Кадмий битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Тәржемә кәрәк|ru}}
{{Карточка химического элемента
| имя = Ка́дмий / Cadmium (Cd)
| символ = Cd
| номер = 48
| вверху                   = [[Цинк|Zn]]
| внизу                    = [[Терегөмөш|Hg]]
| внешний вид = [[Файл:Cadmium-crystal bar.jpg|200px]]<br />Йылтыр‑аҡ төҫтәге йомшаҡ, еңел сүкелеүсән, һуҙылыусан металл
| атомная масса = 112,411(8)<ref name="iupac atomic weights">{{статья|автор=Michael E. Wieser, Norman Holden, Tyler B. Coplen, John K. Böhlke, Michael Berglund, Willi A. Brand, Paul De Bièvre, Manfred Gröning, Robert D. Loss, Juris Meija, Takafumi Hirata, Thomas Prohaska, Ronny Schoenberg, Glenda O’Connor, Thomas Walczyk, Shige Yoneda, Xiang‑Kun Zhu.|заглавие=Atomic weights of the elements 2011 (IUPAC Technical Report)|ссылка=http://iupac.org/publications/pac/85/5/1047/|язык=en|издание=Pure and Applied Chemistry|год=2013|том=85|номер=5|страницы=1047-1078|doi=10.1351/PAC-REP-13-03-02}}</ref>
| радиус атома = 154
| энергия ионизации 1 = 867,2 (8,99)
| конфигурация = [Kr] 4d<sup>10</sup> 5s<sup>2</sup>
| ковалентный радиус = 148
| радиус иона = (+2e) 97
| электроотрицательность = 1,69
| электродный потенциал = −0,403<ref name="ХЭ"/>
| степени окисления = 2
| плотность = 8,65
| теплоёмкость = 26,0<ref name="ХЭ">{{книга
|заглавие       = Химическая энциклопедия: в 5-ти т.
|ответственный  = Редкол.: Кнунянц И. Л. (гл. ред.)
|место          = {{М.}}
|издательство = Советская энциклопедия
|год = 1990
|том = 2
|страницы = 280
|страниц = 671
|тираж = 100&nbsp;000
}}</ref>
| теплопроводность = 96,9
| температура плавления = 594,1
| теплота плавления = 6,11
| температура кипения = 1&nbsp;038
| теплота испарения = 59,1
| молярный объём = 13,1
| структура решётки = гексагональная
| параметры решётки = a=2,979 c=5,618
| отношение c/a = 1,886
| температура Дебая = 209
}}
{{Элемент периодической системы|align=center|fontsize=100%|number=48}}

'''Ка́дмий''' — [[Менделеев Дмитрий Иванович|Д. И. Менделеевтың]] [[Химик элементтарҙың периодик системаһы|химик элементтарҙың периодик системаһындағы]], ун икенсе төркөм (иҫке классификацияла — икенсе төркөмсәлә торған), бишенсе периоды, 48-се [[атом номер]]лы [[химик элемент|элементы]]. '''Cd''' символы менән билдәләнә ({{lang-la|Cadmium}}). '''Кадмий''' [[ябай матдә]] ([[Регистрацион номеры CAS|CAS-номеры]]: {{CAS|7440-43-9}}). Йылтыр‑аҡ төҫтәге йомшаҡ, еңел сүкелеүсән, һуҙылыусан металл.
<br clear="left" />

== Мәғлүмәт ==
иреү t 321,1°С, ҡайнау t 766,5°С, тығыҙлығы 8650 г/см3. К. — ғәҙәттән тыш үткәргес, диамагнит. Дымлы һауала һаҡлаусы оксид плёнкаһы менән ҡаплана, бүлмә температураһында органик булмаған [[кислоталар]], [[галогендар]] менән үҙ‑ара тәьҫир итешә. Кадмий парҙары һәм уның берләшмәләре ағыулы, тынды быуа, ҡоҫтора, нервы системаһын фалижлай (ПДК 0,1 мг/л).

== Асылыу тарихы ==
Немец профессоры [[Штромейер Фридрих|Ф. Штромейер]] тарафынан [[1817]] йылда асыла.

== Атамаһының тарихы ==
Штромейер уны Германияла табылған цинк рудаһы буйынса грекса атамаһы менән атаған— καδμεία. Тора-бара боронғо грек мифологияһы геройы [[Кадм]] иҫтәлеге менән атала.

