы йыл
|тыуған урыны      = Пелла, [[Македония]]
|үлем ваҡыты =  б.э.т. 10 июнь 323-сө йыл
|үлем урыны         = {{ВБУ|Вавилон}}
|никах              = 1-се: Роксана<br /> 2-се: Статира<br /> 3-сө: Парисат
|балалар                 = Геракл <br /> Александр
|династия             = Аргеады
|ата                 = Филипп II
|әсә                 = Олимпиада
}}

'''Искәндәр Зөлҡәрнәй''' ([[Грек теле|грек.]] Μέγας Aλέξανδρος<ref>Αλέξανδρος исеме грек αλέξω («ҡаршы тороу», «ҡалҡан», «һаҡлау») һәм ανδρός («кеше») һүҙҙәренән яһалған һәм «кешеләрҙе һаҡлаусы» тигәнде аңлата.</ref>, шулай уҡ '''Александр III''', '''Бөйөк Александр''', мосолман илдәрендә '''Искәндәр Зөлҡәрнәй'''<ref group="сн">al-Iskander dû-l-Karnayni — r-Rûmiy : Александр «двурогий», в честь его царского головного убора с рогами, см. на монетах</ref> ('''Ҡушмөгөҙлө Искәндәр''') исеме аҫтында билдәле, — беҙҙең эраға тиклемге 336—324 йылдарҙағы Македонияның хакимы. Ул тарихҡа иң уңышлы хәрби етәксе булараҡ билдәле — ул бер яуҙа ла еңелмәгән. Ғүмеренең аҙағына ул Боронғо Грецияға билдәле донъяның күпселек өлөшөн үҙенә буйһондора<ref name="Новиков">{{книга
|автор          = С. В. Новиков
|часть          = «Александр Македонский»
|заглавие       = Большая историческая энциклопедия
|ссылка         = http://books.google.com/books?id=wzvhZXHOlFYC&pg=PA22
|место          = М.
|издательство   = Олма-Пресс
|год            = 2003
|страницы       = 22 
|страниц        = 943 
|isbn           = 9785812301750 
|тираж          = 
}}</ref>.

Уның баҫып алыу сәйәсәте быуаттарға һуҙылған Грек колонизацияһының һәм Грек мәҙәниәтенең йоғонтоһо йыраҡ илдәрҙә көсәйеүенең, шулай уҡ [[Эллинистик дәүер]]ҙең башланғысы булып тора. Искәндәр үҙе иһә тарихта һәм Грек һәм башҡа мәҙәниәт мифтарында йәшәй.

== Тәүге йылдары ==
Искәндәр [[Македония]]ның баш ҡалаһы [[Пелла]]ла [[б. э. т. 356]] йылдың 21 июлендә тыуа<ref name=green.35>''Green P.'' Alexander of Macedon, 356—323 B.C.: A Historical Biography. — Berkeley: University of California Press, 1991. — P. 35</ref>. Уның атаһы — Македонияның хакимы [[Филипп II]], әсәһе — Филипптың дүртенсе ҡатыны, [[Эпир]] принцессаһы [[Олимпиада (Эпир принцессаһы)|Олимпиада]]. Әсәһе яғынан ул [[Пирр]]ҙың ике туғаны — был уға атаһы яғынан да, әсәһе яғынан да хәрби һәләттәр күсеүенә асыҡ миҫал. [[Плутарх]] әйтеүенсә, уның атаһы [[Каран]] аша [[Геракл]] нәҫеленән, ә әсәһе [[Неоптолем]] һәм [[Ахиллес]] аша [[Эак]] нәҫеленән булып сыға.

Бала сағында Искәндәрҙе әсәһе Олимпиаданың туғаны Леонидас уҡыта. Леонидас Искәндәрҙе үҙен үҙе яратҡан ахмаҡ тип уйлай, шуға ла уны бөтөнләй яратмай. Төрлө фараздар буйынса, Искәндәр күп күләмдә хуш еҫле матдәләрҙе утҡа ташлай, бының өсөн Леонидас уны ҡаты шелтәләй һәм хуш еҫле тауарҙарға бай илде баҫып алғас, йәне теләгәнсә сарыф итә аласағын әйтә. Йылдар үткәс, Искәндәр Газаны — [[Фарсы империяһы]]ның хуш еҫле тауарҙар үткән сауҙа юлын баҫып ала, бынан ул Леонидасҡа яуап итеп 15 тонна [[мирра]] ҡайтара. [[Аристотель]] иһә Искәндәрҙең уҡытыусыһы булараҡ уның үҫешеүендә иң мөһим ролде уйнай, ул Искәндәргә [[риторика]] һәм [[әҙәбиәт]] буйынса тулы белем бирә. Искәндәрҙә [[фән]]гә, [[медицина]]ға һәм [[фәлсәфә]]гә ҡыҙыҡһыныу уята. Аристотель уға ''[[Илиада]]ның'' күсермәһен бирә, уны Искәндәр һәр ваҡыт үҙе менән йөрөтә һәм йыш ҡына уҡыр була<ref name=shifman.20>''Шифман И. Ш.'' Александр Македонский. — Л.: Наука, 1988. — С. 20</ref>.

