Китап баҫыу битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Яҡшы мәҡәлә}}
: ''Был мәҡәлә китап баҫыу тарихы тураһында. '' ''Хәҙерге торошо тураһында '' ''[[Нәшриәт]] һәм [[Полиграфия]] мәҡәләләрен ҡарағыҙ.'' 

[[Файл:Buchdruck-15-jahrhundert 1.jpg|thumb]]
'''Китап баҫыу''' — баҫма продукция етештереү процесы. Термин ғәҙәттә тарихи мәғәнәлә ҡулланыла.

== Китап баҫыу тарихы ==
=== Китап баҫыуҙы уйлап сығарыу ===
Китап баҫыу ике мәртәбә уйлап сығарыла: [[Ҡытай]]ҙа һәм [[урта быуаттар|урта быуаттағы]] [[Европа|Европала]]. Ҡайһы бер мәғлүмәтәр буйынса Ҡытайҙа китап баҫыуҙы Б.Э.Т 581 йылда (Julien, «Documents sur l’art d’imprimerie»), ә Ҡытай мәғлүмәттәре буйынса [[936]] һәм [[993 йыл]]дар араһында уйлап тапҡандар (ҡарағыҙ Дүрт бөйөк асыш 868 йылда баҫылған Алмаз сутраһы тигән будда тексы, теүәл датаһы ҡуйылған беренсе баҫма булып һаҡлана.

=== Даналап баҫыу ===
Текст, рәсем һәм һүрәттәрҙе даналап баҫыу техникаһы бөтә [[Көнсығыш Азия]]ла киң ҡулланыла. Туҡымаға һәм һуңыраҡ [[ҡағыҙ]]ға баҫыу ысулы Боронғо Ҡытайҙа барлыҡҡа килгән. Бөгөнгө көнгә тиклем һаҡланған туҡымаға баҫыу өлгөләре Ҡытайҙа эшләнгән һәм б.э.т 220 йыл тип даталанған. Көнбайышта баҫылған баҫма өлгөләре [[Боронғо Мысыр]]ҙа [[Боронғо Рим|Рим]] идараһы ваҡытына ҡарай.

=== Көнсығыш Азияла ===
Беҙҙең көндәргә тиклем һаҡланған иң тәүге баҫма гравюра Ҡытайҙа [[Хан династияһы]] дәүеренә ҡарай, улар рәсемдең күсермәһен [[ебәк]]кә өс төҫ менән баҫҡан. [[Ҡағыҙ]]ға баҫыуҙың иң тәүге өлгөһө лә Ҡытайҙыҡы, ул [[VII быуат]]ҡа ҡарай.

[[IX быуат]]та ҡағыҙға баҫыуҙы профессиональ кимәлдә үҙләштергәндәр, [[Британия китапханаһы]]нда һаҡланған Алмаз сутраһы&nbsp;&nbsp;—- беҙҙең көндәргә тиклем һаҡланған тулы баҫма китап<ref>{{cite web|url=http://www.bl.uk/onlinegallery/sacredtexts/diamondsutra.html|title=Oneline Gallery: Sacred Texts|publisher=British Library|archiveurl=http://www.webcitation.org/68gbeTXGK|archivedate=2012-06-25}}</ref>. [[X быуат]]та сутра һәм картиналарҙың 400 мең күсермәһе баҫыла, конфуциан классикаһы нәшер ителә. Тәжрибәле китап баҫыусы көнөнә икешәр табаҡлы 2000 бит баҫа алған<ref name="Needham">
{{cite book|title=Paper and Printing|author=Tsien Tsuen-Hsuin|author2=Joseph Needham|series=Science and Civilisation in China|volume=5 part 1|publisher=Cambridge University Press|page=158,201|year=1985}}</ref>.

Китап баҫыу Ҡытайҙан [[Корея]] һәм [[Япония]]ға тарала, улар ҡытай логограмаларын ҡуллана; [[Турфун]] һәм [[Вьетнам]]да башҡа шрифтар менән китап баҫыу ысулын ҡулланалар. Ҡағыҙ уйлап табыуҙан айырмалы булараҡ, китап баҫыу техникаһы<ref>{{cite book|last=Carter|first=Thomas|title=The Invention of Printing in China|pages=102–111|year=1925}}
</ref> ислам донъяһында таралмай.

