Леонард Эйлер битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Учёный
| Имя                  = Леонард Эйлер
| Оригинал имени       = Leonhard Euler
| Изображение = Leonhard Euler 2.jpg
| Ширина = 219px
| Описание изображения =  Эмануэль Һандманн төшөргән портрет (1756)
| Дата рождения = 15.4.1707 (4)
| Место рождения = {{ТУ|Базель|Швейцарияла}}, [[Швейцария]]
| Дата смерти = 18.9.1783 (7)
| Место смерти = {{ВБУ|Санкт-Петербург|Санкт-Петербургта}}, [[Рәсәй империяһы]]
| Гражданство = Швейцария
| Научная сфера = [[Математика]], [[механика]], [[физика]], [[астрономия]]
| Место работы =
| Альма-матер = [[Базель университеты]]
| Научный руководитель = [[Бернулли, Иоганн|Йоһанн Бернулли]]
| Знаменитые ученики =
| Известен как =
| Награды и премии =
| Сайт =
}}
'''Леона́рд Э́йлер''' ({{lang-de|Leonhard Euler}}; {{дата рождения|15|4|1707|4}}, Базель, [[Швейцария]] — {{дата смерти|18|9|1783|7}}, Санкт-Петербург, [[Рәсәй империяһы]]) — швейцар, немец, рәсәй математигы, ул [[математика]]ға, механикаға, [[физика]]ға, [[астрономия]]ға һәм башҡа ярҙамсы фәндәргә ҙур өлөш индергән ғалим.

Эйлер — 800-ҙән ашыу хеҙмәт авторы<ref>{{книга|заглавие=Математика XVIII столетия. Указ. соч|страницы=32}}</ref> былар математик анализ, дифференциаль геометрия, һандар теорияһы, яҡынса иҫәпләүҙәр, күк йөҙө механикаһы, математик физика, [[оптика]], [[баллистика]], караптар төҙөү, музыка теорияһы һәм башҡа өлкәләрҙәге хеҙмәттәр.

Рәсәйҙә ярты ғүмерен йәшәп, илебеҙҙә фәнде үҫтереүгә ҙур өлөш индергән. [[1741]]—[[1766]] йылдарҙа [[Берлин]]да эшләй, (бер үк ваҡытта Петербург Академияһының почетлы ағзаһы булып ҡала). Уның ҡайһы бер тоҡомдары әле лә Рәсәйҙә йәшәүен дауам итә<ref>{{книга|автор=Глейзер Г. И.|заглавие=История математики в школе|ссылка=http://ilib.mccme.ru/djvu/istoria/school.htm|издательство=Просвещение|место=М.|год=1964|страницы=232}}</ref>.

== Биографияһы ==

=== Швейцария (1707—1727) ===

Леонард Эйлер [[1707 йыл]]да базель пасторы Пауль Эйлер ғаиләһендә донъяға килгән. Бик иртә математикаға һәләттәре асыла.

[[Рәсем:Basel university.jpg|thumb|left|Базель университеты, XVII—XVIII быуаттар]]
[[1720 йыл]]дың [[20 октябрь|20 октябрендә]] 13 йәшлек Леонард Эйлер Базель университетының сәнғәт факультетына уҡырға инә. Әммә Леонардтың математикаға һәләтенә профессор [[Бернулли Иоганн|Йоһанн Бернулли]] иғтибар итә һәм ошо өлкәгә йәлеп итә.

[[1724 йыл]]дың [[8 июнь|8 июнендә]] 17 йәшлек Леонард Эйлер латынь телендә [[Декарт Рене|Декарттың]], [[Ньютон Исаак|Ньютондың]] фәлсәфәһе буйынса телмәр тота һәм магистр дәрәжәһе ала.