Искәндәрҙең ун йәшлек сағында, Филиппҡа ҡара ат килтерәләр. Был ҡырағай атты берәү ҙә менә алмай. Искәндәр аттың үҙ күләгәһенән ҡурҡыуын аңлап ҡала, атты ҡояшҡа ҡаршы әйләндерә һәм атҡа менә. Быны күргәс, атаһы һәм башҡалар таң ҡала, Искәндәр әйләнеп килеп аттан төшкәс, Филипп уны үбеп ала һәм: «Улым, үҙеңә тиң мәмләкәт тап, Македонияла һиңә урын юҡ», — ти. Был һүҙҙәр, бәлки ғорурлыҡ менән бер рәттән ҡурҡыуҙан да әйтелгәндер, сөнки Филипп II Македония хакимдары һәм уларҙың күпкә ынтылған улдары менән нимә булыуы тураһында бик яҡшы белә.

Атын ул [[Буцефал]] тип атай. Буцефал егерме йыл дауамында уның юлдашы һәм иң яҡын дуҫы була. Аты, Плутарх әйтеүенсә, ҡартайып, бүтән фараздар буйынса, [[Һиндостан]]да барған һуғышта алған яраларҙан үлә. Искәндәр уның үлеменән һуң ике ҡаланы Буцефала тип атай.

=== Македонияның күтәрелеүе ===
Б.э.т. 340 йылда, Филипп [[Византия]]ға ҡаршы һөжүмде етәкләгәс, Искәндәр 16 йәшлек сағында Македонияның хакимы булып ҡала. Б.э.т. 339 йылда Филипп бишенсе мәртәбә [[Клеопатра (Филипптың ҡатыны)|Клеопатраға]] өйләнә. Искәндәрҙең әсәһе Олимпия Эпирҙан (Грек утрауының көнсығыш өлөшөндә, ул Македонияға кермәй), ә Клеопатра Македонияның үҙенән була, был Искәндәрҙең тәхеткә хоҡуғын бәхәсле итә. Төрлө фараздар буйынса, туй мәжлесе ваҡытында кәләштең ағаһы [[Аттал]] үҙенең Македония тәхетенә хоҡуҡ алыуы хөрмәтенә тост тәҡдим итә. Искәндәр уға үҙенең бокалын елләй һәм: «Мин кем улайһа, никахтан тыш тыуғанмы?» — тип ҡысҡыра. Искәндәрҙең байтаҡҡа иҫергән атаһы ҡылысын сығарып Искәндәргә табан бара башлай, әммә ҡолай. Искәндәр шунда: «Был кеше Грециянан алып Азияға тиклемге ерҙәрҙе баҫып алырға ниәтләй, әммә бер өҫтәлдән икенсеһенә барып етә алмай», — ти. Искәндәр һәм уның әсәһе асыуынан Македониянан китә, ә уның һеңлеһе [[Клеопатра (Искәндәр Зөлҡәрнәйҙең һеңлеһе)|Клеопатра]] тороп ҡала.

Филипп улы менән яраша һәм Искәндәр кире ҡайта, Олимпиада иһә Эпирҙа ҡала. Б.э.т 338 йылда Искәндәр атаһына [[Афина]] һәм [[Фива]] ҡала-дәүләттәренә ҡаршы хәл иткес [[Хероней яуы]]нда ярҙам итә. Грек ҡала-дәүләттәре биш айға Македония хакимлығы аҫтында ҡала, һуңынан [[Коринф лигаһы]] булдырыла.

Б.э.т. 336 йылда Филипптың үлеменән һуң Искәндәр Македонияның яңы хакимы тип иғлан ителә. Яңы хаким тәхеткә ултырыу менән, Афина һәм Фива һымаҡ ҡала-дәүләттәр үҙаллылыҡ алыу мөмкинлегенә өмөт итә. Бигерәк тә Фива Искәндәргә ҡаршы әүҙем күтәрелә, әммә Искәндәр уның ҡапҡаһы төбөндә пәйҙә булғас, бер һүҙһеҙ буйһона. [[Коринф]] йыйылышында гректар Искәндәрҙе [[Фарсы империяһы]]на ҡаршы яуҙа етәксе итеп һайлай.

Б.э.т. 335 йылда Искәндәр Македонияның төньяҡ сиген нығытыр өсөн фракия һәм иллирия ҡәбиләләренә ҡаршы ҡуҙғала. Уның уңышлы хәрәкәте ваҡытында Афина, Фива һәм бүтән ҡалалалар тағы баш күтәрә. Искәндәр тиҙ арала килеп етә, башҡа ҡалалар икеләнгән арала, Фива ҡаршылашыуын дауам итә. Һөҙөмтәлә Фива ҙур ҡан ҡойош менән буйһондорола, ә уның халҡы ҡоллоҡҡа һатыла.

== Баҫып алыу осоро ==

=== [[Фарсы империяһы]]ның ҡолауы ===
[[Файл:Napoli BW 2013-05-16 16-24-01.jpg|250px|thumb|right|Искәндәр Зөлҡәрнәйҙең Фарсы хакимы Дарий III менән алышҡанын күрһәткән рәсем. Помпей, Неаполь, Милли археологик музей.]]
Искәндәрҙең ғәскәре — Македония һәм төрлө грек ҡала-дәүләттәренән 42 000 яугир [[Геллеспонт]] аша сыға. [[Граник яуы]]нда Искәндәрҙең [[Фарсы империяһы]]ның ғәскәрен еңгәндән һуң, Кесе Азияның күп ҡалалары ҡаршылыҡһыҙ бирелә, Галикарнас ҡалаһы оҙаҡ һәм ныҡышмалы ҡаршылаша, әммә бер нисә ҡаты һөжүмдән һуң ул да еңелә. Артабан ул юлында осраған бөтә ҡалаларҙа хакимлығын ойоштороп, [[Ликия]] тауҙарына һәм [[Памфилия]] тигеҙлектәренә юллана.