=== Яҡын Көнсығышта ===
Туҡымаға берәмләп баҫыу Рим дәүерендәге [[Мысыр]]ҙа [[IV быуатт]]а барлыҡҡа килә. Ғәрәпсә «тарш» тип аталған [[ксилография]] ысулы ғәрәп Мысырында, IX—X быуаттарҙа, башлыса, доға һәм [[бетеү]] өсөн ҡулланылған.

Мисәт һырҙары (гравюралар) ҡурғаш, аҡ ҡурғаш, йәки балсыҡтан эшләнгән тигән фекерҙәр ҙә бар. Ҡулланылған ысулдарҙың мосолман донъяһынан ситтә йоғонтоһо ҙур булмай. 

Европа ағас гравюралар менән баҫыуҙы мосолман донъяһынан ҡабул итә, металл ксилография техникаһы билдәһеҙ ҡала. Ислам Урта Азияһында Ҡытайҙан күсмә типтағы баҫыу ысулын өйрәнгәс, ксилография ҡулланыштан сыға.<ref>Richard W. Bulliet (1987), «[http://www.ghazali.org/articles/jaos107-3-1987-rwb.pdf Medieval Arabic Tarsh: A Forgotten Chapter in the History of Printing]». ''Journal of the American Oriental Society'' '''107''' (3), p. 427—438.</ref>

=== Европала ===
Христиан Европаһында туҡымаға күсермә яһау ысулы 1300 йылдарҙа билдәле була. Туҡымаға, дини маҡсатта, ҙур һәм ҡатмарлы рәсемдәр күсермәһе баҫыу мөмкин була, ҡағыҙ сағыштырмаса арзанайғас, 1400 йылдар тирәһендә, ҡағыҙға баҫылған дини темаға ҙур булмаған гравюралар һәм уйын кәрттәре киң тарала. [[1425 йыл]]дан күпләп ҡағыҙ баҫма продукция етештереү башлана<ref>History of Woodcut, Arthur M. Hind, p , Houghton Mifflin Co. 1935 (in USA), reprinted Dover Publications, 1963 ISBN 0-486-20952-0</ref>.

== Технология ==
Китап баҫыу түбәндәгесә башҡарыла: ҡабарынҡы хәрефтәр эшләнгән ағас таҡтаға буяу буяйҙар, өҫтөнә [[ҡағыҙ]] һалалар һәм йомшаҡ щётка менән ышҡыйҙар. [[Урта быуаттар]]ҙа Нидерланд китап баҫыусылары ағас таҡтала ҡулланған был ысул Ҡытайҙа [[XX быуат]] башына тиклем һаҡлана, иезуит-миссионерҙарҙың [[XVII быуат]]та баҡыр пластинкаға хәреф яҙыу тормошта урын тапмай.

[[Фива]] һәм [[Вавилон]] ҡәберлектәрендә ҡабарынҡы хәрефтәр яҙылған кирбестәр тапҡандар; [[ассирий кешеләре]] йылъяҙмалар өсөн һырлап яҙылған хәрефле балсыҡ цилиндр ҡулланған; [[Афина]]ларҙа географик карталарҙы йоҡа баҡыр пластинкаларҙан киҫеп эшләгәндәр; Рим көршәкселәре үҙҙәре эшләгән һауыт-һабаға заказ биреүсе һәм һауыт-һабаның тәғәйенләнеше тураһында яҙылған эҙ ҡалдырыр булған. Бай римлеләр балаларын уҡырға өйрәтеү өсөн фил һөйәгенән йәки металдан эшләнгән хәрефтәр биргән, улар менән балалар һүҙҙәр төҙөргә өйрәнгән; [[Цицерон]] һүҙ төҙөүҙең тәртибе тураһында асыҡ һөйләй.

[[Урта быуаттар]]ҙа, [[тәре походтары]]нан һуң, уҡый-яҙа белергә теләүселәр һаны күбәйә, [[манускрипт]]тарҙы күсереп яҙыусы [[монах]]тар эшмәкәрлеге халыҡ ихтыяжын ҡәнәғәтләндермәй. [[XIII быуат]] башында таҡтаға уйып ҡыҫҡа текст һәм рәсем эшләй башлайҙар. Һуңыраҡ текст төп урынды ала, һөйләүсенең телмәренән яҙылған, рәсемһеҙ, китаптар баҫалар. Мисәт эшләү өсөн билдәләр уйып яҙыла торған металл таҡталар әҙерләйҙәр. Бер нисә ысулы бар:
* хәрефтәр һыҙатын ҡалдырып, башҡа урындар уйып ташланған;
* таҡтала хәрефтәр һыҙаты уйылған — был осраҡта хәрефтәр аҡ, ҡалған өлөшө ҡара булып баҫылған.

