Крайстчерч битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Ук}}

'''Крайстчерч'''<ref>{{Атлас мира|2010|192|Новая Зеландия}}</ref><ref>{{Словарь географических названий зарубежных стран|176}}</ref> ([[Английский язык|ингл.]]  <span lang="en" style="font-style:italic;">Christchurch</span>, {{Lang-mi|Ōtautahi}}) — [[Ҡала|Яңы Зеландияның]] [[Көньяҡ утрау (Яңы Зеландия)|Көньяҡ утрауындағы]] [[Яңы Зеландия|Кентербери]] төбәгенең үҙәге булып торған ҡала. Инглизсә атамаһының тәржемәһе — «Христос сиркәүе».

Ҡала исеменән маори теленән ''Те Фенуа О Те Потики-Таутахи (''{{Lang-mi|Te Whenua o Te Potiki-Tautahi}}) тип атала, әммә ҡыҫҡартылған исеме ''Отаутаха'' ({{Lang-mi|Ōtautahi}}) күпкә киң таралған.

== Тарих ==
Археологтар мәғлүмәттәре буйынса, был урындың беренсе кешеләре булып моа йәнлегенә һунарсылар була. XIII быуатта был күсенеүселәрҙең исеме тарихта һаҡланып ҡалмаған, XVI быуатта улар Төньяҡ утрауынан күсеп килгән маори иви ''вайтахалар тарафынан юҡ ителгән.'' Ҡәбиләләр араһындағы һуғыштарҙа артабан иви ҡәбиләһе ''нгати-мамое''ҡәбиләһе тарафынан, ә былары, үҙ сиратында, ''нгай-таху'' ҡәбиләләре тарафынан юҡ ителгән.1840 йылда аҡ тәнлеләр был территорияларҙы баҫып алған.

[[1840 йыл]]да ауылға нигеҙ һалыусылар булып [[Сидней]] ҡалаһынан килгән кит һунарсылары тора, улар бында йылдың айырым миҙгелендә генә килгәндәр һәм кит аулау араһында ял итергә туҡталғандар.

[[1848 йыл]]да Лондонда Кентербери архиепискобы Джон Самнер рәйеслегендә Кентербери ассоциацияһы барлыҡҡа килә. Уның маҡсат- Яңы Зеландияның Көньяҡ утрауында англия колонияһын булдырыу тора Ауылға шул уҡ йылдың 27 мартында — ''Крайстчерч тигән исем бирелә''. Ҡалаға нигеҙ һалынған көндөң рәсми датаһы тип был көн һанала. Ысынбарлыҡта иһә колонистар тулған дүрт караптың беренсеһе ҡала бухтаһына [[1850 йыл]]дың 16 декабрендә килеп туҡтай. Караптар Англиянан барлығы 792 кешене был ҡалаға күсереп килтерә<ref name="centerb"><div>[http://freepages.genealogy.rootsweb.ancestry.com/~nzbound/cbyassoc.htm Association Canterbury] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140429131052/http://freepages.genealogy.rootsweb.ancestry.com/~nzbound/cbyassoc.htm |date=2014-04-29 }}</div></ref>.

Биләмә тиҙ үҫешә, [[1856 йыл]]дың 31 июлендә уға (Яңы Зеландияла беренсе булып) рәсми рәүештә ҡала статусы бирелә, ә 1863 йылда пассажирҙар йөрөтөүсе ''Ferrymead Railway тимер юлы асыла'', ул әле лә эшләй.