Б.э.т. 333 йылда Искәндәрҙең ғәскәре [[Кикилия]] аша үтеп, Фарсы иленең [[Дарий III]] етәкселегендәге төп ғәскәре менән бәрелештә уны еңә. Дарий үҙе, ғаиләһе менән мөлкәтен ҡалдырып, яуҙы ташлай. Һуңынан ул Искәндәргә ғаиләһе өсөн байтаҡ ерҙәр тәкдим итә, ләкин Искәндәр, Фарсы империяһының яңы хакимы булараҡ, ул ерҙең хужаһы кем икәнен үҙе хәл итәсәген белдерә.
Артабан ул [[Урта диңгеҙ]] буйындағы ҡалаларға һөжүм итә һәм [[Тир]], [[Газа]] ҡалаларын ала.

Б.э.т. 332—331 йылдарҙа Искәндәрҙе [[Мысыр]]ҙа азат итеүсе тип ҡабул итәләр һәм Мысыр руханиҙары уны Зевс улы тип иғлан итә. Искәндәр Мысырҙа [[Александрия]] ҡалаһына нигеҙ һала, был ҡала ул үлгәндән һуң [[Птолемей династияһы]]ның баш ҡалаһы булараҡ үҫеш ала. Мысырҙан һуң Искәндәр көнсығышҡа — [[Ассирия]]ға табан юллана һәм [[Гавгамел яуы]]нда Дарий етәкселегендәге фарсы ғәскәрен тармар итә. Дарий тағы ла ҡаса, Искәндәр уны [[Эрбиль|Эрбилгә]] ҡәҙәр ҡыуалап бара.
Артабан Искәндәр [[Вавилон]]ға, унан [[Суза]]ға табан юллана. Б.э.т. 330 йылда Искәндәрҙең ғәскәре Фарсы империяһының баш ҡалаһы [[Персеполь|Персеполде]] баҫып ала. Ҡала талана, ә һуңынан яндырыла.

Артабан Искәндәр Дарийҙы тағы ла эҙәрлекләй башлай. Дарий [[Бесс]] тарафынан үлтерелә, Бесс үҙен Фарсы иленең яңы хакимы Артаксеркс тип иғлан итә һәм Искәндәргә ҡаршы көрәш башлай.
Өс йыл дауамында Искәндәр Бесс һәм уның яҡлылары менән яу алып бара, шул арала ул [[Герат]] һәм [[Сәмәрҡәнд]] ҡалаларын баҫып ала, Бер нисә Александрия ҡалаларына, шул иҫәптән хәҙерге [[Кандагар]] ([[Афғанстан]]да), [[Худжант]] ([[Тажикстанда]]) ҡалаларына нигеҙ һала. 329 йылда Бессты үҙ кешеләре һата.

=== [[Һиндостан]]ға һөжүм ===
[[Файл:MacedonEmpire.jpg|thumb|300px|Искәндәр Зөлҡәрнәйҙең Азияға сәфәре]]
Б. э. т. 326 йылда Искәндәр [[сатрап]]тар менән бәйләнешен нығытыр өсөн [[Роксана]]ға өйләнә. Артабан ул иғтибарын Һиндостанға йүнәлтә<ref name=shifman.153>''Шифман И. Ш.'' Александр Македонский. — Л.: Наука, 1988. — С. 153</ref>. Искәндәр бөтә [[Гандхара]] сатраптарының башлыҡтарын уның хакимлығын ҡабул итергә саҡыра. Ҡайһы берҙәр ҡаршылыҡһыҙ ризалашһа ла, [[Камбоджа]] ҡәбиләләрелең башлыҡтары уның хакимлығын танырға баш тарта. Искәндәр был ҡәбиләләргә ҡаршы яу аса. Был ҡаты алыштарҙа Искәндәр үҙе лә яралана, ахырҙа урындағы ҡәбиләләр еңелә.

Артабан Искәндәр [[Һинд]] йылғаһы аша үтә һәм б.э.т. 326 йылда [[Панджаб]] дәүләтенең хакимы [[Пор]]ға ҡаршы яуҙа еңеп сыға<ref name=shifman.16465>''Шифман И. Ш.'' Александр Македонский. — Л.: Наука, 1988. — С. 164—165</ref>. Был яуҙан һуң ул Порҙың батырлығына һоҡланып, уның менән килешеү төҙөй һәм Порҙы үҙ ерҙәренә сатрап итеп билдәләй, бынан тыш, уның биләмәләлен киңәйтә. Бында уның яратҡан аты үлеп ҡала һәм Искәндәр нигеҙ һалған ике ҡалаһына Буцефала исемен бирә.

