Кавказ Албанияһы битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Историческое государство
 |название         = Кавказ Албанияһы
 |самоназвание     = 
 |флаг             = 
 |герб             = 
 |карта            = Ancient_countries_of_Transcaucasia.jpg
 |описание         = «Кембридждың боронғо донъя тарихы» буйынса Кавказ аръяғы IV—VI быуаттарҙа<ref>«Кембриджская история древнего мира».</ref>
 |столица          = 
 |религия          = 
 |язык             = 
 |образовано       = б. э. т. IV
 |ликвидировано    = 705
 |площадь          = 
 |население        = 
 |до               = 
 |после            = 
 |п2               = 
 |п3               = 
 |п4               = 
}}
'''Кавказ Албанияһы''' ({{lang-az|Qafqaz Albaniyası}}) — [[Әзербайжан]] тарихында дәүләт.

== Тарихы ==
Хәҙерге Әзербайжан территорияһының ҙур өлөшөндә б. э. т. I мең йыллыҡта кавказ албандары тигән дөйөм атама аҫтындағы ҡәбиләләр йәшәгән. Улар башлыса лезгин төркөмөнөң (лезгин атамаһы албан берлегенә ингән леги ҡәбиләһе исеменән килеп сыҡҡан) нах-дағстан телдәрендә һөйләшә<ref>''Лезгины''<span> — статья из </span>Большой советской энциклопедии <span>(3-е издание).</span></ref>). Яҙма албан (гәргәри) теленең, йәғни Кабалаки районы теленең, тура вариҫы булып уди теле һанала. Боронғо грек тарихсыһы һәм географы Арриан яҙғанынса, албандар тарих майҙанында тәүләп б. э. т. IV быуатта барлыҡҡа килә. Ғалимдар фаразынса, улар Әхәмәндең Мидия сатрабына, ә Әхәмән державаһы ҡолатылғас, Атропатена батшаларына буйһона. Күрәһең, б. э. т. II быуатта Куранан төньяҡтараҡ албан ҡәбиләләре берлеге барлыҡҡа килгәндер һәм дәүләт берәмеге һыҙаттарын ала башлағандыр<ref>Paulys Real-Encyclopadie der Classishenen altertums nissenshaft. </ref>. Был осорға албандарҙың халыҡтан айырылған ғәскәре һәм ауыр атлы ғәскәре була<ref name="historic.ru">http://historic.ru/books/item/f00/s00/z0000017/st059.shtml «Всемирная История» 1956 г.</ref>. Страбон беҙҙең эраның I быуатында албандарҙы былай тип һүрәтләй:
[[Файл:Zakavkaz-II-I-bc.png|справа|мини|310x310пкс|Кавказ аръяғы дәүләттәре беҙҙең эраға тиклем II—I быуаттарҙа "Бөтә донъя тарихы"на ярашлы<ref>"Всемирная история.</ref>]]
Әммә Страбондың албандар һәм уларҙың йәшәү рәүешенең примитивлығы тураһындағы яҙмаларына ҙур ғына төҙәтмәләр индереү зарур, ул осор ваҡиғалары археологик тикшеренеүҙәр нигеҙендә ентеклерәк тишереүҙе талап итә. Мәҫәлән, [[Шәки]]ҙан көньяҡ-көнсығыштағы Ялойлу-Тапа тигән урында б. э. т. IV—I быуаттарға ҡараған ҡәберлектәр табылған. Уларҙа табылған инвентарҙан ерле халыҡтың ултыраҡ тормош алып барғанлығы, шул осорҙа уҡ ер эшкәртеү һәм һарыҡсылыҡ менән шөғөлләнгәнлеге күренә<ref name="historic.ru"/>. Б. э. т. II<ref>[http://www.iranica.com/articles/albania-iranian-aran-arm Encyclopedia Iranica статья Albania] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130723044613/http://www.iranicaonline.org/articles/albania-iranian-aran-arm |date=2013-07-23 }}: « ''It has been supposed that the unification took place towards the end of the 2nd century B.C., by reason of the wars waged between the Arsacid Mithridates II and Artavazd I, king of Armenia''»</ref> быуатта йә I быуат уртаһында<ref>Всемирная история. — Т. 2. — М<span>.</span>, 1956. — С. 413—417: "''Государство в Албании возникло, по-видимому, в середине I в. ''</ref> Албания [[Дәүләт|дәүләте]] барлыҡҡа килә. Албандарҙың дине урындағы культтар (башлыса тәбиғәт культтары һәм күк яҡтыртҡыстары, айырыуса Ай) менән Атропатенанан ингән [[зороастризм]] ҡушылмаһынан ғибәрәт була<ref name="historic.ru"/>. Б. э. II быуатында Птолемей Албанияла 30-лап «ҡала» (нығытылған торамалар) булыуын билдәләй. Кабала ҡалаһы, б. э. V быуатынан [[Бәрдә]] (Партав) ҡалаһы дәүләттең баш ҡалаһы була. Б. э. I быуаты аҙағында Помпей етәкселегендә римлыларҙың хәрби походынан һуң Албания [[Рим империяһы]]ның йоғонтоһо аҫтында ҡала.

