Конго Республикаһы битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Башҡа мәғәнәләре|Конго (мәғәнәләр)}}
{{Не путать|Конго Демократик Республикаһы|Конго Демократик Республикаһы|баш ҡалаһы [[Киншаса]] булған дәүләт}}
{{Дәүләт
 |Статус                  = <!-- танылмаған дәүләттәр һәм автоном территориялар өсөн генә-->
 |Башҡортса исеме        = Республика Конго
 |Оригиналь исеме   = République du Congo{{ref-fr}} 
Repubilika ya Kongo{{ref-kg}} 
Republíki ya Kongó{{ref-ln}}
 |Эйәлек килеш       = Республика Конго
 |Флаг                    = Flag of the Republic of the Congo.svg
 |Герб                    = Coat of arms of the Republic of the Congo.svg
 |Герб урынына            = 
 |Девиз                   = Unité, Travail, Progrès
 |Гимн исеме          = La Congolaise
 |Аудио                   = 
 |Идара итеү төрө         = [[Президент республикаһы]]
 |Дәүләт дине = 
  |lat_dir = S|lat_deg = 0|lat_min = 50|lat_sec = 0
  |lon_dir = E|lon_deg = 15|lon_min = 8|lon_sec = 0
  |region                 = CG
  |CoordScale             = 5000000
 |Картала                = Republic of the Congo (orthographic projection).svg
  |картаға яҙыу        = 
 |Картала2               = 
 |Рәсми тел              = 
 |Нигеҙләнгән       = 
 |Бойондороҡһоҙлок датаһы  = [[15 август]] [[1960]]
 |тан бойондороҡһоҙлоҡ     = [[Франция]]нан
 |Баш ҡала                 = [[Браззавиль]]
 |Эре ҡалалар       = 
 |Етәкселәрҙең вазифалары = Президент
 |Етәкселәр            = [[Сассу-Нгессо, Дени|Дени Сассу-Нгессо]]
 |Территория буйынса урыны     = 64
 |Территория              = 342 000
 |% һыу өҫтө            = 3-мар
 |Этнохороним             = 
  |Халҡы буйынса урыны    = 127
  |Халыҡ              = 4 233 063
  |Баһа йылы             = 
  |Иҫәп алыу буйынса халҡы  = 
  |Иҫәп алыу йылы           = 2012
  |Халыҡ тығыҙлығы    = 12
  |Тығыҙлыҡ буйынса урыны  = 
 |ЭТП (ҺАМП)               = 
 |ЭТП (ҺАМП)-ны иҫәпләү йылы   = 
 |ЭТП (ҺАМП) буйынса урыны     = 
 |Йән башына ЭТП (ҺАМП) = 
 |Йән башына ЭТП (ҺАМП) буйынса урыны = 
 |ЭТП (номинал)             = 
 |ЭТП-ны (номинал) иҫәпләү йылы = 
 |ЭТП (номинал) буйынса урыны    = 
 |Йән башына ЭТП (номинал) = 
 |Йән башына ЭТП (номинал) буйынса урыны = 
 |КПҮИ                    = {{падение}} 0.601
 |КПҮИ-ны иҫәпләү йылы        = 
 |КПҮИ буйынса урыны           = 136
 |КПҮИ-ны кимәле            = 
 |Валюта                  = [[Франк КФА BEAC|Франк КФА]]
 |Домен            = [[.cg]]
 |ISO                     = 
 |МОК                     = 
 |Телефон коды          = 242
 |Сәғәт бүлкәте            = 1
 |Иҫкәрмәләр              = 
<!-- |Флаг һәм гербһыҙ=* -->
}}

'''Конго Республикаһы''' — Үҙәк Африкалағы дәүләт. [[Габон]], [[Камерун]], [[Үҙәк Африка Республикаһы]], [[Конго Демократик Республикаһы]] һәм [[Ангола]] менән сиктәш, [[Атлантик океан]]ға сығыу юлы бар.

[[Файл:Congo republic sm04.png|thumb|Конго республикаһы картаһы]]

'''Төп йылғалары:''' [[Квилу (йылға)|Квилу]] һәм [[Конго (йылға)|Конго]] йылға басейнендағы йылғалар.

=== Файҙалы ҡаҙылмалары ===
Нефть, тәбиғи газ, күрғаш рудалары, цинк, уран, баҡыр тимер, фосфориттар, алтын, алмаз ятҡылыҡтары бар, шулай уҡ ҙур булмаған ҡурғаш вольфрам, тантао, ниобий ятҡылыҡтары табылған.<ref>{{cite web|url=http://www.mining-enc.ru/k/kongo/|title=Горная энциклопедия. Конго|accessdate=2012-03-05|archiveurl=http://www.webcitation.org/68bgjWKln|archivedate=2012-06-22}}</ref>.