== Физик үҙенсәлеге ==
Кадмий — серебристо-белый мягкий [[металл]] с гексагональной решёткой. Если кадмиевую палочку изгибать, то можно услышать слабый треск — это трутся друг о друга микрокристаллы металла (так же трещит и пруток олова).

== Химик үҙенсәлеге ==
Кадмий расположен в одной группе периодической системы с [[цинк]]ом и [[ртуть]]ю, занимая промежуточное место между ними, поэтому некоторые химические свойства этих элементов сходны. Так, [[сульфиды]] и [[оксиды]] этих элементов практически нерастворимы в воде. С углеродом кадмий не взаимодействует и карбидов не образует<ref name="реферат">{{cite web|url=http://www.ref.by/refs/93/37306/1.html|title=Химия кадмия|description=Описание соединений кадмия, его открытия и т.п.|lang=ru|accessdate=2010-05-16|archiveurl=http://www.webcitation.org/618KPXtT0|archivedate=2011-08-22}}</ref>.

== Башҡортостан кадмий етештереү ==
Башҡортостанданда кадмий баҡыр колчеданы ятҡылыҡтары рудаларында бар (0,01 %‑ҡа, һирәгерәк 0,1 %‑ҡа тиклем), шулай уҡ республиканың көньяҡ‑Көнсығышында баҡыр‑кобальт ятҡылыҡтары рудаларында, баҡырлы ҡомташтарҙа табылған. Кадмий цинк концентраттарын башлыса өҫтәмә продукттарҙы көкөрт кислотаһы эретмәһе йәки файҙаланылған цинк электролиты менән һелтеһеҙләндергәндән һуң, цинк туҙаны менән ултыртып йәки электролизлап айырған саҡта, бер ыңғай уларҙың составында алалар. Учалы тау-байыҡтырыу комбинатының байыҡтырыу фабрикаһының ҡалдыҡ һаҡлағыстарында 1396 т (2007), Башҡортостан баҡыр‑көкөрт комбинатында — 2696, Бүребай тау‑байыҡтырыу комбинатында — 26 т К. йыйылған."Унипромедь" ААЙ(Екатеринбург ҡалаһы)тарафынан «Уралзолоторазведка» (Өфө) Урал комплекслы геологоразведка экспедицияһы менән берлектә буш тау тоҡомдары өйөмдәренән һәм руданы байыҡтырыу ҡалдыҡтарынан кадмий айырып алыуҙың ҡатнаш ысулдары тикшерелә: биоокислау һәм электроимпульслы технология менән (Учалы тау‑байыҡтырыу комбинаты) йәки биоокислау һәм флотация ярҙамында яңынан таҙартыу (Башҡортостан баҡыр‑көкөрт комб‑ты). 2006 йыл «Маггеоэксперт» ЯАЙ (Магнитогорск ҡ.) тарафынан Мәскәү ҡорос һәм иретмәләр ин‑ты м‑н берлектә кондицияһыҙ рудаларҙы һәм байыҡтырыу ҡалдыҡтарын продуктив эретмәләргә һелтеһеҙләндереп, һуңынан уларҙы ион алмаштырыусы ыҫмалаларҙа ҡуйыртып кадмий айырып алыу (башҡа ҡиммәтле компоненттар менән бергә) буйынса ғилми‑тикшеренеү эштәре башҡарыла һәм уларҙы сәнәғәт күләмендә индереү (Учалы тау‑байыҡтырыу комбинаты, Башҡортостан баҡыр‑көкөрт комбинаты, Бүребай тау‑байыҡтырыу комб‑ты) маҡсатҡа ярашлы булыуы нигеҙләнә.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
{{commons|Cadmium}}
* [http://www.webelements.com/webelements/elements/text/Cd/key.html Кадмий на Webelements]
* [http://n-t.ru/ri/ps/pb048.htm Кадмий в Популярной библиотеке химических элементов]

{{Периодическая система элементов}}

[[Категория:Химик элементтар]]
[[Категория:Металл булмағандар]]
[[Категория:Үтә хәүефле матдәләр]]
[[Категория:Радиоактив элементтар]]
[[Категория:Кадмий|*]]
[[Категория:Күсеүсе металдар]]