Шуныһын да билдәләргә кәрәк: был өлкәләрҙәге кавказ халҡы әрмәндәр менән яйлап ассимиляциялана, һәм беҙҙең эра башында Страбон Әрмәнстандың бөтә өлкәләре лә «бер телдә һөйләшә» ти, тик был ошо ерҙәр халҡы этник әрмәндәрҙән генә торған тип раҫлау өсөн дәлил була алмай. Академик Дьяконов билдәләүенсә, беҙҙең дәүерҙә боронғо Кавказ аръяғында тел сиктәренең ҡайҙан үткәнлеге билдәле түгел. Урта быуаттарҙа Кавказ аръяғындағы төрлө тел ареалдары бер-береһе менән осрашҡан урындарҙа тел сиктәре диндекеләр менән тап килә башлаған. VII быуатта әрмән географы Анания Ширакаци яҙыуынса, «албандар әрмәндәрҙән тартып алған өлкәләр: Шикашен, Гардман, Колт, Заве һәм тағы Аракс Кураға ҡойған урынға тиклемге 20 өлкә». Утик (Отена) тураһында ул, ҡасандыр бөйөк Әрмәнстандың 12-се провинцияһы булған өлкәгә «албандар хужа» (шул мәлгә), тип яҙа.<ref name="Hewsen">Hewsen R.H. Ethno-history and the Armenian influence upon the Caucasian Albanians. </ref>.<ref><span class="citation">''Шнирельман В. А.''&#x20;Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье&#x20;&#x2F;&#x20;Рецензент: Л. Б. Алаев. — М.: Академкнига, 2003. — 592 с. — 2000 экз. </span></ref>
[[Файл:Ancient_Gabala00.jpg|справа|мини|300x300пкс|Боронғо Кабаланың (Кабалаканың) ҡәлғә диуарҙары ҡалдыҡтары. Аҡ эзбизташ фундаменты ҡалдыҡтар емерелмәһен өсөн XX быуатта төҙөлгән]]
Каспиана — Муган далаһының һәм Талыштың районы, Страбон буйынса, уны Әрмәнстандың беренсе батшалары «мидиҙарҙан» (атропатеналыларҙан) тартып алған<ref>''Страбон''. </ref>. Шуға ҡарамаҫтан, Страбон осоронда уҡ был территория Кавказ Албанияһыныҡы булған. Б. э. II быуатында Әрмәнстан Пайтакаранды тартып ала,<ref>''Robert H. Hewsen''. </ref> әммә Ширакаци осоронда, йәғни 387 йылдан һуң, был провинция ҡабат Әрмәнстанға,<ref name="ИДМ">История древнего мира. — М<span>.</span>, 1989. — Т. 3. — С. 286.</ref>, был юлы сәсәни державаһының бер өлөшө булараҡ Атурпатканға<ref name="Ширакаци">''Анания Ширакаци''. </ref> ҡайта. Пайтакаран халҡы төрлө иран телле ҡәбиләләрҙән тора<ref>''Robert H. Hewsen''. </ref>. Ширакаци фекеренсә, хәҙерге Нахчиван Республикаһының территорияһы өлөшләтә ул саҡта Әрмәнстанға буйһонған Васпуракан һәм Сюник провинцияларыныҡы булған<ref name="Ширакаци">''Анания Ширакаци''. </ref><ref>Карту см. </ref>. Нахчиван округы әрмән батшаларының вариҫтары ҡарамағында була, улар «мардпет» тигән титул («мар башлығы») йөрөтә, ә ырыуҙары «Мардпетакан» тип атала<ref>''Мовсес Хоренаци''. </ref>. Фавст Бузанд яҙыуынса, Нахчивандың үҙендә Бөйөк Тигран тарафынан Фәләстиндән ҡыуып ебәрелгән йәһүдтәр төйәкләнгән; 369 йылда Әрмәнстанға баҫып ингән фарсылар «''ике мең әрмән ғаиләһе менән 16 мең йәһүд ғаиләһен алып сыҡҡан''»<ref name="Фавст">''Фавстос Бузанд''. </ref>.