=== Климаты ===
Климаты — төньяғында даими дымлы [[Экваториаль бүлкәт|экваториаль климат]], көньяғы [[субэкваториаль бүлкәт]]тә.

'''Уртаса температура:'''
* апрелдә — +26&nbsp;°C
* июлдә — +22&nbsp;°C
Яуым-төшөм: 1200—2000 йылына мм.

== Тарихы ==

Тәүҙә Конго биләмәһенә һунарсылыҡ һәм емеш-еләк йыйыу менән шөғөлләнгән пигмейҙар килеп ултырған. Һуңыраҡ, яҡынса быуаттарҙа, банту ырыуҙары килё, хәҙер улар халыҡтың яҡынса 98 % тәшкил итә.

Банту ҡәбиләләре (конго, вили, йомбе, теке) тәпкеле, ағастарҙы төпләп яндырыу игенселеге менән шөғөлләнгән (төп культуралары - сорго, ҡуҙаҡлылар, ямс). Европалылар барлыҡҡа килгәндә банту башлыса тәүтормош общинаһы ҡоролошо менән йәшәгән, әммә ҡайһы бер ҡәбиләләрҙең инде ҡол биләүселеге барлыҡҡа килгән.

1482 йылда Конго йылғаһы тамағында беренсе Европа экспедицияһы — Диогу Кан етәкселегендәге португал диңгеҙселәре була. Быуат башынан португалдар яр буйындағы ҡәбиләләрҙән һатып алынған ҡолдарҙы Конгонан [[Бразилия]]ға сығара башлай
[[Файл:Court of Loango.png|thumb|left|Король Лоангоның һарайы эргәһендә. Быуаттың 2-се яртыһына ҡараған һүрәт, ''Африка Тасуирламаһы'' (1668) китабынан (1668)]]

=== Колониаль осор ===
Быуат аҙағында [[Конго (йылға)|Конго]] йылғаһы бассейнында француздар барлыҡҡа килә. 1880 йылда француз флоты офицеры Пьер де Бразза пост төҙөй (хәҙерге Конго Республикаһының баш ҡалаһы Браззавиль ҡалаһы). [[1883 йыл]]ға француздар яр буйындағы ҡәбиләләрҙең бөтә башлыҡтары менән протекторат тураһында килешеү төҙөй.

1886—1947 йылдарҙа хәҙерге Конго Республикаһы Франция Экваториаль Африкаһы составындағы Франция колонияһы була.

[[1903 йыл]]да француздар баҡыр рудаһы сығара башлай, ә [[1911 йыл]]да улар беренсе тимер юлы тармағын үткәрә. [[1934 йыл]]ға колонизаторҙар Браззавиль тимер юлы менән Пуэнт-Нуар портын тоташтырған.

1947 йылда Конгоға — Францияның сит ил биләмәһе, ә 1958 йылдан Франция берләшмәһе составында автономиялы республика статусы бирелә.

