Латыш теле битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Тел
|цвет=һинд-европа
|имя=Латыш теле
|самоназвание=latviešu valoda
|страны=Латвия
|регионы=
|официальный язык=
* {{Флаг Латвии}} [[Латвия]]
* {{Флаг ЕС}} [[Европа берләшмәһе]]
* [[Файл:Baltic Assembly logo.svg|22px]] [[Балтийская ассамблея|БА]]
|регулирующая организация=
|число носителей= {{formatnum:2068060}}<ref>{{cite web|author=Lewis, M. Paul, Gary F. Simons, and Charles D. Fennig (eds.)|title=Latvian, Standard : A language of Latvia (Ethnologue report for language code:lvs)|url=https://www.ethnologue.com/language/lvs|date=2015-02-22|work=Ethnologue: Languages of the World|publisher=SIL International|accessdate=2016-10-06|language=en|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150706233813/http://www.ethnologue.com/language/lvs|archivedate=2015-07-06|location=Dallas, Texas|quote=Population 1,470,000 in Latvia (European Commission 2012). Total users in all countries: 2,068,060 (as L1: 1,571,060; as L2: 497,000).}}</ref>
|рейтинг=
|статус=
|вымер=
|категория=Евразия телдәре
|классификация=
Һинд-европа ғаиләһе
: Балтик-славян тармағы (гипотеза)
:: Балтик телдәре
::: Көнсығыш балтик төркөмө
|письмо=латин алфавиты (латыш алфавиты)
|ГОСТ 7.75–97=лаш 385
|ISO1=lv
|ISO2=lav
|ISO3=lav (Латышский),<br />lvs (Латышский литературный)
}}


'''Латыш теле '''(латышса атамаһы — ''latviešu valoda'') — бөгөнгә тиклем һаҡланған ике көнсығыш балтик теленең береһе (икенсеһе литва теле). Латыш теле — [[Латвия]]ла берҙән-бер дәүләт теле, шулай уҡ [[Европа берләшмәһе]]нең 24 рәсми теленең береһе. Латыш телендә миллион ярым самаһы кеше һөйләшә (күпселеге Латвияла йәшәй).

Өс диалектҡа бүленә: үрге латыш, урта латыш һәм ливон. Хәҙерге әҙәби латыш теленең нигеҙе итеп урта латыш диалекты алынған.

Тәүге яҙма ҡомартҡылар XVI быуатта барлыҡҡа килә. [[Латин алфавиты|Латиницаға]] нигеҙләнгән хәҙерге латыш алфавиты 33 хәрефтән тора.