=== Ксилография ===
[[Ағас]] таҡталағы хәрефтәр бысаҡ менән уйылып алына, был ысул [[ксилография]] тип атала. Беҙҙең көндәргә тиклем һаҡланған сәнғәт әҫәре 1423 йылда баҫылған «Фәҡирҙәр Библияһы»н ҡарағыҙ («Библия бедных»). Баҫыу станогы ҡулланғандармы, щёткамы — билдәһеҙ; һәр хәлдә лә анопистографик ысул (ҡағыҙҙың бер яғына ғына баҫыу) ҡулланғандар.

=== Йыймалы шрифт ===
[[Файл:Metal movable type.jpg|right|thumb|250px|Хәреф йыйыу кассаһы]]
Китап баҫыу тарихы, хәҙерге мәғәнәлә, металдан эшләнгән, күсермәле, ҡабарынҡы, хәрфтәрҙең көҙгөләге күсермәһен ҡуллана башлаған ваҡыттан башлана. Уларҙан юл йыйғандар һәм пресс ярҙамында ҡағыҙға баҫҡандар.

[[1041]] һәм [[1049 йыл]]дар араһында Ҡытай кешеһе [[Би Шэн]] яндырылған балсыҡтан хәрефтәр эшләүҙе уйлап таба, тик был ысул киң таралмай, сөнки ҡытай яҙмаһында меңләгән [[иероглиф]] ҡулланыла һәм йыймалы шрифт әҙерләү күп көс, ваҡыт талап итә.

Кореяла [[Корё]] династияһы заманында [[1377 йыл]]да металдан эшләнгән күсермәле шрифт ярҙамында «Будда рухына ирешеү тураһында бөйөк монахтарҙың тәғлимәте антологияһы» тигән китап баҫыла.

Европала йыйылмалы шрифт [[XV быуат]]та барлыҡҡа килә, бөтә тикшереүселәр ҙә немец [[Йоһанн Гутенберг]] башлап ебәргән тип иҫәпләй. 1458 йылда Страсбургта типографияһы булған Иоганн Ментелин һәм Бамбергта беренсе китап баҫыусы тип һаналған Пфистер ҙа Гутенбергтың уҡыусылары тип танылырға тейеш. Барлыҡ Европа халыҡтары беренсе китап баҫыусы булыуға дәғүә итә. [[Лоренс Янсзоон Костер]]тың китап баҫыуҙы уйлап тапҡан танытмаһы бар тип голландтар дәғүә итә. Итальяндар, [[Памфилио Кастальди]] күсермәле хәрефтәр уйлап тапҡан, тип белдерә, ул асышын Фустаға бирә. Фуста иптәштәре менән Мфйнцта типография аса, тип һөйләйҙәр. Тик быны раҫлар өсөн беҙҙең көндәргә тиклем бер генә баҫылған бит тә һаҡланмаған.

== Беренсе китаптар ==
Беренсе баҫылған [[китап]]тар бик һирәк данала һаҡланған; уларҙың шрифты һәм тышҡы күренеше ҡулдан күсереп яҙылған китаптарға оҡшаш. Ҡулдан күсереп яҙылған китаптар ҡиммәтерәк баһаланған, халыҡ баҫылған китапта иблис ҡатнашлығы бар тип элеккесә күсереп яҙылған китап талап иткән; беренсе баҫылған китаптарҙа баҫылған йылы ла, урыны ла, типографияһы ла күрһәтелмәгән.

