Көмөш битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Карточка химического элемента
| имя =  Көмөш / Argentum (Ag)
| символ = Ag
| номер = 47
| вверху                   = [[Баҡыр|Cu]]
| внизу                    = [[Алтын|Au]]
| внешний вид = [[Файл:Silver crystal.jpg|200px]]<br>Йылтыр аҡ төҫтәге металл
| атомная масса = 107,8682(2)<ref name="iupac atomic weights">{{статья|автор=Michael E. Wieser, Norman Holden, Tyler B. Coplen, John K. Böhlke, Michael Berglund, Willi A. Brand, Paul De Bièvre, Manfred Gröning, Robert D. Loss, Juris Meija, Takafumi Hirata, Thomas Prohaska, Ronny Schoenberg, Glenda O’Connor, Thomas Walczyk, Shige Yoneda, Xiang‑Kun Zhu.|заглавие=Atomic weights of the elements 2011 (IUPAC Technical Report)|ссылка=http://iupac.org/publications/pac/85/5/1047/|язык=en|издание=[[Pure and Applied Chemistry]]|год=2013|том=85|номер=5|страницы=1047—1078|doi=10.1351/PAC-REP-13-03-02}}</ref>
| радиус атома = 144
| энергия ионизации 1 = 1-й 730,5 кДж/моль (эВ) <br> 2-й: 2070 кДж/моль (эВ) <br> 3-й: 3361
| конфигурация = [Kr] 4d<sup>10</sup> 5s<sup><nowiki>1</nowiki></sup>
| ковалентный радиус = 134
| радиус иона = (+2e) 89 (+1e) 126
| электроотрицательность = 1,93
| электродный потенциал = +0,799
| степени окисления = 2, 1
| плотность = 10,5
| теплоёмкость = 25,36<ref name="ХЭ">{{книга
|автор          = Редкол.: Зефиров Н. С. (гл. ред.)
|часть          = 
|заглавие       = Химическая энциклопедия: в 5 т
|оригинал       = 
|ссылка         = 
|ответственный  = 
|издание        = 
|место          = Москва
|издательство   = Советская энциклопедия
|год            = 1995
|том            = 4
|страницы       = 323
|страниц        = 639
|серия          = 
|isbn           = 5852700398
|тираж          = 20 000
}}
</ref>
| теплопроводность = 429
| температура плавления = 1235,1
| теплота плавления = 11,95
| температура кипения = 2485
| теплота испарения = 254,1
| молярный объём = 10,3
| структура решётки = куб формаһындағы гранецентр
| параметры решётки = 4,086
| отношение c/a =
| температура Дебая = 225
}}
{{Элемент периодической системы|align=center|fontsize=100%|number=47}}

'''Көмөш''' ({{lang-lat|Argentum}}) — [[Химик элементтарҙың периодик системаһы|Д. И. Менделеевтың периодик химик элементтар системаһының]] бишенсе периоды 11-се төркөмөнә ҡараған (иҫкергән классификация буйынса — өҫтәмә төркөмдөң тәүге төркөмө) химик элемент, атом һаны 47.

Көмөш ябай матдә — һоро-аҡ төҫтәге сүкеүгә яраҡлы, һығылмалы күсемле затлы металл.

Көмөштөң ябай матдәһе — һоро-аҡ төҫтәге йомшаҡ, дуктиль аҫыл металл. Кристалл рәшәткәһе — ҡырҙары үҙәкләштерелгән куб. Иреү температураһы — 962 °C, тығыҙлығы — 10,5 г/см².

== Тарихы ==
Көмөш кешелеккә борон замандан бирле билдәле. Был көмөштөң тәбиғәттә алтын кеүек саф хәлендә табылыуы менән бәйле — уны [[мәғдән]]дән иретеп алыу талап ителмәй. Был сифаты төрлө халыҡтарҙың мәҙәни тардицияларындағы яҙмышын алдан билдәләй. Көмөш һәм уның ҡушылмалары [[урта быуаттар]]ҙа [[алхимия|алхимиктар]] араһында ихтирам яулай. [[XIII быуат]] уртаһында көмөштән һауыт-һаба эшләй башлайҙар. Бынан тыш, әлеге көнгә тиклем көмөш ваҡ аҡса эшләү өсөн файҙаланыла.