Баҫым беренсе ижеккә төшә. Һуҙынҡылар оҙонлоҡ буйынса айырыла, һәр оҙон һуҙынҡы өс тондың береһенә эйә. Морфологик төҙөлөшө буйынса латыш теле — флектив һәм синтетик тел. Синтаксисҡа һүҙҙәрҙең ирекле тәртибе хас, SVO тәртибе нигеҙ булып тора. Лексика башлыса үҙҙәренеке, үҙләштерелгән һүҙҙәр араһында славянизмдар һәм германизмдар өҫтөнлөк биләй.
[[Файл:Latvian_as_primary_language_at_home_by_municipalities_and_cities_(2011).svg|мини|300x300пкс|Ғаиләлә латыш телен төп тел итеп файҙаланған кешеләр һаны, (2011)]]
Латыш телен туған теле итеп ҡулланыусылар һаны Латвияла 2011 йылғы халыҡ иҫәбен алыуға ярашлы — 1 164 894 кеше<ref>{{cite web|title=TSG11-07. PASTĀVĪGIE IEDZĪVOTĀJI PA STATISTISKAJIEM REĢIONIEM, REPUBLIKAS PILSĒTĀM UN NOVADIEM PĒC DZIMUMA, MĀJĀS PĀRSVARĀ LIETOTĀS VALODAS UN PA VECUMA GRUPĀM 2011.GADA 1.MARTĀ|url=http://data.csb.gov.lv/pxweb/lv/tautassk_11/tautassk_11__tsk2011/TSG11-07.px/?rxid=cdcb978c-22b0-416a-aacc-aa650d3e2ce0|date=2011|work=Tautas skaitīšana 2011. 2011.gada tautas skaitīšanas galīgie rezultāti|publisher=Centrālās statistikas pārvaldes|accessdate=2015-10-25|language=lv}}</ref>, йәғни ил халҡының 56,3 проценты<ref>{{книга|заглавие=Par Valsts valodas politikas pamatnostādnēm 2015.-2020.gadam (informatīvā daļa). Ministru kabineta. rīkojums Nr.630 (prot. Nr.58 47.§)|ссылка=http://www.valoda.lv/images/stories/valodas_politikas_pamatnostadnes_2015-2020.doc|место=Rīgā|год=2014.gada 3.novembrī|pages=11—12}}</ref> һәм үҙ телен атағандар араһында 62,1 процент (ҡайһы берҙә айырым тел тип ҡаралған лантгаль диалектын да индереп); илдә йәшәгән рус теллеләрҙең күпселеге, шулай уҡ донъяның башҡа илдәрендәге аҙ һанлы эмигранттар һәм уларҙың тоҡомдары ([[Америка Ҡушма Штаттары|АҠШ]] — 16 035<ref>{{cite web|title=16 тысяч американцев говорят дома по-латышски|url=http://rus.delfi.lv/news/daily/latvia/16-tysyach-amerikancev-govoryat-doma-po-latyshski.d?id=46695981|date=2015-11-10|publisher=rus.DELFI.lv|accessdate=2016-01-25|archiveurl=https://archive.is/bL1SP|archivedate=2016-01-25}}</ref>, [[Ирландия]], [[Англия]], [[Канада]], [[Бразилия]], [[Рәсәй Федерацияһы|Рәсәй]] (2010 йылға — 22 079 һөйләшеүсе<ref>{{cite web|url=http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/Documents/Materials/tab6.xls|title=Население Российской Федерации по владению языками (Приложение 6)|work=Итоги Всероссийской переписи населения 2010. Распространение языков|date=2001—2015|publisher=Федеральная служба государственной статистики|accessdate=2015-10-18|description=|archiveurl=|archivedate=}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180413131745/http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/Documents/Materials/tab6.xls |date=2018-04-13 }}</ref>), [[Беларусь|Белоруссия]] (2009 йылғы мәғлүмәттәр буйынса, 1549 этник латыштың 386-һы латыш телен туған теле тигән<ref>{{cite web|url=http://www.belstat.gov.by/uploads/file/GU_demogr/5.8-0.pdf|title=Население по национальности и родному языку. Все население: Оба пола (Таблица 5.8)|work=Перепись населения Республики Беларусь 2009 года|date=2010-08-12|publisher=Национальный статистический комитет Республики Беларусь|page=1|datepublished=|accessdate=2015-10-22|lang=ru|description=|archiveurl=|archivedate=}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171009183758/http://www.belstat.gov.by/uploads/file/GU_demogr/5.8-0.pdf |date=2017-10-09 }}</ref>, ләкин туғыҙы ғына өйөндә ошо телдә һөйләшә<ref>{{cite web|url=http://www.belstat.gov.by/uploads/file/GU_demogr/5.9-0.pdf|title=Население по национальности и языку, на котором обычно разговаривает дома. Все население: Оба пола (Таблица 5.9)|work=Перепись населения Республики Беларусь 2009 года|date=2010-08-12|publisher=Национальный статистический комитет Республики Беларусь|page=1|datepublished=|accessdate=2015-10-22|lang=ru|description=|archiveurl=|archivedate=}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210113092028/https://www.belstat.gov.by/uploads/file/GU_demogr/5.9-0.pdf |date=2021-01-13 }}</ref>), [[Яңы Зеландия]], [[Австралия]], [[Германия]] һ. б.) латыш телен төрлө кимәлдә белә.

=== Диалекттары ===
[[Файл:Latvian_and_Latgalian.png|мини|300x300пкс|Латыш теленең диалекттары]]
Латыш теле өс төп диалектҡа бүленә: үрге латыш (''augšzemnieku dialekts''), урта латыш (''vidus dialekts'') һәм ливон (''lībiskais dialekts'')<ref name="ЯМ189">{{книга|автор=Сталтмане В. Э.|часть=Латышский язык|заглавие=Балтийские языки|место=М.|издательство=Academia|год=2006|серия=Языки мира|страницы=189|isbn=5-87444-225-1}}</ref><ref>{{книга|автор=Kabelka J.|заглавие=Baltų filologijos įvadas : Vadovėlis respublikos aukštųjų mokyklų filologijos specialybės studentams|место=Vilnius|издательство=Mokslas|год=1982|страницы=92}}</ref><ref>{{книга|автор=Дини П.|заглавие=Балтийские языки|ссылка=|место=М.|издательство=ОГИ|год=2002|страницы=314|isbn=5-94282-046-5}}</ref>.

Үрге латыш диалекты урта латыш һәм ливон диалектынан ныҡ айырыла (шуға уны, үрге латыш диалектына ҡаршы ҡуйып, түбәнге латыш диалекты тип тә йөрөтәләр). Латгалияла, Видземеның көнсығышында һәм Аугшземела таралған, уға көнсығыш (тәрән) һәм көнбайыш (тәрән булмаған) һөйләштәр инә. Ике төркөм дә селон һәм латгаль һөйләштәренә бүленә<ref>{{книга|автор=Сталтмане В. Э.|часть=Латышский язык|заглавие=Балтийские языки|место=М.|издательство=Academia|год=2006|серия=Языки мира|страницы=191|isbn=5-87444-225-1}}</ref>. Латгаль тәрән һөйләшен лангаль теле тигән айырым тел тип тә йөрөтәләр.

Урта латыш диалектына видземе (үҙәк Видземе), земгале (үҙәк Земгале) курземе (Курземеның көньяғы) һөйләштәре инә.