Пор дәүләтенең көнсығыш яғында, [[Ганг]] йылғаһы буйында [[Нанда династияһы]] хакимлығы аҫтында ҡеүәтле [[Магадха]] дәүләте була. Бөтмәҫ-төкәнмәҫ яуҙарҙан йонсоған Искәндәрҙең ғәскәре, был дәүләттең оло ҡеүәтен ишетеп, артабанғы яуға ҡаршы килә. Шулай итеп, Искәндәрҙең ғәскәре, көнсығышҡа табан бармай, көньяҡҡа юл ала. Юлында ул [[Малла ҡәбиләләре]]н осрата. Был ҡәбиләләр Көньяҡ Азияның шул осорҙағы иң һуғышсан ҡәбиләләре була. Искәндәрҙең ғәскәре маллаларға ҡаршы яу аса. Был яу ваҡында Искәндәр үҙе уҡ менән күкрәгенә ҡаты яралана. Искәндәрҙең ғәскәре маллаларҙың ҡәлғәһен алып, был ҡәбиләне аяуһыҙ ҡыра.
Һиндостанда ғәскәренең өлөшөн ҡалдырып, Искәндәр Гедрозия сүллеге аша кире Фарсы иленә табан юл ала.

== Үлеме ==
Б. э. т 324 йылдың 10—11 июнь төнөндә Искәндәр [[Вавилон]]дың батшаһы [[Навуходоносор II]]-нең һарайында үлә<ref name=obrien.214>''O’Brien J. M.'' Alexander the Great: The Invisible Enemy. — London—New York: Routledge, 1992. — P. 214</ref>. Уға 33 йәш тулыуға бер айҙан да аҙыраҡ ваҡыт ҡалған була. Уның үлеме сәбәбенә ҡағылышлы төрлө фараздар бар, шул иҫәптән [[Антипатр]]ҙың улдары тарафынан ағыуланыу, мәжлес ваҡытында хәле насарланыуы, б.э.т 336 йылдан алып ауырыған биҙгәк ауырыуының ҡабатланыуы һ.б<ref name="WDL">{{cite web|url=http://www.wdl.org/ru/item/11739/|title=Царства преемников Александра: после битвы при Ипсе, 301 г. до нашей эры|website=[[World Digital Library]]|date=1800-1884|accessdate=2013-07-27|archiveurl=http://www.webcitation.org/6IqT61Wx6|archivedate=2013-08-13}}</ref>.

Билдәле булыуынса, марттың 29-нда Искәндәр мәжлес ваҡытында үҙен насар тоя башлай. Уның ауырыуы тураһында хәбәр ғәскәрендә таралып, уны көндән-көн нығыраҡ борсоуға һала. 9 июндә ғәскәр башлыҡтары яугирҙәргә Искәндәрҙе һуңғы тапҡыр тере килеш күрергә мөмкинлек бирә. Искәндәр, һөйшләшергә хәле булмағанлыҡтан, ҡулы менән ишаралар яһау менән генә сикләнә. Бер көндән ул үлә.

=== Вариҫтары ===
Искәндәрҙең үлеме алдынан ғәскәр башлыҡтары унан вариҫы итеп кемде ҡалдырасағы тураһында һорайҙар. Тулы хоҡуҡлы вариҫтары булмағанлыҡтан (уның улы [[Искәндәр IV]] уның үлеменән һуң ғына тыуа, ә икенсе улының әсәһе уның законлы ҡатыны булмай), был һорауға яуап бик мөһим була. Ҡайһы бер фараздар буйынса, Искәндәр «Kratisto» («Иң көслөһө») тип яуап ҡайтара.

Искәндәр «Krater’oi» ([[Кратер]]) тип әйткән булыуы ла мөмкин. Ҡайһы бер ғалимдар Искәндәр вариҫы итеп ғәскәр етәкселәренең береһен ҡалдырырға теләүе тураһында раҫлай. Уның Кратер булыуы ла мөмкин, сөнки ул ғәскәрҙең күпселек өлөшө менән етәкселек итә һәм үҙен бик яҡшы башлыҡ итеп күрһәтә. Әммә Кратер был ваҡытта яҡында булмай, ә бүтәндәр «Иң көслөһө» тип ишетеүҙе уңайлыраҡ күрә. Искәндәрҙең нимә тип яуаплауына ҡарамаҫтан, Кратер үлтерелә, ә империяны ғәскәр башлыҡтары бүлгеләй ([[диадохтар]]).

== Искәндәр Зөлҡәрнәй табуты ==

Диадох (Птолемей I Сотер) б. э. т. 322 йылда  Искәндәрҙең бәлзәмләнгән кәүҙәһен Мысырға - Мемфис ҡалаһына күсерткән. Мумия унда, бәлки, [[Серапейон]] ҡорамында һаҡланғандыр, ә һуңынан, ихтимал Птолемей II Филадельф инициативаһы менән, [[Искәндәриә]] ҡалаһына алып барылған{{sfn|Chugg|2002|loc=p. 14—19}}.

Б.э.т. 30 йылда беренсе Римс императоры [[Октавиан Август|Октавиан]] яңылыш ҡағылып, уның танауын емергән{{sfn|Дион Кассий|loc=LI, 16}}.

Һуңғы тапҡыр Искәндәр мумияһы 215 йылда император ''Каракалланың'' Искәндәриә ҡалаһында булыуы айҡанлы телгә алына. Император Искәндәргә айырата ихтирамы билдәһе итеп төрбәгә үҙенең туникаһын һәм йөҙөгөн һалып ҡалдыра{{sfn|Геродиан|1996|loc=IV, 8, 9}}.