Ул ваҡытҡа Конгола бер нисә сәйәси партия барлыҡҡа килгән, шуларҙың иң эреләре: Демократик союз һәм Африка социалистик хәрәкәте. Автономиялы республика статусын алғандан һуң, был партия яҡлылар араһында этник-ара булған ҡанлы бәрелештәр ҡуба (бигерәк тә мбоши һәм лали ҡәбиләләре араһында)<ref>{{cite web|title=Lali, Lari in Congo, Republic of the|url=https://legacy.joshuaproject.net/people-profile.php?rog3=CF&peo3=12962|publisher=Joshua Project|accessdate=2015-09-27|lang = en}}</ref>). Һөҙөмтәлә социалистарҙы тар-мар иткән Демократик союз еңеп сыға.
=== Бойондороҡһоҙлок осоро ===
1960 йылдың 15 авгусында Конго Республикаһының бойондороҡһоҙлоғо иғлан ителә<ref>{{cite web|url=https://www.state.gov/r/pa/ei/bgn/2825.htm|title=Background Note: Republic of the Congo|publisher=[[Государственный департамент США]]|lang=en|accessdate=2012-03-05|archiveurl=https://www.webcitation.org/68bgl6ILU?url=http://www.state.gov/r/pa/ei/bgn/2825.htm|archivedate=2012-06-22|deadlink=no}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2109.html|title=The world factbook :: National holiday|publisher=[[ЦРУ]]|lang=en|accessdate=2012-03-05}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090513124245/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2109.html |date=2009-05-13 }}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.unhchr.ch/tbs/doc.nsf/0/c9e052c4498997ddc12569d5005ad1f7?Opendocument|title=Summary record of the 16th meeting : Congo. 09.01.2000.|date=2000-01-09|publisher=[[ООН]]|accessdate=2012-03-05|archiveurl=https://www.webcitation.org/68bgluMby?url=http://www.unhchr.ch/tbs/doc.nsf/0/c9e052c4498997ddc12569d5005ad1f7?Opendocument|archivedate=2012-06-22|deadlink=no}}</ref><ref>{{книга|автор=Paul Tiyambe Zeleza, Dickson Eyoh.|заглавие=Encyclopedia of Twentieth-Century African History|ссылка=https://books.google.ru/books?id=ZJfJHjiiDyUC&pg=PA52&dq=congo+%2215+august+1960%22&hl=ru&sa=X&ei=5NJUT6KbKKfi4QSS1t2sDQ&ved=0CGoQ6AEwCQ#v=onepage&q=congo%20%2215%20august%201960%22&f=false|издательство=Routledge|год=2002|страницы=52|страниц=672|isbn=0203986571, 9780203986578}}</ref><ref>{{книга|автор=Emizet F. Kisangani, F. Scott Bobb.|заглавие=Historical Dictionary of the Democratic Republic of the Congo|ссылка=https://books.google.ru/books?id=FvAWPTaRvFYC&pg=PA105&lpg=PA105&dq=congo+15+august+1960+independent&source=bl&ots=T5jpUg0Uwn&sig=vc5usutiFKjJnd_I7iVvuw3U840&hl=ru&sa=X&ei=lMpUT_GrNomg4gTdnPTZDQ&ved=0CCwQ6AEwATgU#v=onepage&q=congo%2015%20august%201960%20independent&f=false|издание=3|издательство=Scarecrow Press|год=2010|страницы=105|страниц=624|pages=|allpages=|isbn=0810857618, 9780810857612}}</ref><ref>{{книга|автор=Paul Gifford.|заглавие=The Christian churches and the democratisation of Africa|ссылка=https://books.google.ru/books?id=IBk_1KmuxY4C&dq=congo+15+august+1960+independent&hl=ru&source=gbs_navlinks_s|издательство=BRILL|год=1995|страниц=301|isbn=9004103244, 9789004103245}}</ref>. Фюльбер Юлу тәүге президенты була, ул 1963 йылдың 15 авгусында насар иҡтисади хәл фонында административ аппаратта коррупцияға ҡаршы протест белдереү һөҙөмтәһендә ҡолатыла<ref>{{книга|автор=Frank Villafaña.|заглавие=Cold War in the Congo: The Confrontation of Cuban Military Forces, 1960-1967|ссылка=https://books.google.ru/books?id=Audrt8ePNNAC&pg=PA211&lpg=PA211&dq=Republic+of+Congo+%22august+1963%22+-democratic&source=bl&ots=2LGJM7Evge&sig=NyJ051omlg8QK88H1av5_CdALL8&hl=ru&sa=X&ei=wtZUT4-wLNP24QTCkqnqDQ&ved=0CEUQ6AEwAg#v=onepage&q=Republic%20of%20Congo%20%22august%201963%22%20-democratic&f=false|издательство=Transaction Publishers|год=2009|страниц=224|isbn=1412810078, 9781412810074}}</ref>. Ике көн (1963 йылдың 15-16 авгусы) ил менән Ваҡытлы хөкүмәт идара итә, уның лидерҙары — Давид Муссака һәм Феликс Мозаабакани була.

1963 йылдың 16 авгусында власҡа Альфонс Массамба-Деба етәкселегендә ваҡытлыса хөкүмәт килә, ул 1963 йылдың декабрендә президент була<ref>{{книга|часть=Массамба|заглавие=[[Советская историческая энциклопедия]]|ответственный=[[Жуков, Евгений Михайлович|Е. М. Жуков]]|место=Москва|издательство=Советская энциклопедия|год=1973—1982|том=9}}</ref>. Милли революцион хәрәкәт партияһы ойошторола<ref name="Africa">{{книга|автор=А. А. Громыко, В. М. Васев.|заглавие=Африка: энциклопедический справочник|издательство=Сов. энциклопедия|год=1986|том=2}}</ref>, ул 1964 йылдан алып илдә берҙән-бер рөхсәт ителгән партия була<ref>{{книга|автор=Лев Матвеевич Энтин.|заглавие=Национальная государственность народов западной и центральной Африки|издательство=Наука|год=1966|страницы=80|страниц=249}}</ref><ref>{{книга|автор=Юрий Адольфович Юдин.|заглавие=Политические системы независимых стран Тропической Африки: государство и политические партии|ссылка=https://books.google.ru/books?id=Eks5AQAAIAAJ&q=конго+национальное+революционное+движение+единственная&dq=конго+национальное+революционное+движение+единственная&hl=ru&sa=X&ei=MeBUT-OgGqr64QSOvMXaDQ&ved=0CEQQ6AEwAg|издательство=Наука|год=1975|страниц=323}}</ref>. Социалистик йәмғиәт төҙөү йүнәлеше иғлан ителә (СССР өлгөһөндә), биш йыллыҡ план индерелә, сит ил компанияларының мөлкәте ревизиялана<ref>{{книга|автор=Атеик Кегамович Азизян.|заглавие=Ленинская национальная политика в развитии и действии|ссылка=https://books.google.ru/books?id=FUAzAAAAIAAJ&q=конго+%22курс+на+строительство+социалистического+общества%22&dq=конго+%22курс+на+строительство+социалистического+общества%22&hl=ru&sa=X&ei=9eFUT87dM8H34QTftuG4AQ&ved=0CEgQ6AEwAQ|издательство=Хайка|год=1972|страниц=382}}</ref>.