Ливон диалекты фин-уғыр тел ғаиләһенең лив субстраты нигеҙендә формалашҡан һәм видземе (Видземеның төньяҡ-көнбайышы) һәм курземе (Курземеның төньяғы) һөйләштәрен берләштерә<ref>{{книга|автор=Сталтмане В. Э.|часть=Латышский язык|заглавие=Балтийские языки|место=М.|издательство=Academia|год=2006|серия=Языки мира|страницы=190|isbn=5-87444-225-1}}</ref>.

А. Гатерстың альтернатив классификацияһы<ref>{{публикация|книга|автор=Gāters A.|заглавие=Die lettische Sprache und ihre Dialekte|место=The Hague — Paris — New York|издательство=Mouton Publishers|год=1977|isbn=90-279-3126-7|серия=Trends in Linguistics. State-of-the-Art Reports, 9|pages=13}}</ref> түбәндәге бүленеште күҙҙә тота<ref>{{книга|автор=Дини П.|заглавие=Балтийские языки|ссылка=|место=М.|издательство=ОГИ|год=2002|страницы=315|isbn=5-94282-046-5}}</ref>:
* урта латыш диалекты;
** ливон урта латыш;
** земгале урта латыш (''zemgaliskās izloksnes'');
** курземе урта латыш (''kursiskās izloksnes'');
** земгале-курземе урта латыш (''zemgaliski-kursiskās izloksnes'');
* там диалекты;
** курземе там һөйләштәре;
** ливон там һөйләштәре;
* үрге латыш диалекты;
** Латгалияның тәрән үрге латыш һөйләштәре (''latgaliskās'' или ''nesēliskās dziļās izloksnes'');
** селоне үрге латыш;
** урта латышҡа күсешле төньяҡ зонаһы;
** урта латышҡа күсешле үҙәк зона;
** урта латышҡа күсешле көньяҡ зона.

== Тарихы ==
[[Файл:Baltic_Tribes_c_1200.svg|справа|мини|275x275пкс|XII быуат аҙағы — XIII быуат башында балтик ҡәбиләләренең таралып ултырыу картаһы ]]
Литва, прус һәм ятвяг телдәре менән бергә латыш теле лә тәүбалтик теленә барып тоташа. Тәүбалтик һуҙынҡылар ''*i'', ''*ī'', ''*u'', ''*ū'', ''*a'', ''*ā'' латыш телендә үҙгәрешһеҙ һаҡланған. Башта e фонемаһының аллофоны булып торған ''ɛ'' : <span>''æ ''ҡапма-ҡаршылығының фонологиялашыуы латыш теле үҙе индергән яңылыҡ булып тора. Был өн ҡаты тартынҡылар алдында асығыраҡ, йомшаҡ тартынҡылар алдында ябығыраҡ әйтелә. </span> Литва телендәге кеүек үк, ''*eɪ̯'' дифтонгыһы ла ''*ẹ'' монофтонгыһы булыу стадияһы аша ''ɪ̯e ''стадияһына күсә. [https://ru.wikisource.org/wiki/ЭСБЕ/Таутосиллабические%20сочетания Таутосиллабик б]әйләнештәр ''in'', ''un'', ''en'', ''an'' латыш телендә ''ī'', ''ū'', ''ɪ̯e'', ''u̯o ''рәүешен алған. Бер ижекле булмаған һүҙҙәрҙең ауслауты етди үҙгәрештәргә дусар була: ҡыҫҡа ''a'', ''e'', ''i'' юҡҡа сыға, оҙон ''ā'', ''ē'', ''ī'', ''ū'' ҡыҫҡара, дифтонгылар монофтонгыларға әйләнә (''aɪ̯'', ''eɪ̯'' > ''i'', ''au'' > ''u'')<ref>{{книга|автор=Smoczyński W.|заглавие=Języki indoeuropejskie|часть=Języki bałtyckie|место=Warszawa|издательство=PWN|год=1986|seite=870—871}}</ref>. Литва телендәге кеүек үк, латыш телендә лә прабалтик ''ō'' дифтонгылашып <span>''u̯o-''ға әүерелә, ләкин был яҙмала сағылыш тапмай</span>: {{Китап|автор=Smoczyński W.|часть=Języki bałtyckie|заглавие=Języki indoeuropejskie|место=Warszawa|издательство=PWN|год=1986|seite=870—871}}, лтш. ''dot'' «бирергә»<ref>{{книга|автор=Дини П.|заглавие=Балтийские языки|ссылка=|место=М.|издательство=ОГИ|год=2002|страницы=80-81|isbn=5-94282-046-5}}</ref>.