[[2011 йыл]]дың 22 февралендә ҡалала көслө ер тетрәү була. Унда һәләк булыусыларҙың һаны 185 кешегә етә<ref name="queka"><div>[http://www.stuff.co.nz/national/6394084/February-earthquake-toll-hits-185 «Toll Official quake to rises 185»]</div></ref>. 1931 йылдан алып был иң көслө ер тетрәү була. [[Яңы Зеландия]] хөкүмәте ҡаланы яңынан тергеҙеү өсөн 14 миллиард доллар аҡса бүлеүҙе планлаштыра<ref>{{Cite news|title=Около 200 человек могут оставаться под завалами в Новой Зеландии|url=http://www.rian.ru/world/20110222/337257472.html|publisher=РИА Новости|date=22 февраля 2011|accessdate=2011-02-22}}</ref><ref>{{Cite news|title=Число жертв землетрясения в Новой Зеландии превысит 200 человек|url=http://www.rg.ru/2011/02/27/zelandia-site-anons.html|publisher=Российская газета|date=27 февраля 2011|accessdate=2011-02-27}}</ref>.

== Географияһы һәм климаты ==

=== Географик мәғлүмәт ===
Ҡала Көньяҡ утрауының көнсығыш яр буйында , Кентербери тигеҙлегенең үҙәгендә, Эйвон һәм Хиткот йылғаларының ''Пегас'' ҡултығына ҡойған ерҙә урынлашҡан. Крайстчерч көньяҡтан вулкан сығышлы ''Порт-Хилс'' тау теҙмәләре менән, төньяҡтан — ''Ваймакарири''  йылғаһы менән сикләнгән.

Крайстчерч һигеҙ пар ҡала -антиподы араһына инә һәм галисий ҡалаһы Ла-Коруньяның антиподы булып тора.

Һыу торбалары һыуы сифаты буйынса ҡала донъяла беренсе урында тора, бында экологик таҙа Көньяҡ Альп битләүҙәренән һыу туранан-тура торбалар буйынса ҡалаға килтерелә.

=== Климат ===
Крайстчерч һәм уның яҡын райондарында уртаса диңгеҙ климаты өҫтөнлөк итә, һауа [[Температура|температураһы]] йәйге осорҙа ([[декабрь]] — [[февраль]]) +15 °С-ҙан + 25 °C-гә тиклем һәм һауа температураһын ҡышҡы осорҙа ([[июнь]] — [[август]]) +5 °С-ҙан +15 °C-гә тиклем. Төндәрен ҡыш айҙарында һауа температураһының 0 °C-гә тиклем төшөүе мөмкин. Ҡышҡы осорҙа ҡала һауаһы бер аҙ бысранырға мөмкин, хәйер, уның бындай проблемалары башҡа илдәрҙең эре индустриаль ҡалалары менән сағыштырырлыҡ түгел, уларҙан байтаҡҡа яҡшыраҡ.
{{Климат города
|Город_род=Крайстчерча
|Ширина=auto
|Источник=[http://climate-charts.com/Locations/n/NZ9278000H324510.php World Climate]
| Янв_ср=17.2         | Янв_ср_осад=46
| Фев_ср=16.7         | Фев_ср_осад=42
| Мар_ср=15.2         | Мар_ср_осад=58
| Апр_ср=12.2         | Апр_ср_осад=53
| Май_ср=8.8          | Май_ср_осад=58
| Июн_ср=6.2          | Июн_ср_осад=51
| Июл_ср=5.8          | Июл_ср_осад=68
| Авг_ср=7.1          | Авг_ср_осад=60
| Сен_ср=9.4          | Сен_ср_осад=41
| Окт_ср=11.8         | Окт_ср_осад=44
| Ноя_ср=13.9         | Ноя_ср_осад=50
| Дек_ср=15.9         | Дек_ср_осад=45
| Год_ср=11.7         | Год_ср_осад=615
| Янв_ср_мин=12.1     | Янв_ср_макс=22.3
| Фев_ср_мин=11.6     | Фев_ср_макс=21.8
| Мар_ср_мин=10.3     | Мар_ср_макс=20.1
| Апр_ср_мин=6.9      | Апр_ср_макс=17.4
| Май_ср_мин=3.7      | Май_ср_макс=14.0
| Июн_ср_мин=1.0      | Июн_ср_макс=11.3
| Июл_ср_мин=0.8      | Июл_ср_макс=10.7
| Авг_ср_мин=2.1      | Авг_ср_макс=12.1
| Сен_ср_мин=4.3      | Сен_ср_макс=14.5
| Окт_ср_мин=6.5      | Окт_ср_макс=17.1
| Ноя_ср_мин=8.6      | Ноя_ср_макс=19.1
| Дек_ср_мин=10.8     | Дек_ср_макс=21.0
| Год_ср_мин=6.6      | Год_ср_макс=16.8
| Янв_а_макс=      | Янв_а_мин=
| Фев_а_макс=      | Фев_а_мин=
| Мар_а_макс=      | Мар_а_мин=
| Апр_а_макс=      | Апр_а_мин=
| Май_а_макс=      | Май_а_мин=
| Июн_а_макс=      | Июн_а_мин=
| Июл_а_макс=      | Июл_а_мин=
| Авг_а_макс=      | Авг_а_мин=
| Сен_а_макс=      | Сен_а_мин=
| Окт_а_макс=      | Окт_а_мин=
| Ноя_а_макс=      | Ноя_а_мин=
| Дек_а_макс=      | Дек_а_мин=
| Год_а_макс=      | Год_а_мин=
|}}