1968 йылдың авгусында Милли революцион хәрәкәттең элекке идара итеүсе партияһы Үҙәк Комитеты ағзаһы, капитан Мариан Нгуаби етәкселегендәге түңкәрелеш һөҙөмтәһендә Массамба-Деба ҡолатыла<ref>{{книга|автор=В. П Бутромеев.|заглавие=Страны мира|ссылка=https://books.google.ru/books?id=YwgfrknI1AQC&pg=PA408&dq=август+1968+конго&hl=ru&sa=X&ei=VyhbT-CXFeHa4QS7ge2xDw&ved=0CEAQ6AEwAg#v=onepage&q=август%201968%20конго&f=false|издание=2|издательство=Olma Media Group|год=2002|страниц=607|isbn=5224033543, 9785224033546}}</ref><ref name="Балезин">{{книга|автор=А. С. Балезин, [[МГУ]], [[Институт стран Азии и Африки]], [[Институт всеобщей истории РАН]]|заглавие=История Тропической и Южной Африки, 1918-1988|ссылка=https://books.google.ru/books?id=ZOM4AAAAIAAJ&q=август+1968+нгуаби&dq=август+1968+нгуаби&hl=ru&sa=X&ei=oiRbT_mkGrHN4QSHzdGeDw&ved=0CD8Q6AEwAg|издательство=Наука|год=1989|страниц=410}}</ref>. Нгуаби ил президенты, дәүләт Советы рәйесе, оборона министры һәм дәүләт именлеге министры итеп тәғәйенләнә<ref name="Партии">{{книга|автор=А. А. Громыко, Н. Д. Косухин, М. Ю. Френкель, Институт Африки (Академия наук СССР)|заглавие=Политические партии современной Африки: справочник|ссылка=https://books.google.ru/books?id=B0cNAQAAIAAJ&q=Нгуаби+председатель+госсовета&dq=Нгуаби+председатель+госсовета&hl=ru&sa=X&ei=cixbT_GSKaSp4gT39uSwDw&ved=0CF8Q6AEwCQ|издательство=Наука|год=1984|страниц=222}}</ref><ref>{{статья|автор=Р.А. Ульяновский.|заглавие=Мариан Нгуаби|издание=[[Азия и Африка сегодня]]|издательство=Издательство восточной литературы|год=1982|страницы=38—41|issn=0321-5075}}</ref>.Нгуаби совет өлгөһө буйынса социализм төҙөү курсының дауам ителеүе хаҡында иғлан итә<ref name="Балезин" /><ref>{{книга|автор=Г. И. Мирский.|заглавие=Третий мир: общество, власть, армия|издательство=Наука|год=1976|страниц=408}}</ref>. 1969 йылда ул илдә идара итеүсе һәм берҙән-бер Конго хеҙмәт партияһын ойоштора. Ил парламенты бөтөрөлә, уның бурыстарын Конго хеҙмәт партияһы Үҙәк комитеты ала<ref name="Партии" />.

Нгуаби сәйәсәте илдә киң ризаһыҙлыҡ тыуҙыра. 1970 йылда баш ҡалала Пьер Кинганга етәкселегендә уң антикоммунистар, Аббат Юлу яҡлылар ҡораллы ихтилалы башлана. 1972—1973 йылда властар 22 февраль Ультраһул оппозиция хәрәкәтен ҡаты баҫтыра.