Йомшаҡлыҡ-ҡатылыҡ буйынса ҡапма-ҡаршылыҡтың юҡҡа сығарылыуы консонантизмда мөһим үҙгәреш булып тора<ref name="Smoczyński872">{{книга|автор=Smoczyński W.|заглавие=Języki indoeuropejskie|часть=Języki bałtyckie|место=Warszawa|издательство=PWN|год=1986|seite=872}}</ref>:
* йомшаҡ ирен тартынҡылары анлаутта «ирен + ļ» бәйләнешенә һәм инлаутта «ирен + j» бәйләнешенә күсә;
* теш тартынҡылары ''*ť'' һәм ''*ď'' ''š'' һәм ''ž'' булып үҙгәрә (литва телендә күренеп торған ''č'' һәм ''dž'' стадияһы аша);
* ''*sʲ'' һәм ''*zʲ'' шулай уҡ ''š'' һәм ''ž ''булып киткән;
* ''*kʲ'' һәм ''*gʲ'' ''c'' һәм ''dz ''булып үҙгәргән.
Тел уртаһы тартынҡылары ''ķ'' һәм ''ģ, '' ''e, i '' алдында торғанда ''sk'', ''zg'' бәйләнештәренән килеп сыға, мәҫәлән, ''šķirt'' «айырырға».

Литва һәм латыш телдәре араһында айырымланыу яҡынса б. э. I быуатында башлана, ә V—VII быуаттарға был телдәр бөтөнләй айырыла<ref>{{книга|автор=Дини П.|заглавие=Балтийские языки|ссылка=|место=М.|издательство=ОГИ|год=2002|страницы=195|isbn=5-94282-046-5}}</ref><ref>{{книга|автор=Petit D.|заглавие=Untersuchengen zu den baltischen Sprachen|место=Leiden — Boston|издательство=Brill|год=2010|страницы=26|isbn=978-90-04-17836-6}}</ref>. V—VI быуаттарҙа латыштарҙың ата-бабалары, балтик буйындағы фин ҡәбиләләре төпләнгән ерҙәрҙе биләп, төньяҡҡа әүҙем күсенә. Быға бәйле латыш теле балтик буйы фин телдәре һәм көнсығыш славян диалекттары менән аралаша башлай<ref>{{книга|автор=Дини П.|заглавие=Балтийские языки|ссылка=|место=М.|издательство=ОГИ|год=2002|страницы=196|isbn=5-94282-046-5}}</ref>.
[[Файл:Ливонская_Конфедерация_1260.png|справа|217x217пкс|1260 йылда ливон Конфедерацияһы.]]
Тәүҙә леттар көнсығыш балтик ҡәбиләләренең береһе генә була. Улар менән бергә Латвия ерҙәрендә земгалдар, селдар, куршалар, шулай уҡ балтик буйы фин халҡы булған ливтар йәшәй. Бөтә был халыҡтар тел йәһәтенән яйлап леттар тарафынан ассимиляциялана, ә уларҙың телдәре латыш диалекттарында эҙен ҡалдыра<ref name="Блинкена216">{{книга|автор=Блинкена А. Я.|заглавие=Языки Российской Федерации и соседних государств|часть=Латышский язык|место=М.|издательство=Наука|год=2001|том=2|страницы=216|isbn=5-02-011268-2}}</ref>.

XII—XIII быуаттарҙа хәҙерге Латвия һәм Эстония ерҙәрен Ҡылыслылар ордены баҫып ала. Немецтар идара итеүсе аҡһөйәктәргә әүерелә, ә латыш теле ауылдарҙа йәшәгән халыҡ теле булып ҡала. [[Реформация]] дәүерендә руханиәт латыш теленә ҡыҙыҡһыныу күрһәтә башлай<ref>{{книга|автор=Prauliņš D.|заглавие=Latvian. An Essential Grammar|место=London — New York|издательство=Routledge|год=2012|pages=2|серия=Routledge Essential Grammars|isbn=978-0-415-57691-8 (hbk), ISBN 978-0-415-57692-5 (pbk), ISBN 978-0-203-12442-0 (ebk)}}</ref>.

Латыш әҙәби теленең тарихын өс осорға бүләләр<ref name="ЯМ157">{{книга|автор=Сталтмане В. Э.|часть=Латышский язык|заглавие=Балтийские языки|место=М.|издательство=Academia|год=2006|серия=Языки мира|страницы=157|isbn=5-87444-225-1}}</ref>:
* иҫке латыш теле (''senā latviešu valoda''; XVI—XIX быуаттың беренсе яртыһы). Латыш телен немец руханиҙары дини текстарҙа файҙалана башлай, [[Библия]] латыш теленә тәржемә ителә, тәүге һүҙлектәр һәм грамматикалар барлыҡҡа килә;
* йәш латыш теле (1850—1890-сы йылдар). Милли уяныу дәүерендә әҙәби телдең аяҡҡа баҫыуы;
* хәҙерге латыш теле (1890-сы йылдарҙан алып).
Латыш телендәге тәүге китап 1525 йылда нәшер ителә, ләкин ул беҙҙең заманға килеп етмәгән. Һаҡланған тәүге текст 1550 йылға ҡарай, ул С. Мюнстерҙың «Космография» тигән китабына индерелгән өҙөк<ref name="Блинкена215"/>.