[[Ассирия]]ла һәм [[Вавилон]]да көмөш изге металл һәм ай символы булып һаналған.
[[Боронғо Греция]]ла көмөш Лаврий рудниктарында табылған.
[[X быуат]]та көмөш Гарцта, XII быуатта — Саксонияла, Рудный тауҙарында сығарыла башлай, унда руда сығарыу үҙәге булып Фрайберг тора. Урта быуаттарҙа Европала көмөш сығарыуҙың өсөнсө үҙәге — Түбәнге Венгрия (Словакия) була.<ref name="автоссылка1">[https://elar.urfu.ru/bitstream/10995/18624/1/iurg-2010-79-07.pdf Становление серебреплавильной промышленности в России в XVIII—первой трети XIX в.]</ref>.

Америка континентын испандар баҫып алыуы Яңы донъяла урынлашҡан иң бай көмөш ятҡылыҡтарына сығыу мөмкинлеген аса. 1540 йылда Европала көмөш етештереү күләме йылына 52-55 тонна тәшкил итә, был ул ваҡытта Европаға килтерелгән америка көмөшө күләменән алты тапҡырға күберәк. Әммә 1560-сы йылдарға был һандар тигеҙләшә, ә киләһе ун йыллыҡта Европа, Потоси һәм Сакатекас ятҡылыҡтарын үҙләштерә башлағанлыҡтан, Яңы донъянан көмөш ағымының яртыһын ғына етештергән.<ref>[https://zoloto-md.ru/info/analytics/bolshaya-istoriya-serebryanogo-standarta-chast-pervaya Большая история серебряного стандарта. Часть первая]</ref> Америка көмөшөнөң Европаға ағымы хаҡтар революцияһына килтерә.

[[Рәсәй]]ҙә [[XVIII быуат]]ҡа тиклем көмөш ҡаҙылмай. 1704 йылда Нерчинск заводында көмөш иретеү башлана. [[XVIII быуат]] уртаһынан Колывано-Воскресенск заводтарында көмөш иретеү башлана. [[XIX быуат]] башына Рәсәй империяһы Көмөш сығарыу буйынса, [[Австрия империяһы]]нан ҡалышып, Европала икенсе урынды биләй.<ref name="автоссылка1" />

Көмөш беҙҙең көндәргә тиклем иҫтәлекле һәм инвестиция тәңкәләрен һуғыу өсөн ҡулланыла (1960—1970 йылдарҙағы һуңғы көмөш тәңкәләрҙе сығарыу Бреттон-Вудс аҡса системаһы кризисы менән тап килә).

=== Ятҡылыҡтары ===
[[Файл:World Silver Production 2011.svg|мини|300px|{{center|Илдәр буйынса көмөш етештереү (2011 йыл)}}]]
Көмөштөң байтаҡ ятҡылыҡтары түбәндәге илдәрҙең территорияларында урынлашҡан:
{{кол|3}}
* [[Әрмәнстан]],
* [[Германия]],
* [[Испания]],
* [[Перу]],
* [[Чили]],
* [[Мексика]],
* [[Ҡытай Халыҡ Республикаһы|Ҡытай]],
* [[Канада]],
* [[Америка Ҡушма Штаттары|АҠШ]],
* [[Австралия]],
* [[Польша]],
* [[Рәсәй]],
* [[Ҡаҙағстан]],
* [[Румыния]],
* [[Швеция]],
* [[Чехия]],
* [[Словакия]],
* [[Австрия]],
* [[Венгрия]],
* [[Норвегия]]<ref>[http://www.proserebro.com/ag/mestorozhdeniya Про серебро " месторождения<!-- Заголовок добавлен ботом -->] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100907062259/http://www.proserebro.com/ag/mestorozhdeniya |date=2010-09-07 }}.</ref>.
{{конец кол}}

Шулай уҡ көмөш ятҡылыҡтары [[Кипр (утрау)|Кипр]]ҙа һәм Сардинияла бар<ref>[http://www.proserebro.com/istoriya-serebra Про серебро " История серебра<!-- Заголовок добавлен ботом -->] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100213082809/http://www.proserebro.com/istoriya-serebra |date=2010-02-13 }}.</ref>.