Наполеон I-нең экспедиция корпусы Мысырҙа саркофаг таба һәм ул инглиздәргә тапшырыла. Саркофаг ''Нектанеб II''-неке тип фараз итәләр{{sfn|Chugg|2002|loc=p. 9}}<ref group="к">Существует распространённая Птолемеем I легенда, будто именно Нектанеб II был настоящим отцом Александра.</ref> Уны ваҡытлыса Искәндәрҙе ерләр өсөн тотонған булғандарҙыр{{sfn|Chugg|2002|loc=p. 19}}.''Птолемейҙар'' йыш ҡына фирғәүендәрҙең төрлө артефакттарын үҙ маҡсаттарында файҙаланған, шул уҡ ваҡытта Птолемей Беренсенең  бөйөк яулаусыны лайыҡлы ерләү ойоштороу өсөн  ваҡыты ла булмаған{{sfn|Chugg|2002|loc=p. 19}}. Хәҙер был саркофаг  [[Бөйөк Британия|Британия музейында]] [[Лондон]]да һаҡлана<ref>[http://www.britishmuseum.org/explore/highlights/highlight_objects/aes/s/sarcophagus_of_nectanebo.aspx Sarcophagus of Nectanebo II] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120826185222/http://www.britishmuseum.org/explore/highlights/highlight_objects/aes/s/sarcophagus_of_nectanebo.aspx |date=2012-08-26 }}, The British Museum</ref>.

== Искәндәриә ҡалаһы ==
[[Файл:Alexandrie. Place des Consuls. (n.d.) - front - TIMEA.jpg|миниатюра|400px|Искәндәриә ҡалаһында Консулдар (Мәнсиә) майҙаны]]

{{main|Искәндәриә}}
[[Искәндәриә]] '''Искәндәриә''' ({{lang-ru|Александрия}}, {{lang-ar|الإسكندرية‎‎}}, мысыр ғәрәп телендә اسكندريه, {{lang-grc|Ἀλεξάνδρεια}}, {{lang-la|Ălĕxăndrīa, Ălĕxăndrēa}}, {{lang-cop|{{coptic|Ⲣⲁⲕⲟⲧⲉ}}}}, Rakotə, Rakoda) ҡалаһына б.э.т. 332 йылда Искәндәр Зөлҡәрнәй нигеҙ һалған һәм ҡала бөгөнгө көнгә тиклем һаҡланған<ref name="Викитека ВЭС">{{ВТ-ВЭС|Искәндәрия}}</ref>. Байтаҡ быуаттар ул үҫешә алмай торһа ла  XIX быуатта тергеҙелә башлай. [[Нил]] дельтаһында урынлашҡан , [[Мысыр]]ҙың икенсе иң ҙур ҡалаһы һәм төп диңгеҙ порты.

== Искәндәр Зөлҡәрнәй мосолман һәм шәреҡ риүәйәттәрендә ==

[[File:Abu el-Abbas el-Mursi Mosque in Alexandria.jpg|thumb|400px|Искәндәриәлә Әбү әл-Аббас мәсете]]
Мосолман донъяһында - төрлө милләттәрҙә, төрлө телдәрҙә Искәндәр Зөлҡәрнәй ҙурлана, уның тураһында әҫәрҙәр, төрлө риүәйәттәр ижад ителә. Мәҫәлән,  фарсы шиғриәте классигы [[Низами Гәнжәүи]]ҙең киң билдәле "Искәндәрнамә" поэмаһы<ref name="evl">[http://feb-web.ru/feb/ivl/vl2/vl2-3282.htm Статья „Низами Гянджеви“] // История всемирной литературы: В 9 томах. — АН СССР, 1983.</ref> ({{lang-fa|اسکندرنامه}}, {{lang-ru|'''«Искендер-наме»'''}} Автор Искәндәр Зөлҡәрнәй тураһындағы төрлө сюжеттарҙы һәм риүәйәттәрҙе әҙәби йәһәттән эшкәртеп, донъя хазинаханаһына ингән поэма ижад иткән <ref>[http://www.iranicaonline.org/articles/eskandar-nama-of-nezami ESKANDAR-NĀMA OF NEẒĀMĪ]</ref> Уны Гәнжәүи фарсыларҙың камил батшаһы, зороастризмды еңгән һәмхаҡ дин килтергән шәхес итеп һүрәтләй{{sfn|Hattendorff|2013|loc=s. 35—36}}. Әҫәр европа рыцарь романдарына  яҡын, әммә Низами үҙ фәлсәфә йүнәлешен  эҙмә-эҙлекле үткәрә, ә Зөлҡәрнәй грек һәм һинд аҡыл эйәләре менән фәнни кимәлдә әңгәмәләр алып бара. Бынан тыш, поэмала утопик элемент бар: Искәндәр төньяҡҡа сәйәхәт ваҡытында батшалар ҙа, ярлылар ҙа, боҙоҡлоҡтар ҙа булмаған ер тапҡан була{{sfn|Литература Востока в Средние века|1970|loc=с. 137}}<ref>Краткая литературная энциклопедия. М., 1968. Т. 5. стб. 269—270</ref>.