XVI быуаттың икенсе яртыһынан латыш телендә уҡытылған мәктәптәр асыла башлай, XVII быуатта бындай мәктәптәр ауылдарҙа ла, ҡалаларҙа ла була. 1685—1694 йылдарҙа немец пасторы Э. Глюк Библияны латыш теленә тәржемә итә.

=== Фонетика һәм фонология ===

==== Һуҙынҡылар ====
1822 йылда К. Ф. Ватсон латыш телендәге тәүге гәзитте — ''Latweeschu Awises'' (''Latviešu Avīzes'' — хәҙерге орфографияла) — "Латышская газета"ны аса. 1856 йылда йәш латыштар хәрәкәтенең эшмәкәрлеге башлана, улар бөтә ил буйлап милли үҙаңды уятыу маҡсатында түңәрәктәр ойоштора.

Әҙәби латыш теленең үҫешенә латыштарҙың ауылдарҙан ҡалаларға күпләп күсенә башлауы ла көслө йоғонто яһай<ref name="Дини372">{{книга|автор=Дини П.|заглавие=Балтийские языки|ссылка=|место=М.|издательство=ОГИ|год=2002|страницы=372|isbn=5-94282-046-5}}</ref>. 1879 йылда Лифляндия губернаһында грамоталылыҡ 77,7 процент тәшкил итә (Рәсәй империяһындағы уртаса күрһәткес 27 процент була).

Йәш латыштар әҙәби латыш теленең лексик составын байытыуға ҙур өлөш индерә. Был түбәндәге ысулдар менән эшләнә: диалекттарҙан лексика йыйыу (диал. ''krasa'' «ҡойма ямғыр» > лит. ''krasa'' «ҡыҫҡа ҡойма ямғыр»); башҡа балтик телдәренән һүҙҙәр үҙләштереү (прус. ''kermens'' «кәүҙә» > ''ķermenis'' «кәүҙә», {{Lang-lt|kareivis}} «һалдат» > ''kareivis'' «һалдат»); неологизмдар яһау (''zināt'' «белергә» > ''zinātne'' «фән», ''nākt'' «килергә» > ''nākotne'' «киләсәк»); интернациональ лексиканы үҙләштереү . Латвия бойондороҡһоҙлоҡ яулағас, әҙәби телде унификациялауға ынтылыштар логик дауамын таба. Мәктәптәрҙә берҙәм норма индерелә, лингвистик тикшеренеүҙәр әүҙемләшә<ref>{{книга|автор=Дини П.|заглавие=Балтийские языки|ссылка=|место=М.|издательство=ОГИ|год=2002|страницы=377|isbn=5-94282-046-5}}</ref>.<div class="cx-template-editor-source-container" lang="ru" dir="ltr" style="display: none;"><div class="cx-template-editor-source"><div class="cx-template-editor-title" title="Шаблон {{lang-xx}} используется для оформления первого вхождения фрагмента на данном языке внутри русского текста статей. Для вывода без видимого указания названия языка, а также последующих вставок иноязычного текста следует использовать шаблон {{lang-хх2}}. Для каждого из языков существует свой шаблон вида {{lang-xx}}, где «xx» — код языка по стандарту ISO 639. См. https://ru.wikipedia.org/wiki/Шаблон:Lang">Lang-lt</div><div class="cx-template-editor-param"><div class="cx-template-editor-param-title"><span id="1" class="cx-template-editor-param-key">текст</span><span data-key="1" title="Текст на выбранном языке" class="cx-template-editor-param-desc"></span></div><div class="cx-template-editor-param-value" data-key="1" style="position: relative;">kareivis</div></div></div></div>Латвияны СССР-ға ҡушҡандан һуң унда рустарҙың һаны ҡырҡа арта: 1930-сы йылдарҙа 12 процент була, 1959 йылға 26,6 процентҡа, ә 1970 йылға инде 29,8 процентҡа етә. Шуның менән бергә рус теленең латыш теленә йоғонтоһо ла арта бара. Латыштар араһында латыш-рус билингвизмы үҫә. Рус телен белеү ҡатын-ҡыҙҙарға ҡарағанда ирҙәр араһында нығыраҡ таралған була, был СССР-ҙа хәрби хеҙмәткә барыу мәжбүрилеге менән аңлатыла. Рус теле хакимиәт өлкәһендә һәм производство инструкциялары теле булараҡ та латыш телен ҡыҫырыҡлап сығара, ул ваҡытлы матбуғат сараларында һәм мәғариф учреждениеларында киң файҙаланыла. Ошолар бөтәһе латыш теленә рус теленән күпләп үҙләштерелгән һүҙҙәрҙең һәм калькаларҙың инеүенә булышлыҡ итә. Әммә шул уҡ ваҡытта латыш милли мәҙәниәтенең йылдам үҫеүе һәм латыш телен ҡулланыу даирәһенең киңәйеүе лә бара<ref>{{книга|автор=Дини П.|заглавие=Балтийские языки|ссылка=|место=М.|издательство=ОГИ|год=2002|страницы=386—388|isbn=5-94282-046-5}}</ref>.