== Халыҡ ==
[[Файл:Christchurch_Art_Gallery_Te_Puna_o_Waiwhetu.jpg|справа|мини|239x239пкс|Крайстчерч сәнғәт галереяһы]]
Крайстчерч халыҡ статистикаһы идаралығы мәғлүмәттәре буйынса 2013 йылда ҡалала 341 мең кеше , агломерацияһында — 379 мең кеше йәшәй. Көньяҡ утрауындағы ҙурлығы буйынса (Оклендтан һуң) икенсе урынды биләүсе ҡала.

Халыҡтың раса- этник составы:

* аҡ тәнлеләр — 75,4 % (2001 — 89,8 %)
* [[азиаттар]] — 7,9 %
* маори — 7,6 %
* полинезийсылар — 2,8 % (шул иҫәптән яҡынса 1/2 — самоансылар)

Халыҡтың 86 % өйҙә инглиз телендә һөйләшә.

== Иҡтисад ==
[[Файл:CanterburyProvincialCouncilBuildings1_gobeirne.jpg|слева|мини|200x200пкс|Кентербери провинция советы]]
Ҡала һәм төбәк иҡтисадының төп тармағы булып [[ауыл хужалығы]], аҙыҡ-түлек сәнәғәте һәм [[туризм]]  тора. Һуңғы йылдарҙа ҡалала юғары технологиялы предприятиелар булдырыла һәм фәнни тармаҡтар ныҡ үҫешә, шул иҫәптән, [[биотехнология]]лар һәм әҙерләү [[Программа менән тәьмин итеү|программалары менән тәьмин итеү]]. Бының өс сәбәптәренең береһе булып ҡала университететтары (Кентербери университеты, Линкольн университеты, Отаго университетының Медицина мәктәбе) тора.


XХ быуаттың беренсе яртыһында Крайстчерч Яңы Зеландияның төп сәнәғәт үҙәктәренең береһе була (Окленд менән бер рәттән), ҡалала туҡыу  предприятиелары, аяҡ кейеме һәм металлургия сәнәғәте эшләй, әммә 1990 йылдар аҙағында уларҙың күбеһе [[Ҡытай Халыҡ Республикаһы|Ҡытай]] һәм [[Көньяҡ-Көнсығыш Азия]]  илдәренә күсерелә.

== Транспорт ==
Крайстчерч [[Крайстчерч (аэропорт)|халыҡ-ара аэропорт]] (IATA: '''CHC''', ICAO: '''NZCH''') менән хеҙмәтләндерелә, йылына 5,56 миллион кеше  аэропорт менән файҙалана. Яңы Зеландияның бөтә ҡалаларына регуляр авиарейстар башҡарыла, шулай уҡ Брисбен, Перт, [[Сидней]], [[Бангкок]], [[Сингапур]], Нанди, [[Мельбурн]], [[Дубай (ҡала)|Дубай]], Голд-Кост һәм [[Токио]] ҡалаларына самолеттар даими оса.