Бөтә мосолман донъяһында Искәндәр тураһында төрлө легендалар йөрөгән.  Иң киң таралған сюжеттарҙың береһе - Искәндәрҙең бөтәһенән йәшереп йөрөгән ике мөгөҙө булыуы тураһында легендалар; бер сәстараш уның был  серен һыбыҙғыһына һөйләй, ә ул был турала бөтә донъяға белдерә. Был сюжетты  [[Мидас]] тураһындағы грек мифы менән бәйләй торған булғандар, тик ХХ быуат уртаһында легенда башлап Шәреҡтә барлыҡҡа килгән, тигән фараз тыуа{{sfn|Костюхин|1972|loc=с. 106}}. Әйткәндәй, "Ҡурай" тигән башҡорт халыҡ әкиәтендә лә мөгөҙлө хан тураһында бәйән ителә, тик унда Искәндәр исеме аталмай. Хандың мөгөҙө булыуын ҡурай бөтә донъяға яңғырата<ref>[https://schoolfiles.net/2764551 Сказка на тему Курай] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190602180605/https://schoolfiles.net/2764551 |date=2019-06-02 }}</ref>.

Сүриә әҙәбиәтендә Искәндәр тураһында бер нисә әкиәт була, уны ауыл баһадиры итеп, ғәйрәте менән иң яҡшы ат, иң матур ҡыҙҙы һәм иң яҡшы ҡылысты үҙенеке итеүен һүрәтләйҙәр.  Киң таралған «Ҡушмөгөҙ» ҡушаматы Искәндәрҙең торҡаһына мөгөҙ кеүек итеп ике ҡылыс беркетеп дошмандарын ҡырыуы менән бәйле бирелгән {{sfn|Костюхин|1972|loc=с. 136—137}}. 
[[File:Ahmedi - Incipit Page with Illuminated Titlepiece - Walters W6642B - Full Page.jpg|thumb|слева|Әхмәҙи - Искәндәрнамә әҫәренең титул бите]]
Грузин һәм тажик фольклореында Искәндәр исеме ҡарттарҙы үлтереү   ([[геронтоцид]]) йолаһын бөтөрөүсе итеп ҡабул ителә {{sfn|Костюхин|1972|loc=с. 145—146}}.

Әзербайжан  фольклорында Искәндәр батшанан яһаҡ алыр өсөн диңгеҙҙе яндырыуы һүрәтләнә{{sfn|Костюхин|1972|loc=с. 151}}.

Төрөк әҙәбиәтендә  Искәндәр тураһындағы сюжетты батша һарайы шағиры  ''Әхмәҙи'' «Искәндәрнамә» әҫәрендә яҙа (1400 йыл). Уның поэипһы Низамиҙыҡына оҡшатып яҙылған булған<ref>Краткая литературная энциклопедия. М., 1962. Т. 1. стб. 372</ref>, шул уҡ ваҡытта уға яуап биреү кеүек тә булып сыҡҡан{{sfn|Литература Востока в Средние века|1970|loc=с. 364—365}}. Дөйөм алғанда фантазия һәм мажаралылыҡ йәһәтенән  Әхмәҙи  Низами менән Фирдоусиҙан көслөрәк яҙҡан, етмәһә автор суфыйлыҡ менән мауыҡҡан, был поэманың йөкмәткеһендә сағылмай ҡалмаған. «Искәндәрнамә»нең ябайыраҡ яҙылған  прозаик версияһы ла булған, уны Әхмәҙиҙең туғаны Хамзави яҙған булған{{sfn|Литература Востока в Средние века|1970|loc=с. 364—365}}.

[[Урта Азия]] төрки шағиры  тюркский поэт [[Алишер Навои|Ғәлишәр Нәваи]] (XV быуат) «Искәндәр диуары» тигән әҫәрендә Искәндәр тормошондағы фантастик сюжеттарҙы файҙаланып яҙылған (тере һыу эҙләү, илбаҫарҙарҙан һаҡланыу өсөн диуар төҙөүе һәм башҡалар)<ref>Краткая литературная энциклопедия. М., 1968. Т. 5. стб. 64—65</ref>.

== Искәндәр Зөлҡәрнәй башҡорт рухи донъяһында ==

Башҡорттар ҙа, мосолман булараҡ, Александр Искәндәр Зөлҡәрнәйҙе '''Ҙү-л-Ҡәрнәйн''' (''ҡуш мөгөҙлө'')  тип белә({{lang-ar|ذو القرنين}} <ref>{{ВТ-ЭСБЕ|Искандер Зулькарнайн}}</ref>) — тәҡүәлек өлгөһө һәм бөйөк батша,  халыҡтарҙы Аллаһы тәғәләгә ҡаршы булыусыларҙан, Йәьжүж үә Мәъжүждән  һаҡлаусы диуар төҙөткән, тип таный. [[Ҡөрьән|Ҡөрьән Кәримдең]] [[Әл-Кәһф сүрәһе]]ндә Ҙү-л-Ҡәрнәйн исеме  дүрт тапҡыр телгә алынған.<ref>[https://wikisource.org/wiki/%D3%98%D0%BB-%D0%9A%D3%99%D2%BB%D1%84_%D1%81%D2%AF%D1%80%D3%99%D2%BB%D0%B5 Ҡөрьән, Әл-Кәһф, 18-се сүрә]</ref><ref name="КНЭ">{{Из КНЭ|2|423|Зулкарнайн}}</ref>

Искәндәр Зөлҡәрнәйгә башҡорттарҙың оло ихтирамы  исеме лә, ҡушаматы ла айырым исемдәр булып ҡулланышҡа инеп китеүенән күренә. Искәндәр исеме лә, Зөлҡәрнәй исеме лә иң йыш осраған исемдәрҙән булған. Хәҙер ҙә балаларына Искәндәр тип йыш ҡушалар.