СССР тарҡалғас, Латвияла латыш теле дәүләт теле булып ҡала, рус телен ҡулланыу даирһе тарайтыла, милли әҙселектәрҙең латыш телен белеү кимәле үҫә, латыш телен контролдә тотҡан дәүләт учреждениеларының эше әүҙемләшә. 1989 йылда дәүләт хеҙмәтенә инеүселәр өсөн латыш теле буйынса имтихан индерелә<ref>{{книга|автор=Дини П.|заглавие=Балтийские языки|место=М.|издательство=ОГИ|год=2002|страницы=398—399|isbn=5-94282-046-5}}</ref>.

== Яҙмаһы ==
[[Файл:Latvian Ergonomic Keyboard Layout.png|справа|мини|300x300пкс|Латышса баҫмаҡ бүленеше]]
Башта латыш яҙмаһы немец өлгөһө буйынса төҙөлә. Готик шрифт ҡулланыла. 1908 йылда К. Мюленбах етәкселегендәге комиссия диакритик билдәләр менән антиква нигеҙендәге алфавит версияһын төҙөй, 1919 йылда ул раҫлана. 1946 йылда алфавиттан ''ŗ '' (/rʲ/ өнөнөң яҙылышы) алып ташлана, ул әҙәби телдә һәм күп һөйләштәрҙә /r/-ға тап килә. 1957 йылдан /x/ өнө яҙылышы булған ''ch'' урынына ''h ''индерелә<ref name="ЯМ157" /><ref name="Блинкена215">{{книга|автор=Блинкена А. Я.|заглавие=Языки Российской Федерации и соседних государств|часть=Латышский язык|место=М.|издательство=Наука|год=2001|том=2|страницы=215|isbn=5-02-011268-2}}</ref>. Алфавиттан шулай уҡ ''ō'' хәрефе бөтөрөлә.
[[Файл:Divdesmit_Lati_1936.jpg|справа|мини|200x200пкс|1936 йылғы ''ō ''хәрефле 20 латлыҡ купюра]]
{| class="" style="margin-bottom: 10px;"
|
{| class="standard" style="text-align:center; font-family: Arial Unicode MS, Lucida Sans Unicode, sans-serif;"
! №
! Хәреф
! Атамаһы
! Әйтелеше (МФА)
|-
| 1
! A a
| ''a''
| [ ɑ ]
|-
| 2
! Ā ā
| ''garais a''
| [ ɑː ]
|-
| 3
! B b
| ''bē''
| [ b ]
|-
| 4
! C c
| ''cē''
| [ t͡s ]
|-
| 5
! Č č
| ''čē''
| [ t͡ʃ ]
|-
| 6
! D d
| ''dē''
| [ d ]
|-
| 7
! E e
| ''e''
| [ ɛ ] [ æ ]
|-
| 8
! Ē ē
| ''garais e''
| [ ɛː ] [ æː ]
|-
| 9
! F f
| ''ef''
| [ [[wikipedia:Voiceless labiodental fricative|f]] ]
|-
| 10
! G g
| ''gā''
| [ g ]
|-
| 11
! Ģ ģ
| ''ģē''
| [ [[wikipedia:Voiced palatal stop|ɟ]] ]
|-
| 12
! H h
| ''hā''
| [ x ]
|-
| 13
! I i
| ''i''
| [ i ]
|-
| 14
! Ī ī
| ''garais i''
| [ iː ]
|-
| 15
! J j
| ''jē''
| [ j ]
|-
| 16
! K k
| ''kā''
| [ k ]
|-
| 17
! Ķ ķ
| ''ķē''
| [ c ]
|}
| valign="top" |
{| class="standard" style="text-align:center; font-family: Arial Unicode MS, Lucida Sans Unicode, sans-serif;"
! №
! Хәреф
! Атамаһы
! Әйтелеше (МФА)
|-
| 18
! L l
| ''el''
| [ l ]
|-
| 19
! Ļ ļ
| ''eļ''
| [ ʎ ]
|-
| 20
! M m
| ''em''
| [ m ]
|-
| 21
! N n
| ''en''
| [ n ]
|-
| 22
! Ņ ņ
| ''eņ''
| [ ɲ ]
|-
| 23
! O o
| ''o''
| [u̯ɐ] [ ɔ ] [ ɔː ]
|-
| 24
! P p
| ''pē''
| [ p ]
|-
| 25
! R r
| ''er''
| [ [[wikipedia:Alveolar trill|r]] ]
|-
| 26
! S s
| ''es''
| [ s ]
|-
| 27
! Š š
| ''eš''
| [ ʃ ]
|-
| 28
! T t
| ''tē''
| [ t ]
|-
| 29
! U u
| ''u''
| [ u ]
|-
| 30
! Ū ū
| ''garais u''
| [ uː ]
|-
| 31
! V v
| ''vē''
| [ [[wikipedia:Voiced labiodental fricative|v]] ]
|-
| 32
! Z z
| ''zē''
| [ [[wikipedia:Voiced alveolar fricative|z]] ]
|-
| 33
! Ž ž
| ''žē''
| [ ʒ ]
|}
|}
<span>Төп латыш һүҙҙәрендә, боронғо үҙләштерелгән һүҙҙәрҙә, топонимдарҙың күбеһендә, ҡайһы бер фамилияларҙа </span>''o'' хәрефе ''u̯ɐ'' дифтонгыһы итеп уҡыла. Яңы үҙләштерелгән һүҙҙәрҙә, ҡайһы бер топонимдарҙа һәм фамилияларҙа ул ''ɔ'' йәки ''ɔ'' тип уҡыла. Ҡайһы бер һүҙҙәрҙә, мәҫәлән, ''citrons'' «лимон» һәм ''balkons'' «балкон» ''ɔː'' менән ''u̯ɐ ''араһында тирбәлеүҙәр күҙәтелә<ref>{{книга|автор=Prauliņš D.|заглавие=Latvian. An Essential Grammar|место=London — New York|издательство=Routledge|год=2012|серия=Routledge Essential Grammars|pages=10—12|isbn=978-0-415-57691-8 (hbk), ISBN 978-0-415-57692-5 (pbk), ISBN 978-0-203-12442-0 (ebk)}}</ref>.