== Әҙәбиәт ==
'''Революцияға тиклемге әҙәбиәт:''' 
* {{ВТ-ЭСБЕ|Печатное дело}}
* ''Wetter J.'' Kritische Geschichte der Erfindung der Buchdruckerkunst.&nbsp;— Meinz, 1836.
* ''Schaab'' . Geschichte der Erfindung der Buchdruckerkunst.&nbsp;— 2. Ausg.&nbsp;— Meinz, 1855.
* ''Bernard Ang.'' De l’origine et des débuts de l’imprimerie en Europe.&nbsp;— {{P.}}, 1853.
* ''Sotheby'' . Principia typographica.&nbsp;— {{L.}}, 1858.
* ''Dupont P.'' Histoire de l’imprimerie.&nbsp;— {{P.}}, 1869.
* ''Bigmore и Wyman'' . Bibliography of printing.&nbsp;— {{L.}}, 1880—84.
* ''Didot A. F.'' Histoire de la typographie. / Extrait de l’Encyclopédie moderne.&nbsp;— {{P.}}, 1882.
* ''De Vinne'' . The invention of printing.&nbsp;— 2nd ed.&nbsp;— {{N. Y.}}, 1878.
* ''Голике Р. Р.'' Сборник снимков с славяно-русских старопечатных книг.&nbsp;— {{СПб.}}, 1895.
* ''Шибанов П.'' Каталог русских и славянских книг, напечатанных вне Москвы и Петербурга с основания типографий до новейшего времени.&nbsp;— {{М.}}, 1883.
* Старопечатные славянские издания // Вестник славянства.&nbsp;— Вып. X.&nbsp;— 1895.
* ''Остроглазов'' . Книжные редкости // Русский архив.&nbsp;— 1891.&nbsp;— №&nbsp;8, 9.
* ''Голубев'' . О начале книгопечатания в Киеве // Киевская старина.&nbsp;— 1886.&nbsp;— №&nbsp;6.
* ''Ляхницкий'' . Начало книгопечатания в России.&nbsp;— {{СПб.}}, 1883.
* ''Лихачев Н.'' Документы о печатании книг и грамот в 1694&nbsp;г.&nbsp;— {{СПб.}}, 1894.
* ''Лихачев Н.'' Книгопечатание в Казани за первое пятидесятилетие существования в этом городе типографий.&nbsp;— {{СПб.}}, 1895.
* ''Карамышев И.'' Краткие исторические сведения о СПб. типографиях.
* ''Божерянов И.'' Исторический очерк русского книгопечатного дела.&nbsp;— {{СПб.}}, 1895.
* ''Владимиров П. В.'' Начало славянского и русского книгопечатания в XV—XVI&nbsp;вв.&nbsp;— {{К.}}, 1894.
* Собко, «Ян Галлер» // Журнал Мин. нар. просв., 1883, №&nbsp;11;
* ''Петрушевич А. С.'' Иван Фёдоров, русский первопечатник.&nbsp;— {{Льв.}}, 1883.
* ''Пташицкий О. Л.'' Иван Фёдоров, русский первопечатник. // Русская старина.&nbsp;— 1884.&nbsp;— №&nbsp;3.
* ''Дринов М.'' Првата Блгарска типография в Солун и некои от напечатанише в нея книги.&nbsp;— 1890.
* Обзор I Всерос. выставки печатного дела.&nbsp;— {{СПб.}}, 1895; 34.

== Урыҫ телендә әҙәбиәт ==
=== Уҡыу һәм белешмә китаптары ===
# ''Баренбаум И. Е., Шомракова И. А.'' Всеобщая история книги.&nbsp;— {{СПб.}}, 2005.
# ''Владимиров Л. И.'' Всеобщая история книги: Древний мир, Средневековье, Возрождение.&nbsp;— {{М.}}, 1988.
# История книги / Под ред. А.&nbsp;А.&nbsp;Говорова, Т.&nbsp;Г.&nbsp;Куприяновой.&nbsp;— {{М.}}, 2001 (первое издание: {{М.}}, 1999).
# ''Ростовцев Е. А.'' История книжного дела. Учеб. пособие.&nbsp;— {{СПб.}}, 2007—2011.&nbsp;— Ч. 1—3.
# Книга. Энциклопедия.&nbsp;— {{М.}}, 1999. (Книговедение. Энциклопедический словарь.&nbsp;— {{М.}}, 1982.&nbsp;— первое издание)

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Йоһанн Гутенберг]]
* [[Акоп Мегапарт]]
* [[Иван Фёдоров]]
* [[Пётр Мстиславец]]
* [[Франциск Скорина]]
* [[Спиридон Соболь]]

== Һылтанмалар ==
* [http://bookshistory.narod.ru История книги]{{ref-ru}}
* [http://www.abtip.ru/articles/article-01.php/ История книгопечатания в Китае]
* {{ЭСБЕ}} {{ref-ru}}

[[Категория:Китаптар]]
[[Категория:Аралашыу]]
[[Категория:Белем]]