1977 йылдың 18 мартында Президент Нгуабиҙы капитан Кикадиди үлтерә — фараз ителеүенсә хәрби заговор һөҙөмтәһендә<ref>[https://www.sensusnovus.ru/history/2017/03/18/24783.html Выстрел Бартелеми] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190409102431/https://www.sensusnovus.ru/history/2017/03/18/24783.html |date=2019-04-09 }}</ref>. Власты Жоакким Йомби-Опанго етәкселегендә Конго хеҙмәт партияһының хәрби комитеты ала<ref name="Africa" />. Трибунал хөкөмө буйынса экс-президент Массамба-Деба язаға тарттырыла, туранан-тура дәлилдәр булмауға ҡарамаҫтан, властар уны фетнәселәрҙең лидерҙарының береһе тип һанай.<ref>{{cite web|url=https://ria.ru/society/20091031/191298913.html|title=Случаи гибели лидеров стран в результате покушений и терактов. Справка|date=2009-10-31|publisher=[[РИА Новости]]|accessdate=2012-03-10|archiveurl=https://www.webcitation.org/68bgmfs0M?url=http://ria.ru/society/20091031/191298913.html|archivedate=2012-06-22|deadlink=no}}</ref>.

1979 йылдың мартында Конго хеҙмәт партияһының ғәҙәттән тыш съезы була, ул Йомби-Опангоның партияға ҡаршы эшмәкәрлеген (марксизмдан тайпылыш) хөкөм итә.)<ref name="Africa" />. Конго президенты итеп Дени Сассу — партия рәйесе, хөкүмәт башлығы, оборона министры, дәүләт именлеге министры һәм эске эштәр министры һайлана. Сассу-Нгессо, алдағылары кеүек үк, совет өлгөһөндә социализм төҙөлөшө курсын дауам итеүе тураһында иғлан итә<ref name="Партии" />.

1990—1991 йылдарҙа илдә, тотош континенттағы кеүек үк, сәйәси тормошто ярайһы уҡ демократлаштырыу күҙәтелә. 1991 йылдың башында президент Сассу-Нгессо рәйеслегендә үткәрелгән милли-дәүләт конференцияһы марксистик-ленинсы идеологиянан баш тартыуын, күп партиялы демократияға һәм баҙар иҡтисадына күсеүен белдерә. Шул уҡ ваҡытта элекке президенттар Фюльбер Юлу һәм Альфонс Массамба-Деба сәйәси һәм юридик яҡтан аҡлана.

Тәүге ирекле һайлау 1992 йылдың авгусында үтә. Идара итеүсе Конго хеҙмәт партияһы еңелә һәм оппозицияға күсә<ref>{{статья|автор=Л. Гевелинг.|заглавие=К теории развития транзитных форм организации власти в странах Африки|издание=[[Азия и Африка сегодня]]|издательство=Издательство восточной литературы|год=2005 - №9|страницы=26|issn=0321-5075}}</ref>. Либераль реформалар программаһы менән сығыш яһаған Паскаль Лиссуба президент итеп һайлана.

1992 йылдан 1997 йылға тиклем осорҙа илдә көсһөҙ коалицион хөкүмәттәр идара итә. Лиссуба реформаһы ҡайһы бер макроиҡтисади уңыштарға өлгәшә, әммә ҡулай булмаған социаль хаҡ иҫәбенә. Сәйәси хәл йәнә тотороҡһоҙлана, конфликттар ҡораллы бәрелештәргә әйләнә<ref>{{книга|автор=Tukumbi Lumumba-Kasongo.|заглавие=Liberal democracy and its critics in Africa: political dysfunction and the struggle for social progress|издательство=Zed Books|год=2005|страниц=213|isbn=1842776193, 9781842776193}}{{ref-en}}</ref>. 1997 йылда яңы һайлауҙар алдынан Лиссуба менән Сассу-Нгессо яҡлылар араһында граждандар һуғышы ҡуба. Күрше илдәр ҙә ыҙғышта байтаҡ ҡына ҡатнаша. [[Ангола]] армияһы Сассу-Нгессоның йомғаҡлау еңеүендә хәл иткес роль уйнай<ref>{{cite web|url=https://www.globalsecurity.org/military/world/war/congo-b.htm|title=Republic of Congo Civil War|publisher=globalsecurity.org|lang=en|accessdate=2012-03-10}}</ref>.

2001—2002 йылдарҙа Сассу-Нгессо сәйәси либераллекте тергеҙеү процесын үткәрә һәм 2002 йылда ете йылға республика президенты итеп һайлана<ref>{{cite news|url=https://ria.ru/world/20020314/89461.html|title=Президентом Республики Конго на новый семилетний срок избран действующий глава этого африканского государства Дени Сассу-Нгессо|last=Леонид Кокович|date=2002-03-14|publisher=[[РИА Новости]]|accessdate=2012-03-10}}</ref>.