Бер нисә фәнни хеҙмәт яҙһа ла, 19 йәшлек Эйлер профессорҙар кафедраһына йәш тип алмайҙар. Ул саҡта Швейцарияла ғалимдарға урын әҙ була. Шуға күрә Эйлерҙың йәшлек дуҫтары, профессорының улдары Даниил һәм Николай Бернулли Рәсәйгә кит. Унда Санкт-Петербург Фәндәр Академияһы ойошторола башлаған була; улар Эйлерҙы ла саҡыртып ала.

=== Рәсәйгә тәүге килеүе (1727—1741) ===
Яңы асылған Академияла дәреслектәр етешмәү сәбәпле үҙ ағзаларына уларҙы яҙырға тәҡдим итә. Эйлер физиолог булып иҫәпләнһә лә бик төплө «Арифметикаға ҡулланма» яҙа, ул рус теленә тәржемә ителеп, башланғыс дәреслек булараҡ байтаҡ йылдар ҡулланыла. Барыһын да ғәжәпләндереп, бер йылдан уҡ Эйлер рус телендә иркен һөйләшә башлай<ref>{{книга|автор=Яковлев А. Я.|заглавие=Леонард Эйлер|место=М.|издательство=Просвещение|год=1983}}</ref>.

[[1733 йыл]]да профессор дәрәжәһенә өлгәшкән 26 йәшлек Леонард Эйлер өйләнә ({{lang-de|Katharina Gsell}}), ҡатыны Катарина швейцар милләтле була. Уларҙың 13 балаһы тыуа, әммә 3 улы менән 2 ҡыҙы ғына тере ҡала<ref group="C">{{cite web|url=http://www-history.mcs.st-and.ac.uk/~history/Extras/Euler_Fuss_Eulogy.html|author=Nicolas Fuss.|title=Eulogy of Euler by Fuss|description=Read at the Imperial Academy of Sciences of Saint Petersburg 23 October 1783|accessdate=22 октября 2008|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/618VCNocP|archivedate=2011-08-23}}</ref>.

Эйлер эш өсөн йәшәгән кеше була. Рәсәйҙә йәшәгән осоронда 90 ҙур фәнни хеҙмәт яҙа.

[[1735 йыл]]да Академия астрономия буйынса бик күләмле эш ала. Академиктар төркөмө был эшкә 3 ай һорай, ә Эйлер бер үҙе өс көндә башҡара ла ҡуя. Әммә көсөргәнешле эш эҙһеҙ үтмәй, ул ауырып китә һәм уң күҙгә һуҡырая.

1730 йылдарҙа Эйлер Европала ла таныла. Ике томлыҡ «Механика, йәки хәрәкәт тураһында фән, аналитик һүрәтләмәлә» тигән китабы донъяға таныта ([[1736 йыл]]).Шул хәлдән һуң теоретик механика математиканың ярҙамсы тармағына әйләнә.

[[1740 йыл]]да императрица [[Анна Иоанновна]] вафат булғандан һуң Петербург Академияһы тамам бөлөнә,Эйлерҙы [[Пруссия короле Фридрих II]] Берлин Фәндәр Академияһына , Математик департаментена директор сифатында эшкә саҡыра .

=== Пруссия (1741—1766) ===

[[1741 йыл]]дың [[29 май]]ында Эйлер Академиянан китергә рөхсәт ала{{sfn|Гиндикин С. Г.|2001|с=213.|name=G225}}. Ул ''Академияның почетлы ағзаһы '' булып ҡала һәм 200 һум оклад түләнә. Бының өсөн Эйлер Петербург Академияһына ярҙам итеп торорға вәғәҙә бирә.<ref group="C">{{cite web|url=http://runivers.ru/doc/d2.php?CENTER_ELEMENT_ID=227223&PORTAL_ID=7153&SECTION_ID=7153|title=Письмо М.В. Ломоносова Л. Эйлеру|archiveurl=http://www.webcitation.org/618VCs6lx|archivedate=2011-08-23}}</ref>. В 1747 Ломоносовтың эштәренә юғары баһа бирә<ref group="C">История Императорской Академии Наук в Петербурге Петра Пекарского. Том второй. Издание отделения русского языка и словестности Императорской Академии Наук. Санкт-Петербург. Типография Императорской Академии Наук. 1873</ref>:
Бындай баһа биреүгә хатта Ломоносовтың математика буйынса хеҙмәт яҙмауы ла ҡамасау итмәгән<ref group="C">{{cite web|url=http://www.inauka.ru/laureats/article35764.html|author=Владимир Захаров.|title=«Олигархам выгодно, чтобы население России уменьшилось»|publisher=Известия-Наука|datepublished=12 сентября 2003|accessdate=22 октября 2008|description=Ломоносов — это трагическая фигура в науке}}</ref>.