"Башҡорт исемдәре" китабында был исемдәргә ошондай аңлатмалар бирелә:
*''Зөлҡәрнәй'' (ғәр) - ҡуш мөгөҙлө (Александр Македонскийҙың ҡушаматынан)<ref>Т. Кусимова, С. Бикҡолова.Башҡорт исемдәре. - Өфө, 2006 - 46-сы бит</ref> 
*''Искәндәр'' (ғәр.) - батыр, ғәйрәтле, кешеләрҙе яҡлаусы (Искәндәр Александр исеменең ғәрәпсә әйтелеш формаһы)<ref>Т. Кусимова, С. Бикҡолова.Башҡорт исемдәре. - Өфө, 2006 - 52-се бит</ref>

== Искәндәр Зөлҡәрнәй образы рәсем сәнғәтендә ==

<gallery>
Файл:Alexander and Aristotle.jpg|Искәндәр һәм [[Аристотель]].
Файл:Iskandar (Alexander) and the Talking Tree, Folio from a Great Mongol Shahnameh.jpg|Бөйөк Искәндәр ағас төбөндә. 14-се быуат. Фарсы миниатюраһы.
Файл:Jean Fouquet- The Coronation of Alexander, from the book Histoire Ancienne.JPG|Жан Фукеның "Антик тарих" китабынан Искәндәрҙең таж кейеү тантанаһы (15-се быуат рәсеме).
Файл:Pallas Athena by Rembrandt Museu Calouste Gulbenkian 1488.jpg|Бөйөк Искәндәр. [[Рембранд]]. 1655
Файл:Thalestris, Queen of the Amazons, visits Alexander (1696).jpg|Амазонкалар батшабикәһе Талестристың Искәндәр менән осрашыуы (Кайверрос, 1696).
Файл:Alexander 1.jpg|Бөйөк Искәндәр менән Иран шаһы Дарий III осрашыуы . (Франция, 17-се быуат)
Файл:Charles Le Brun - Entry of Alexander into Babylon.JPG|Искәндәрҙең Вавилонға инеүе (Шарль Ле Брун, 1673).
Файл:Alexander The Greate and Roxane by Rotari 1756.jpg|Бөйөк Искәндәр һәм Роксана  (П.Антонио Ротари,  1756)
Файл:LubokAlexanderPorus.jpg|Порус батша менән һуғышта  Бөйөк Искәндәр.
Файл:Alexander and Porus draw.jpg|Бөйөк Искәндәр Порус батшаны әсир итеп алғандан һуң Гидаспов майҙанында 
Файл:Le Brun, Alexander and Porus.jpg| Бөйөк Искәндәрҙең Һиндостанды яулап алыуы һәм Порус батша.
Файл:Thais calls upon Alexander the Great to put the palace of Persepolis to the torch by G. Simoni.jpg|Таис Бөйөк Искәндәрҙе   Г. Симони төҙөгән Персеполь һарайын яндырырға өндәй (Г. Симони).. 
Файл:The Death of Alexander the Great after the painting by Karl von Piloty (1886).jpg|Искәндәрҙең үлеме (Карл фон Пилоти, 1886).
Файл:Mid-nineteenth century reconstruction of Alexander's catafalque based on the description by Diodorus.jpg| Искәндәр катафалкы. Диодорҙың һүрәтләүе буйынса реконструкция.19-сы быуат
</gallery>
</center>

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|3}}

=== Өҫтәмә мәғлүмәт ===
<div class="references-small" style="overflow: auto; padding: 3px" >
<references group="сн"/>
</div>

=== Беренсе сығанаҡтар ===
* [http://militera.lib.ru/h/arrian/index.html ''Арриан Флавий''], Поход Александра. — М.: МИФ, 1993
* [http://militera.lib.ru/h/rufus/index.html ''Квинт Курций Руф''], История Александра Македонского. — М.: Издательство МГУ, 1993
* [http://ancientrome.ru/antlitr/plutarch/sgo/alexander.htm ''Плутарх''], Александр, Сравнительные жизнеописания в двух томах, — М.: Издательство «Наука», 1994
* [http://perseus.mpiwg-berlin.mpg.de/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0084&query=book%3D%2310 ''Диодор Сицилийский''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160409163728/http://perseus.mpiwg-berlin.mpg.de/cgi-bin/ptext?doc=Perseus:text:1999.01.0084&query=book=%2310 |date=2016-04-09 }}, Книга XVII с сайта проекта Perseus
* [http://www.forumromanum.org/literature/justin/english/trans11.html ''Юстин''], Эпитомы Помпея Трога