2009 йылдың 12 июлендә сираттағы президент һайлауҙары үтә. Ғәмәлдәге президенттан тыш уларҙа тағы 12 кандидат ҡатнаша. Әммә, күп кенә күҙәтеүселәр фекеренсә, уларҙың ҡайһы берҙәре оппозицияны тарҡатыу маҡсатында президент тарафынан махсус тәҡдим ителгән кешеләр ине, ә башҡалары баштан уҡ еңеүгә мөмкинлеге булмаған кәрлә партияларҙан була<ref>{{cite web |title = Präsidentschaftswahlen in der Republik Kongo |url = http://www.tagesschau.de/ausland/kongo212.html |archiveurl = https://web.archive.org/web/20090713014656/http://www.tagesschau.de/ausland/kongo212.html |archivedate = 2009-07-13 |deadlink = yes  |lang = de }} 13 июля 2009 г.</ref>.

== Административ-территориаль бүленеш ==

Конго Республикаһы составына 12 департамент, шул иҫәптән баш ҡалаһы Браззавил һәм Пуэнт-Нуар ҡалаһы инә.
{| align="center" class="standard"
|+Конго Республикаһын департаменттарға бүлеү
! |№
! |Департамент (Рус)
! |Департамент (Фр.)
! |Адм. үҙәк
! |Майҙаны,<br>км²
! |Халҡы,<ref>{{cite web|url=http://www.geohive.com/cntry/repcongo.aspx?levels=Cuvette-Ouest|title=Административное деление Республики Конго|publisher=GeoHive|accessdate=2011-04-17|lang=en|archiveurl=https://www.webcitation.org/69VF6NVXG?url=http://www.geohive.com/cntry/repcongo.aspx?levels=Cuvette-Ouest|archivedate=2012-07-28|deadlink=yes}}</ref>:<br>чел. (2010)
! |Тығыҙлығы,<br>кеше/км²
| rowspan="14" |{{Департаменты Республики Конго (карта изображений)|Departments of Congo.PNG|280px|center|||bottom-right}}
|-
| 1
| [[Браззавиль]]
| Brazzaville
| Браззавиль
| 100
| 1 408 150
| 14 081,50
|-
| 2
| [[Буэнза]]
| Bouenza
| [[Мадингу]]
| 12 265
| 319 570
| 26,06
|-
| 3
| [[Көнбайыш Кювет]]
| Cuvette-Ouest
| [[Эво (город)|Эво]]
| 26 600
| 59 728
| 2,25
|-
| 4
| [[Куилу]]
| Kouilou
| [[Лоанго (город)|Лоанго]]<ref>[http://www.statoids.com/ucg.html Departments of the Republic of Congo]</ref>.
| 13 650
| 84 165
| 6,17
|-
| 5
| [[Кювет (департамент)|Кювет]]
| Cuvette
| [[Овандо]]
| 48 250
| 152 433
| 3,16
|-
| 6
| [[Лекуму]]
| Lékoumou
| [[Сибити]]
| 20 950
| 85 617
| 4,09
|-
| 7
| [[Ликуала]]
| Likouala
| [[Импфондо]]
| 66 044
| 97 206
| 1,47
|-
| 8
| [[Ниари]]
| Niari
| [[Лубомо]]
| 25 942
| 255 120
| 9,83
|-
| 9
| [[Плато (департамент)|Плато]]
| Plateaux
| [[Джамбала]]
| 38 400
| 192 596
| 5,02
|-
| 10
| [[Пул (департамент)|Пул]]
| Pool
| [[Кинкала]]
| 33 955
| 436 786
| 12,86
|-
| 11
| [[Пуэнт-Нуар]]
| Pointe-Noire
| Пуэнт-Нуар
| 44
| 829 134
| 18 843,95
|-
| 12
| [[Санга (департамент)|Санга]]
| Sangha
| [[Весо]]
| 55 800
| 81 326
| 1,46
|- style="background: #CCC;"
|
|Барлығы
|
|
|342 000
|4 001 831
|11,70
|+
|}

== Халҡы ==
[[Файл:Republic_of_the_Congo_single_age_population_pyramid_2020.png|thumb|300px|2020 йылға Конго Республикаһының йәш-енес пирамидаһы]]
Халҡы — 4 366 266 кеше. (2012 й)<ref name="CIA">{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/cf.html|title=Africa::Congo|publisher=ЦРУ|accessdate=2012-03-05}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200831033756/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/cf.html |date=2020-08-31 }}</ref><ref name="UN">{{PDFlink|[http://esa.un.org/unpd/wpp/country-profiles/pdf/178.pdf Статистика населения на сайте ООН]}}{{ref-en}}</ref>

Этник составы: [[Конго (халыҡ)|конго]] 48 %, [[Санга (халыҡ)|санга]] 20 %, [[мбоши]] 12 %, [[Батеке (халыҡ)|теке]] 17 %, [[пигмей]] 10 %<ref>[http://www.unmultimedia.org/radio/russian/detail/78336.html Радио ООН: Власти Конго-Браззавиля берут пигмеев под защиту<!-- Заголовок добавлен ботом -->]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>, европалылар һәм башҡалар 3 %<ref name="CIA" />.