Һуҙынҡыларҙың оҙонлоғо макрон менән билдәләнә (''garumzīme'')<ref>{{Китап|автор=Prauliņš D.|заглавие=Latvian. An Essential Grammar|место=London — New York|издательство=Routledge|год=2012|pages=7|серия=Routledge Essential Grammars|isbn=978-0-415-57691-8 (hbk), ISBN 978-0-415-57692-5 (pbk), ISBN 978-0-203-12442-0 (ebk)}}</ref>.

=== Фонетика һәм фонология ===

==== Һуҙынҡылар ====
Хәҙерге латыш теленең һуҙынҡы өндәр системаһында түбәндәге монофтонгылар бар ('''ː''' билдәһе менән оҙон һуҙынҡылар билдәләнә)<ref name="ЯМ158">{{книга|автор=Сталтмане В. Э.|часть=Латышский язык|заглавие=Балтийские языки|место=М.|издательство=Academia|год=2006|серия=Языки мира|страницы=158|isbn=5-87444-225-1}}</ref><ref name="Nau7">{{книга|автор=Nau N.|заглавие=Latvian|место=München — Newcastle|издательство=Lincom Europa|год=1998|pages=7|isbn=3-89586-228-2}}</ref>:
{| class="standard" style="border-collapse: collapse; text-align: center; margin-bottom: 10px;"
! rowspan="2" style="width:100px" |Күтәрен-келеге
! colspan="3" |Рәт
|-
! style="width:100px" |Алғы
! style="width:100px" |Урта
! style="width:100px" |Артҡы
|-
|Өҫкө
|i iː
|u uː
|-
|Урта
|ɛ ɛː
|(ɔ) (ɔː)
|-
|Аҫҡы
|æ æː
|a aː
|}


==== Тартынҡылар ====
Латыш теленең консонантизм системаһы (йәйәләрҙә фонемаларҙың урынға бәйле варианттары йә үҙләштерелгән һүҙҙәрҙә генә осраусан фонемалар бирелә; тартынҡылар парҙарында һулда — һаңғырау, уңда яңғырау тартынҡылар бирелә)<ref name="ЯМ159">{{книга|автор=Сталтмане В. Э.|часть=Латышский язык|заглавие=Балтийские языки|место=М.|издательство=Academia|год=2006|серия=Языки мира|страницы=159|isbn=5-87444-225-1}}</ref><ref name="Nau6">{{Китап|автор=Nau N.|заглавие=Latvian|место=München — Newcastle|издательство=Lincom Europa|год=1998|pages=6|isbn=3-89586-228-2}}</ref>:
{| class="wikitable" style="margin-bottom: 10px;"
!Ирен
!Альвеоляр
!Постальвеоляр
!Палаталь
!Веляр
|- align="center"
!Шартлаусан
| {{Ipa|p}} {{Ipa|b}}
| {{Ipa|t}} {{Ipa|d}}
| {{Ipa|c}} {{Ipa|ɟ}}
| {{Ipa|k}} {{Ipa|ɡ}}
|- align="center"
!Танау
| {{Ipa|m}}
| {{Ipa|n}}
| {{Ipa|ɲ}}
| ({{Ipa|ŋ}})
|- align="center"
!Аффрикаттар
| {{Ipa|t͡s}} {{Ipa|d͡z}}
| {{Ipa|t͡ʃ}} {{Ipa|d͡ʒ}}
|- align="center"
!Арауыҡ
| ({{Ipa|f}}) {{Ipa|v}}
| {{Ipa|s}} {{Ipa|z}}
| {{Ipa|ʃ}} {{Ipa|ʒ}}
| ({{Ipa|x}})
|- align="center"
!Аппроксиманттар<br />
| ({{МФА2|2=w}})
| {{Ipa|j}}
|- align="center"
!Яҡ
| {{Ipa|l}}
| {{Ipa|ʎ}}
|- align="center"
!Дерелдәүек
| {{Ipa|r}}
|}

=== Морфология ===
Латыш телендә ун [[Һүҙ төркөмдәре|һүҙ төркөмө]] бар: [[Исем (һүҙ төркөмө)|исем]], [[Сифат|сифат,]] [[Һан (һүҙ төркөмө)|һан,]] [[Алмаш (һүҙ төркөмө)|алмаш]], [[рәүеш]], [[ҡылым]], предлог, [[теркәүес]], [[киҫәксә]], [[Ымлыҡтар|ымлыҡ]].