[[Файл:Leonhard Euler.jpg|thumb|220px|<center>1756 йылғы портрет: Эмануэлем Һандманн эше (Kunstmuseum, г. Базель)</center>]]
[[1741 йыл]]да Леонард Эйлер ғаиләһе менән [[Берлин]]ға күсенә. Унда 25 йыл йәшәп, 260 хеҙмәт яҙа.

=== Яңынан Рәсәй (1766—1783) ===

[[Файл:Saint Petersburg Kunstkamera view from the front.jpg|thumb|200px|left|<center> Петербург фәндәр Академияһы бинаһы, XVIII быуаттың икенсе яртыһы (Кунсткамера)</center>]]
[[1766 йыл]]да 60 йәшлек Эйлер ғаиләһе менән Рәсәй башҡалаһына күсеп килә. Императрица [[Екатерина II]] уны бик юғары хөрмәт күрһәтеп ҡаршы ала, йорт алырға 8000 һум аҡса бирә, хатта башланғыс осорҙа үҙенең ашнаҡсыһын да биреп ҡуя һәм Академияны үҙгәртеп ҡороу йәһәтенән план әҙерләргә бойора.

Бәхетһеҙлеккә күрә, Эйлер һуҡырая һәм хеҙмәттәрен әйтеп тороп яҙҙыра. 400 мәҡәлә һәм 10 китап яҙа.

Ул Смоленск лютеран зыяратында Петербургта ерләнгән булған.
[[1955 йыл]]да бөйөк математиктың кәүҙәһе «XVIII быуат Некрополенә» — Александр-Невский лавраһына күсерелә.

=== Маркалар, монеталар, банкноталар ===
2007 йылда РФ Үҙәк банкыһы Эйлерға 300 йәш тулыу айҡанлы иҫтәлекле монета сығара<ref group="C">{{cite web|url=http://www.cbr.ru/bank-notes_coins/Base_of_memorable_coins/coins1.asp?cat_num=5110-0079|title=300-летие со дня рождения Л. Эйлера|work=Серия: Выдающиеся личности России|publisher=Центральный банк Российской Федерации|datepublished=2 апреля 2007|accessdate=22 октября 2008 |archiveurl=http://www.webcitation.org/618VIYLl8|archivedate=2011-08-23}}</ref> Эйлер портреты Швейцарияның 10 франклыҡ банкнотаһында була, Швейцария, Россия һәм Германи монеталарында ла уның портреты ҡуйыла.
<center><gallery>
Файл:Euler-USSR-1957-stamp.jpg|Почтовая марка СССР, <br /> [[1957 йыл]]
Файл:RR5110-0079R.gif|Серебряная монета России 2007 года
Файл:Euler-10 Swiss Franc banknote (front and back).jpg|Швейцарская банкнота с портретом молодого Эйлера
</gallery></center>