== Физик үҙсәнлектәре ==
[[Файл:SilverUSGOV.jpg|thumb|left|{{center|саф көмөш киҫәге}}]]
Таҙа көмөш — ярайһы уҡ ауыр, ([[ҡурғаш]]тан еңелерәк, ләкин [[баҡыр]]ҙан ауырыраҡ, тығыҙлығы — 10,5 г/см³), ғәҙәттән тыш һығылмалы көмөш-аҡ [[металл]] (яҡтылыҡты сағылдырыу коэффициенты 100 %-ҡа яҡын). Йоҡа көмөш фольга үтеүсе яҡтылыҡта миләүшә төҫөндә була. Ваҡыт үтеү менән металл һауалағы көкөртлө водород менән реакцияға инә һәм сульфид япмаһын барлыҡҡа килтереп, уның йоҡа пленкаһы металға үҙенсәлекле алһыу төҫ бирә һәм металл тоноҡлана. Металдар араһында иң юғары [[йылы үткәреүсәнлек]]кә эйә. Бөтә билдәле металдар араһында бүлмә температураһында иң юғары [[Сағыштырма үткәреүсәнлек|электр үткәреүсәнлек]]кә эйә (20 °C температурала сағыштырма электр ҡаршылығы 1,59{{e|−8}} Ом·м). Сағыштырмаса ауыр иреүсән металл, иреү температураһы 962 °C.

== Сәнәғәткә яраҡлы төрҙәре ==
Көмөшлө [[минерал]]дарҙың 50 төрө билдәле, уларҙың 15—20 төрө генә сәнәғәт өсөн әһәмиәтле, шул иҫәптән:
* саф көмөш;
* электрум ([[алтын]]-көмөш);
* кюстелит (көмөш-алтын);
* аргентит (көмөш-[[көкөрт]]);
* прустит (көмөш-[[мышаяҡ]]-көкөрт);
* бромаргерит (көмөш-[[бром]]);
* кераргирит (көмөш-[[хлор]]);
* пираргирит (көмөш-[[һөрмә]]-көкөрт);
* стефанит (көмөш-һөрмә-көкөрт);
* полибазит (көмөш-[[баҡыр]]-һөрмә-көкөрт);
* фрейбергит (баҡыр-көкөрт-көмөш);
* аргентоярозит (көмөш-тимер-көкөрт);
* дискразит (көмөш-һөрмә);
* агвиларит (көмөш-[[селен]]-көкөрт).

Донъяла көмөш 505 мең. т (1986 йыл) тип иҫәпләнә, раҫланғаны — 360 мең. т<ref name="ХЭ4">{{книга|заглавие=Химическая энциклопедия|ответственный=Редкол.: Кнунянц И. Л. и др.|место=М.|издательство=Советская энциклопедия|год=1995|том=4|страниц=639|isbn=5-85270-092-4}}</ref>.

== Башҡорт халҡында көмөш ==

=== Мифологияла ===
{{main|Башҡорт милли биҙәүестәре}}
* Көмөш башҡорттарҙа биҙәүес кенә түгел, ә һаҡлаусы, дауалаусы металл булараҡ ҡулланылған. Ен-шайтан килмәһен тип башҡорт ҡатындары көмөш һырға, көмөш беләҙек, көмөш йөҙөк кейгәндәр<ref>Мифологический словарь башкирского языка (Ф. Г. Хисамитдинова, 2010)</ref>.

=== Исемдәрҙә ===
{{main|Башҡорт исемдәре}}
Башҡорт халҡында балаларға аҫылташтар исеме биреү киң тарлған булған. Шулар араһында «көмөш» һүҙе менән яһалған исемдәр ҙә булған, улар ир балаға ла, ҡыҙ балаға ла ҡушылған.

'''Ир бала исемдәре''':
* Көмөшбай
* Көмөшҡол

'''Ҡыҙ бала исемдәре''':
* Көмөш
* Көмөшбикә
* Көмөшнур.
* Көмөшһылыу.

== Ҡыҙыҡ мәғлүмәт ==
* [[Латин теле]]ндәге ''Argentum'' һүҙе [[Аргентина]] тигән илгә исем биргән.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Алтын]]
* [[Затлы металдар]]

== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [http://www.webelements.com/webelements/elements/text/Ag/key.html Серебро на Webelements]
* [http://n-t.ru/ri/ps/pb047.htm Серебро в Популярной библиотеке химических элементов]


{{chem-stub}}
{{Периодик таблица}}

[[Категория:Химик элементтар]]