Телдәр: [[Француз теле|француз]] (рәсми), [[лингала]] һәм [[китуба|монокутуба]] һәм башҡа урындағы телдәр<ref name="CIA" />.

== Иҡтисады ==

[[Файл:Manihot esculenta - Köhler–s Medizinal-Pflanzen-090.jpg|thumb|150px|left|[[Маниок]] — Конго Республикаһында мөһим аҙыҡ-түлек культураһы]]
[[Файл:Kindepuisbrazza.jpg|thumb|200px|right|Браззавилдән [[Киншаса]]ға күренеш. Ике баш ҡаланы [[Конго (река)|Конго]] йылғаһы айырып тора]]
Иҡтисад нигеҙе  — нефть сығарыу һәм экспортлау (2013 йылда — 14,5 млн тонна<ref>http://histant.ru/sites/default/files/inafran/Rassohin_disser.pdf С. 167</ref>). 2009 йылда йән башына эске тулайым продукт - 4,1 мең доллар (донъяла 15-се урын, ҡара Африкала 8-се урын)<ref name="CIA" />.

[[Сәнәғәт]] (68,7 % ЭТП)<ref name="CIA" /> — нефть сығарыу, цемент етештереү, ағас материалдары, [[һыра]] ҡайнатыу, [[шәкәр]] етештереү, пальма майы, [[һабын]], тәмәке етештереү.

[[Ауыл хужалығы]] (4 %ЭТП)<ref name="CIA" /> — [[Маниок|кассава]] ([[тапиока]]), шәкәр ҡамышы, [[дөгө]], [[кукуруз]], арахис, йәшелсәләр, [[кофе]], [[какао]].

=== Тышҡы сауҙа ===
2017 йылда [[экспорт]]  — 4,193 млрд доллар<ref name="CIA" />. Уның нигеҙен нефть, ағас-таҡта, шәкәр, какао, кофе, алмас тәшкил итә.

Төп һатып алыусылар: [[Ҡытай]] 53,8 %; [[Ангола]] 6,2 %; [[Габон]] 5,7 %; [[Италия]] 5,4 %; [[Испания]] 5,4 %; [[Австралия]] 4,8 %<ref name="CIA" />.

2017 йылда [[импорт]]  — 2,501 млрд доллар<ref name="CIA" />. Уның нигеҙен сәнәғәт продукттары, ағас материалдары, аҙыҡ-түлек тәшкил итә. 

Төп тәьмин итеүселәр: [[Франция]] 15 %; [[Ҡытай]] 14 %; [[Бельгия]] 12,2 %; [[Норвегия]] 8,1 %<ref name="CIA" />.

[[Африка]], Кариб бассейны һәм [[Тымыҡ океан]] төбәгенең халыҡ-ара ойошмаһына инә.

== Мәҙәниәт ==
[[Файл:Марка Республики Конго 1971.JPG|thumb|150px|Конго Республикаһының почта маркаһы ]]
Конго халҡының фольклоры элек-электән бай һәм үҙенсәлекле, әммә яҙма әҙәбиәт 2-се бөтә донъя һуғышынан һуң ғына барлыҡҡа килә<ref>{{статья|автор=Собченко А. И.|заглавие=Этнографическая характеристика городского населения Бельгийского Конго|ссылка=https://books.google.ru/books?id=iMYRAAAAIAAJ&q=конго+фольклор&dq=конго+фольклор&hl=ru&sa=X&ei=aE5iT4zYOPPY4QTIzP37Bw&ved=0CFgQ6AEwBw|автор издания=Народный комиссариат просвещения РСФСР, Академия наук СССР, Институт этнографии имени Н.Н. Миклухо-Маклая|издание=журнал|издательство=Изд-во Академии наук|год=1957 — №3|выпуск=|страницы=107}}</ref>. Әҙәби телдәр — француз һәм лингала.

1948 йылда сығыш яһаған тәүге шағир — Жеральд Чикайя (1931 йылдан [[Париж]]да йәшәй). Конго прозаһын романсы Жан Малонг (1907 й.) кәүҙәләндерә<ref name="Africa" /><ref>{{книга|автор=Бабичев Ф. С., Кудрицкий А.В.|заглавие=Украинский советский энциклопедический словарь: в трёх томах|ссылка=https://books.google.ru/books?id=0s8EAAAAYAAJ&q=ж.+малонга&dq=ж.+малонга&hl=ru&sa=X&ei=hFViT__fItLR4QTSyZX-Bw&ved=0CDQQ6AEwAQ|издание=2|издательство=Главная редакция Украинской Советской Энциклопедии|год=1988|том=2|страницы=115|страниц=755|isbn=5885000018, 9785885000017}}</ref>.