Ошо уҡ осорҙа албан яҙмаһы барлыҡҡа килә, уны әрмән мәғрифәтсеһе Месроп Маштоц сығара. Ул күпмелер ваҡыт Албанияла йәшәй һәм төбәкте христианлаштырыуға үҙ өлөшөн индерә<ref name="Movses">''Мовсес Каганкатваци''. </ref><ref>[http://www.vehi.net/istoriya/armenia/khorenaci/03.html Мовсес Хоренаци.]</ref>. Ошо уҡ осорҙа Албанияға күсмә халыҡтар — [[һундар]] һәм хазарҙар һөжүм итә<ref>История древнего мира. — Т. 3. — М<span>.</span>, 1989. — С. 287.</ref>. 387 йылда Кураның уң ярындағы ерҙәр Албанияға күскәс, әрмән йоғотоһо тағы ла көсәйә төшә: Отена, Орхистена провинциялары һәм әрмәндәр ҙә, албандар ҙа йәшәгән Каспиананың бер өлөшө әрмәнләшә башлай<ref name="Hewsen">Hewsen R.H. Ethno-history and the Armenian influence upon the Caucasian Albanians. </ref><ref name="vostlit.info">''Минорский В. ''</ref><ref name="ИДМ">История древнего мира. — М<span>.</span>, 1989. — Т. 3. — С. 286.</ref>. Иртә Урта быуаттарҙа албан халҡының бер өлөшө әрмәнләшә, бер өлөшө иранлаша, һәм Албания [[X быуат|Х]] быуатҡа тарихта ғына тороп ҡала. Ләкин мосолман географтары яҙыуынса, [[X быуат]]та әле Албания баш ҡалаһы Барданың халҡы албанса һөйләшә<ref>[http://history.kubsu.ru/pdf/kn4_95-104.pdf Арабские источники о населённых пунктах и населении Кавказской Албании и сопредельных областей (Ибн Руста, ал-Мукаддасий, Мас’уди, Ибн Хаукаль)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090920030550/http://history.kubsu.ru/pdf/kn4_95-104.pdf |date=2009-09-20 }}</ref><ref>[http://www.kulichki.com/~gumilev/HE2/he2103.htm История Востока. В 6 тт. — Т. 2. Восток в средние века.] — М<span>.</span>: «Восточная литература», 2002. </ref>. Ошо уҡ ғәрәп авторҙары белдереүенсә, [[Бәрдә]] менән [[Шамур]] артында, хәҙерге [[Таулы Ҡарабах]] территорияһында, әрмәндәр йәшәй<ref>''Караулов Н. ''</ref>.

== Иҫкәрмәләр ==
<references />

== Һылтанмалар ==
* [https://web.archive.org/web/20110515224029/http://rbedrosian.com/kg7.htm About the Caucasian Albania (section 10)]
* [http://www.caucasianhistory.org/ Caucasian History] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20040326082709/http://www.caucasianhistory.org/ |date=2004-03-26 }}
* [http://www.youtube.com/watch?v=_GGioGAvY_Y Mehriban Əliyeva Qafqaz Albaniyası haqqında]
* [http://www.caucasianhistory.org/ Qafqaz Albaniyası haqqında portal (rusca)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20040326082709/http://www.caucasianhistory.org/ |date=2004-03-26 }}
* [http://www.elibrary.az/docs/piriyev.pdf Vaqif Piriyev, Azərbaycanın tarixi-siyasi coğrafiyası, «Müəllim» nəşriyyatı, Bakı, 2006]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* [http://www.anl.az/down/meqale/xalqqazeti/xalqqazeti_iyun2009/83866.htm Qafqaz Albaniyasının məbədləri]
* {{cite web |url=http://www.azadliq.info:80/9296.html |archiveurl=https://web.archive.org/web/20161116163316/http://www.azadliq.info:80/9296.html |archivedate=2017-08-04 |title=Qədim Azərbaycan dövləti – Albaniya |author=“Azadlıq”ın Araşdırmaçı Jurnalistlər Qrupu |date=2011-09-13 |publisher=azadliq.info |accessdate=2017-08-04 |language= }}
* {{cite web |url=http://www.azadliq.info:80/9338.html |archiveurl=https://web.archive.org/web/20161116163530/http://www.azadliq.info:80/9338.html |archivedate=2017-08-04 |title=Qədim Azərbaycan dövləti–Albaniya |author=“Azadlıq”ın Araşdırmaçı Jurnalistlər Qrupu |date=2011-09-14|publisher=azadliq.info |accessdate=2017-08-04 |language= }}

[[Категория:Кавказ Албанияһы| ]]
[[Категория:Әзербайжан тарихында дәүләттәр]]