== Библиография ==
* {{книга |заглавие=Новая теория движения Луны |место=Л. |издательство=Изд. АН СССР |год=1934 }}
* {{книга |заглавие=Метод нахождения кривых линий, обладающих свойствами либо максимума, либо минимума|место=М.-Л. |издательство=ГТТИ |год=1934 }}
* {{книга |заглавие=Основы динамики точки |место=М.-Л. |издательство=ОНТИ |год=1938 }}
* {{книга |заглавие=Дифференциальное исчисление |место=М.-Л. |издательство= |год=1949 }}
* {{книга |заглавие=Интегральное исчисление. В 3 томах|место=М. |издательство=Гостехиздат |год=1956-58 }}
* {{книга |заглавие=Избранные картографические статьи|место=М.-Л. |издательство=Геодезиздат |год=1959 }}
* {{книга |заглавие=Введение в анализ бесконечных. В 2 томах|место=М. |издательство=Физматгиз |год=1961 }}
* {{книга |заглавие=Исследования по баллистике |место=М. |издательство=Физматгиз |год=1961 }}
* {{книга |заглавие=Письма к немецкой принцессе о разных физических и философских материях |место=СПб. |издательство=Наука |год=2002 |isbn=5-02-027900-5, 5-02-028521-8 |страниц=720 }}
* {{книга|заглавие=Опыт новой теории музыки, ясно изложенной в соответствии с непреложными принципами гармонии|ответственный=пер. с лат. [http://www.bibliotheca-classica.org/drupal/?q=almazova Н.&nbsp;А.&nbsp;Алмазовой]|место=Санкт-Петербург|издательство=Рос. акад. наук, С.-Петерб. науч. центр, изд-во Нестор-История|год=2007|isbn=978-598187-202-0}} (Перевод {{книга|заглавие=Tentamen novae theoriae musicae ex certissismis harmoniae principiis dilucide expositae (Tractatus de musica)|ссылка=http://math.dartmouth.edu/~euler/pages/E033.html |место=Petropol.|издательство=Typ. Acad. Sci.|год=1739}})

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* Список объектов, названных в честь Леонарда Эйлера
* История математических обозначений
* Астрономическая обсерватория Петербургской академии наук

== Иҫкәрмәләр ==
{{примечания|group=C}}
; Использованная литература
{{примечания|2}}

== Әҙәбиәт ==
* {{книга|автор=Артемьева Т. В.|часть=[http://www.ideashistory.org.ru/pdfs/art_philos_ac.pdf Леонард Эйлер как философ]|заглавие=Философия в Петербургской Академии наук XVIII века|место=СПб.|год=1999|страниц=182}}
* {{статья |автор=Башмакова И. Г., Юшкевич А. П. |заглавие=Леонард Эйлер|издание=Историко-математические исследования |номер=7 |издательство=ГИТТЛ|место=М. |год=1954 |страницы=453-512 }}
* {{книга|автор=Белл Э. Т.|заглавие=Творцы математики|ссылка=http://www.math.ru/lib/book/djvu/istoria/bell.djvu|место=М.|издательство=Просвещение|год=1979}}
* {{книга |автор=Гиндикин С. Г. |заглавие=Рассказы о физиках и математиках |ref=Гиндикин С. Г.  |ссылка=http://www.mccme.ru/free-books/gindikin/index.html |издание=3-е изд., расш  |место=М. |издательство=МЦНМО |год=2001 |страниц=465 |isbn=5-900916-83-9 }}
* {{статья|автор=Делоне Б. Н.|заглавие=Леонард Эйлер|ссылка=http://kvant.mccme.ru/1974/05/leonard_ejler.htm|издание=Квант|номер=5|год=1974}}
* {{книга|автор=Котек В. В.|заглавие=Леонард Эйлер|место=М.|издательство=Учпедгиз|год=1961}}
* {{книга|заглавие=К 250-летию со дня рождения Л. Эйлера |издание=Сборник|издательство=Изд-во АН СССР|год=1958}}
** ''Бурья А.'' [http://mikv1.narod.ru/text/Buria1958.htm Смерть Леонарда Эйлера.] С. 605—607.
* {{книга|заглавие=Летопись Российской Академии наук|том=1: 1724—1802|место=М.|издательство=Наука|год=2000|isbn=5-02-024880-0}}
* {{книга|заглавие=Математика XVIII столетия|ссылка=http://ilib.mccme.ru/djvu/istoria/istmat3.htm|серия=История математики в 3-х томах|ответственный=Под редакцией А. П. Юшкевича|том=3|место=М.|издательство=Наука|год=1972}}
* {{книга|автор=Полякова Т. С.|заглавие=Леонард Эйлер и математическое образование в России|издательство=КомКнига|год=2007|страниц=184|isbn=978-5-484-00775-2}}
* {{книга|автор=Прудников В. Е.|заглавие=Русские педагоги-математики XVIII—XIX веков|год=1956}}
* {{книга|заглавие=Развитие идей Леонарда Эйлера и современная наука. Сб. статей |место=М. |издательство=Наука |год=1988 |страниц=525 |isbn=5-02-000002-7 }}
* {{книга|автор=Юшкевич А. П.|заглавие=История математики в России|место=М.|издательство=Наука|год=1968}}