Үҙгәртелә торған һүҙ төркөмдәренең биш килеше (төп, эйәлек, төбәү, төшөм, урын) һәм шулай уҡ килеш тип иҫәпләнгән саҡырыу формаһы бар<ref>{{Китап|автор=Сталтмане В. Э.|часть=Латышский язык|заглавие=Балтийские языки|место=М.|издательство=Academia|год=2006|страницы=167|серия=Языки мира|isbn=5-87444-225-1}}</ref>.

Латыш телендә родтар икәү — ир һәм ҡатын-ҡыҙ<ref>{{Китап|автор=Nau N.|заглавие=Latvian|место=München — Newcastle|издательство=Lincom Europa|год=1998|pages=21|isbn=3-89586-228-2}}</ref>.

=== Синтаксис ===
Латыш теле — номинатив төҙөлөшлө тел. Һүҙҙәр тәртибе ирекле, SVO тәртибе нигеҙ булып тора. Аныҡлаусы ғәҙәттә аныҡланыусы алдынан ҡуйыла<ref name="ЯМ187">{{книга|автор=Сталтмане В. Э.|часть=Латышский язык|заглавие=Балтийские языки|место=М.|издательство=Academia|год=2006|серия=Языки мира|страницы=187|isbn=5-87444-225-1}}</ref>.

Синтаксик модаллек буйынса һөйләмдәр биш төргә бүленә: хәбәр, һорау, бойороҡ, теләк һәм өндәү.

== Иҫкәрмәләр ==
; Комментарийҙар{{примечания|group=~}}
; Сығанаҡтар{{примечания|2}}

== Әҙәбиәт ==
* {{Китап|автор=Блинкена А. Я.|часть=Латышский язык|заглавие=Языки Российской Федерации и соседних государств|место=М.|издательство=Наука|год=2001|том=2|страницы=214—224|isbn=5-02-011268-2}}
* {{Китап|автор=Дини П.|заглавие=Балтийские языки|ответственный=Под ред. и с предисл. В. Н. Топорова, пер. с итал. А. В. Топорова|место=М.|издательство=ОГИ|год=2002|страниц=544|isbn=5-94282-046-5}}
* {{Китап|автор=Сталтмане В. Э.|часть=Латышский язык|заглавие=Балтийские языки|место=М.|издательство=Academia|год=2006|страницы=155—193|серия=Языки мира|isbn=5-87444-225-1}}
* {{Китап|автор=Mathiassen T.|заглавие=A Short Grammar of Latvian|место=Columbus, Oh|издательство=Slavica Publishers, Inc.|год=1997|allpages=236|isbn=0-89357-267-5}}
* {{Китап|автор=Nau N.|заглавие=Latvian|место=München — Newcastle|издательство=Lincom Europa|год=1998|allpages=66|серия=Languages of the world / Materials: Materials, 217. — ISSN 0940-0788|isbn=3-89586-228-2}}
* {{Китап|автор=Prauliņš D.|заглавие=Latvian. An Essential Grammar|место=London — New York|издательство=Routledge|год=2012|allpages=x, 249, [5]|серия=Routledge Essential Grammars|isbn=978-0-415-57691-8 (hbk), ISBN 978-0-415-57692-5 (pbk), ISBN 978-0-203-12442-0 (ebk)}}

== Һылтанмалар ==
* {{Cite web|title=Latviešu-krievu, krievu-latviešu vārdnīca = Латышско-русский, русско-латышский словарь|url=http://vardnica.virtualis.lv/|publisher=[http://vardnica.virtualis.lv/index.php?action=authors vardnica team & ghosts (Сергей Ларионов, Павел Пузырёв, Виктор Мейранс)]|date=2003—2015|accessdate=2015-10-24}}
* {{Cite web|title=Latviešu-krievu vārdnīca = Латышско-русский словарь (ver. 3.50b)|url=http://www.1variants.lv/dictionary.php?lang=ru|publisher=SIA «1. VARIANTS»|date=2002—2015|accessdate=2015-10-24}}
* {{Cite web|title=Latviešu-krievu-angļu tulkotājs = Free online English-Russian-Latvian translation = Русско-латышско-английский переводчик онлайн|url=http://www.acl.lv/ru/|publisher=www.acl.lv|date=2007|accessdate=2015-10-24}}
[[Категория:Алфавит буйынса телдәр һәм диалекттар]]
[[Категория:Латыш теле]]