=== Һайланған историграфия ===
{{refbegin|3}}
* Александрия. Роман об Александре по русской рукописи XV века. Подг. М. Н. Ботвинник, Я. С. Лурье, О. В. Творогов. — М.—Л.: Наука, 1966. — 285 с.
* ''Бертельс Е. Э.'' Роман об Александре. — М.—Л.: Изд-во АН СССР, 1948. — 136 с.
* {{книга
 |автор         = Бойназаров Ф. А.
 |часть         = 
 |ссылка часть  = 
 |заглавие      = Проблемы традиции и современности: (Образ и личность Александра Македонского)
 |оригинал      = 
 |ссылка        = 
 |викитека      = 
 |ответственный = 
 |издание       = 
 |место         = М.
 |издательство  = Наука
 |год           = 1990
 |том           = 
 |страницы      = 
 |страниц       = 272
 |серия         = 
 |isbn          = 
 |тираж         = 3&nbsp;000
}}
* ''Гафуров Б. Г.'', ''Цибукидис Д. И.'' Александр Македонский и Восток. — М.: Главная редакция восточной литературы изд-ва «Наука», 1980. — 456 с.
* ''Грин П.'' Александр Македонский: Царь четырех сторон света. — М.: Центрполиграф, 2002. — 299 с.
* Дройзен И. Г. История эллинизма. Т. 1. (любое издание).
* ''Ковалёв С. И.'' Александр Македонский. — Л.: Соцэкгиз, 1937. — 137 с.
* ''Костюхин Е. А.'' Александр Македонский в литературной и фольклорной традиции. — М.: Главная редакция восточной литературы изд-ва «Наука», 1972. — 190 с.
* ''Маринович Л. П.'' Время Александра Македонского // Источниковедение Древней Греции. Эпоха эллинизма. — М.: МГУ, 1982. — С. 22-65
* ''Маринович Л. П.'' Греки и Александр Македонский: К проблеме кризиса полиса. — М.: Наука — Восточная литература, 1993. — 288 с.
* ''Ртвеладзе Э.'' Александр Македонский в Бактрии и Согдиане. — Ташкент, 2002. — 180 с.
* Фишер-Фабиан С. Александр Великий. Мечта о братстве народов. Смоленск: Русчи, 1994. 416 с.: ил.
* ''Фор П.'' Александр Македонский. — М.: Молодая гвардия, 2011. — 445 с.
* ''Фор П.'' Повседневная жизнь армии Александра Македонского. — М.: Молодая гвардия—Палимпсест, 2008. — 400 с.
* {{книга
 |автор         = Шахермайр Ф.
 |часть         = 
 |ссылка часть  = 
 |заглавие      = Александр Македонский
 |оригинал      = 
 |ссылка        = 
 |викитека      = 
 |ответственный = 
 |издание       = 
 |место         = М.
 |издательство  = Наука
 |год           = 1984
 |том           = 
 |страницы      = 
 |страниц       = 384
 |серия         = 
 |isbn          = 
 |тираж         = 
}}
* ''Шифман И. Ш.'' Александр Македонский. — Л.: Наука, 1988. — 208 с.
* A Companion to Alexander Literature In The Middle Ages. Ed.: D. Zuwiyya. — Leiden: Brill, 2011. — 410 p.
* ''Bosworth A. B.'' Alexander the Great. // Cambridge Ancient History. Vol. VI: The Fourth century B.C. — Cambridge: Cambridge University Press, 1994. — P. 791—875
* ''Chugg A.'' The Sarcophagus of Alexander the Great? // Greece & Rome, Second Series, Vol. 49, No. 1 (Apr., 2002). — P. 8-26
* ''Bosworth A. B.'' Conquest and Empire: The Reign of Alexander the Great. — Cambridge: Cambridge University Press, 1993. — 348 p.
* ''Hamilton J. R.'' Alexander’s Early Life // Greece & Rome, 2nd Series. — 1965. — Vol. 12, No. 2 (October). — P. 117—124
* ''Heckel W.'' The Conquests of Alexamder the Great. — Cambridge, 2008. — 240 p.
* ''Nawotka K.'' Alexander the Great. — Cambridge, 2010. — 440 p.
* ''O’Brien J. M.'' Alexander the Great: The Invisible Enemy. — London—New York: Routledge, 1992. — 336 p.
* ''Stoneman R.'' Alexander the Great. — Routledge, 1997. — 122 p.
* ''Thomas C. G.'' Alexander the Great in his World. — Blackwell, 2007. — 265 p.
{{refend}}

== Һылтанмалар ==
{{Commons|Alexander the Great}}
* [http://шонкар.рф/shonkarrubrikalari/128-shexes/1649-iskender-zolkerney Азат ЮЛАН «Искәндәр Зөлҡәрнәй. (Александр Македонский)». «Шоңҡар», № 7, 2011 йыл.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160308091326/http://xn--80atidn7b.xn--p1ai/shonkarrubrikalari/128-shexes/1649-iskender-zolkerney |date=2016-03-08 }}
* {{ВТ-ЭСБЕ|Александр Великий}}
* [http://militerra.com/index.php?option=com_content&task=blogcategory&id=23&Itemid=53 Сражения Александра Македонского на сайте «Militerra.com — битвы мировой истории от древности до первой мировой»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161104002201/http://militerra.com/index.php?option=com_content&task=blogcategory&id=23&Itemid=53 |date=2016-11-04 }}
* [http://battles.h1.ru/alex_maked.shtml Войны Александра Македонского на сайте «Битвы»]
*[http://vatandash.ru/pics/pdf/2778.pdf Зөлҡәрнәй атлы яугир хәтирәләре] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190602124442/http://vatandash.ru/pics/pdf/2778.pdf |date=2019-06-02 }}

{{Яҡшы мәҡәлә|Тарих}}

[[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]]
[[Категория:Б. э. т. 356 йылда тыуғандар]]
[[Категория:Б. э. т. 323 йылда вафат булғандар]]
[[Категория:Алфавит буйынса фараондар]]
[[Категория:Грецияла тыуғандар]]
[[Категория:Иран хакимдары]]
[[Категория:Илаһилаштырылған монархтар]]
[[Категория:Македония ғәскәр башлыҡтары]]
[[Категория:Македония батшалары]]
[[Категория:Б. э. т. IV быуат хакимдары]]
[[Категория:«Илаһи комедия» персонаждары]]