== Һылтанмалар ==
{{викисклад|Leonhard Euler}}
* ''Гордин М.'' [http://magazines.russ.ru/nlo/2004/66/gord13.html Наводя мосты: Эйлер, Кулибин и техническое знание].
* [http://www.euler.math.ru/ Леонард Эйлер. Интернет-олимпиада для школьников.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090418031500/http://euler.math.ru/ |date=2009-04-18 }}
* [http://projecteuler.net/ Проект «Эйлер».]
*  ''Джон Дж. О’Коннор и Эдмунд Ф. Робертсон''. [http://www-groups.dcs.st-and.ac.uk/~history/Biographies/ Эмиль Борель] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304071101/http://www-groups.dcs.st-and.ac.uk/~history/Biographies/ |date=2016-03-04 }}{{ref-en}}

; Эйлер хеҙмәттәре
* {{cite web
 | author      = 
 | title       = Книги Леонарда Эйлера в интернет-библиотеке МЦНМО
 | url         = http://www.mccme.ru/free-books/djvu/eiler/index.htm
 | accessdate  = 31 декабря 2009
 | archiveurl  = http://www.webcitation.org/618VJnkcO
 | archivedate = 2011-08-23
}}
* {{cite web
 | author      = 
 | title       = Книги Леонарда Эйлера в интернет-библиотеке math.ru
 | url         = http://www.math.ru/lib/author/?n=0&page=1&o_by=author&o=0
 | accessdate  = 31 декабря 2009
 | archiveurl  = http://www.webcitation.org/618VKONbx
 | archivedate = 2011-08-23
}}
* {{cite web |title=Статьи Эйлера на arxiv.org|url=http://arxiv.org/find/math/1/au:+Euler_L/0/1/0/all/0/1|accessdate=31 декабря 2009 }}
* {{cite web
 | author      = 
 | title       = 830 работ Эйлера в оригинале; из них 115 доступны в англ. переводе
 | url         = http://math.dartmouth.edu/~euler/enestrom.php?topic=avail
 | lang        = en
 | accessdate  = 31 декабря 2009
 | archiveurl  = http://www.webcitation.org/618VLnWQ1
 | archivedate = 2011-08-23
}}

[[Категория:Алфавит буйынса астрономдар]]
[[Категория:Швейцария астрономдары]]
[[Категория:Рәсәй астрономдары]]
[[Категория:Германия астрономдары]]
[[Категория:Швейцария математиктары]]
[[Категория:Рәсәй математиктары]]
[[Категория:Германия математиктары]]
[[Категория:Алфавит буйынса физиктар]]
[[Категория:XVIII быуат физиктары]]
[[Категория:Швейцария физиктары]]
[[Категория:Рәсәй физиктары]]
[[Категория:Германия физиктары]]