Диңгеҙ порты ҡаланың юлдашы булған Литтелтон ҡалаһында тора, ул (Окленд портынан һуң) пассажирҙар һәм йөк әйләнеше күләме буйынса илдә икенсе урынды биләй.

Йәмәғәт транспорты автобустарҙың маршрут селтәре ''Metro'' тарафынан һәм бер трамвай линияһы тарафынан хеҙмәтләндерелә.

== Ер тетрәүҙәр ==

: ''Шулай уҡ ҡарағыҙ. Яңы Зеландияның иң ҙур бәлә-ҡазалары''

* [[4 сентябрь]] [[2010 йыл|2010]] ҡала көслө ер тетрәү кисерә, уның  магнитудаһы 7,0 балл тәшкил итә.
* [[22 февраль|22 февраль,]] [[2011 йыл]] тағы ла бер ер тетрәү була, уның магнитудаһы - 6,3. Ер тетрәү ҡорбандары һаны күп була һәм ҙур емереүҙәргә килтерә.
* [[13 июнь|13 июнь,]] [[2011 йыл]].  6,0 магнитудалы ер тетрәү була. Уның эпицентры ҡаланан 13 км алыҫлыҡта тора, ер аҫтындағы үҙәге 9 км тәрәнлектә ята. Ер тетрәүҙән 40-тан ашыу кеше зыянлана<ref><div>[http://eco.rian.ru/natural/20110613/387845128.html Риа новости. Яңы зеландия ер тетрәүҙән зыян күреүселәр һаны арта бара.]</div></ref>.

== Иҫтәлекле урындары ==

* Изге Причастие соборы
* Крайстчерч кафедраль соборы

== Туғанлашҡан ҡалалары ==

* {{Флаг Австралии|20px}} Аделаида, [[Австралия]]
* {{Флаг Китая|20px}} Ланьчжоу, [[Ҡытай Халыҡ Республикаһы|Ҡытай]]
* {{Флаг Китая|20px}} [[Ухань]], [[Ҡытай Халыҡ Республикаһы|Китай]]
* {{Флаг США|20px}} [[Сиэтл]], [[Америка Ҡушма Штаттары|АҠШ]]
* {{Флаг Японии|20px}} Курасики, [[Япония]]
* {{Флаг Англии|20px}} {{Тәржемәһеҙ 3|Крайстчёрч (Англия)|Крайстчёрч||Christchurch, Dorset}}, [[Англия]]
* {{Флаг Южной Кореи|20px}} {{Тәржемәһеҙ 3|Сонгпа-Гу|||Songpa District}}, [[Көньяҡ Корея]]

== Билдәле шәхестәре ==
* Катрина Кинан (ингл. <span style="font-style:italic">[[:en:Katrina Keenan|<span title="Версия статьи «Кинан, Катрина» на английском языке">Katrina Keenan</span>]]</span><span>)</span>, [[Яңы Зеландия]] спортсыһы һәм тренеры (япон милли йыйылма командаһы) [[Крикет|крикет буйынса]], Яңы Зеландия милли йыйылма командаһы уйынсыһы.
* Литч, Майкл (тыуа 1988), Яңы Зеландиянан сыҡҡан япон регбисы, Япония регби буйынса йыйылма командаһы капитаны.
* Бойд Уэбб (тыуа 1947) — Лондон ҡалаһында йәшәүсе фотограф, скульптор; сюрреализмға яҡын стилистикала эшләй.

== Иҫкәрмәләр ==
<references group="" responsive=""></references>

== Һылтанмалар ==
* [http://www.christchurch.org.nz/ Официальный сайт города]
* [http://www.webcam-newzealand.info/webcamchristchurch.html Вебкамеры города]
{{^|1em}}
[[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]]
[[Категория:Страницы с непроверенными переводами]]
[[Категория:Яңы Зеландия ҡалалары]]