Һынлы сәнғәттә ағастан эшләнгән семәрле скульптуралар һәм битлектәр өҫтөнлөк итә<ref>{{cite web|url=http://artyx.ru/books/item/f00/s00/z0000004/st043.shtml|title=Народное искусство Африки 19 - 20 веков|publisher=www.artyx.ru: История искусств|accessdate=2012-03-15|archiveurl=|archivedate=}}</ref>. Һырлау сәнғәт һөнәренең төп төрө булып тора. Уның менән төрлө ағас әйберҙәр, мебель, ҡабаҡтан яһалған һауыттарҙы биҙәйҙәр<ref>{{книга|автор=Иогансон Б. В., Баранов Н. В.|заглавие=Искусство стран и народов мира: краткая художественная энциклопедия : архитектура, живопись, скульптура, графика, декоративное искусство|издательство=Сов. энциклопедия|год=1978|том=4. Руанда и Бурунди - Филиппины|страницы=92|страниц=668}}</ref>. Һырлау менән балсыҡ һауыт-һабаны биҙәйҙәр.

Хәҙерге заман сәнғәтендә Браззавиль райондарының береһенән үҙ исемен алған Пото-Пото һынлы сәнғәт мәктәп-оҫтаханаһының (1951 йылда француз рәссамы һәм этнографы П. Лодс нигеҙ һалған) эштәре айырыуса ҙур әһәмиәткә эйә. Урындағы традицияларға таянып, Пото-Пото оҫталары халыҡ тормошон (гуашь, акварель) һүрәтләүҙең үҙенсәлекле стилен эшләгән, уларҙа һүрәт төшөрөү графикаһы һәм аныҡлығы, хәрәкәттәрҙең киҫкен экспрессияһы, пропорцияларҙа һуҙылған фигураларҙың хәрәкәтсән силуэттары төҫтәрҙең декоратив байлығы менән бәйләнгән<ref name="Africa" /><ref>{{книга|автор=Веймарн Б. В.|часть=4|заглавие=Всеобщая история искусств: кн. 1-2. Искусство 20 века|ссылка=https://books.google.ru/books?id=dXrrAAAAMAAJ&q=%22пото-пото%22&dq=%22пото-пото%22&hl=ru&sa=X&ei=UWJiT_u5B-bO4QTLo7DvBw&ved=0CDYQ6AEwAQ|издательство=Искусство|год=1965|том=6}}</ref>.

Конгола йәшәгән күп һанлы халыҡтарҙың музыка мәҙәниәтенең жанр һәм стиль үҙенсәлектәре бик борон башланғыс алған һәм колонияға тиклемге осорҙаүҫеш алған. Баконго, бавили, байомбе, бобанги, бабоши һәм башҡа халыҡтарҙың музыкаль ижады фольклор өлкәһе менән сикләнә<ref>{{книга|автор=Гаврилов Н. И.|заглавие=Народная республика Конго: (Справочник)|издательство=Наука|год=1977|страниц=295}}</ref>.

[[1966 йыл]]да традицион халыҡ бейеүҙәрен башҡарыусы Милли Конго балеты булдырыла<ref>{{статья|автор=С. Соловьев.|ссылка=https://books.google.ru/books?id=1WRtAAAAMAAJ&q=конго+национальный+балет&dq=конго+национальный+балет&hl=ru&sa=X&ei=GXJiT4vfB6mk4AS_zKWNCA&ved=0CD8Q6AEwAA|заглавие= |издание=Азия и Африка сегодня|издательство=Изд-во восточной лит-ры|год=1982}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.hrono.ru/land/1900kong.html|title=Конго в XX веке|date=http://www.hrono.ru|accessdate=2012-03-15}}</ref>.

=== Киң мәғлүмәт саралары ===
Дәүләт телерадиокомпанияһы — '''CNRTV''' (''Centre national de Radio Télévision congolais'' — «Конго радиоһы һәм телевидениеһы Милли үҙәге»), үҙ эсенә ''Télé Congo'', радиостанции ''Radio Congo'' һәм ''Radio Brazza'' телеканалдарын ала.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

{{Африка илдәре}}

[[Категория:Конго Республикаһы| ]]
[[Категория:Француз телле илдәр]]
[[Категория:Унитар дәүләттәр]]
[[Категория:Францияның элекке колониялары]]
[[Категория:Үҙәк Африка]]


{{countries-stub}}