Людвик Лазарь Заменһоф битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Учёный
| Оригинал имени = Лазарь Маркович Заменһоф <br />(Лейзер Мордхович Заменгов)
| Место рождения = {{место рождения|Белосток}}, {{МестоРождения|Гродно губернаһы}}, [[Рәсәй империяһы]]
| Место смерти = {{место смерти|Варшава|Варшавала}}, [[Королевство Польское (1916—1918)|Польша Короллеге]]
| Альма-матер = Мәскәү университеты
| Научная сфера = [[лингвистика]]
| Известен как = эсперанто төҙөүсеһе
| Награды и премии = {{{!}} style="background: transparent"
{{!}} {{Офицер ордена Почётного легиона}}{{!!}}{{Командор ордена Изабеллы Католички}}
{{!}}}
|Роспись = Zamenhof subskribo.svg
| Сайт =
}}
[[Image:Unua libro per russi - 1887 - 1a edizione - copertina fronte.jpg|thumb|right|Unua libro - 1887]]
'''Лазарь Маркович Заменһоф''' йәки '''Лю́двик Ла́зарь За́менһоф''' ([[идиш]]<span contenteditable="false"> </span>‏<span dir="rtl" contenteditable="false" lang="yi">לײזער לוי זאַמענהאָף</span>‏‎ — ''Лейзер Лейви Заменгоф''; [[Поляк теле|польск.]]<span contenteditable="false"> </span>''<span lang="pl">Ludwik Łazarz Zamenhof</span>''; [[Эсперанто|эспер.]]<span contenteditable="false"> </span>Ludoviko Lazaro Zamenhof; [[15 декабрь]] [[1859 йыл]], [[Белосток (ҡала)|Белосток]] — [[14 апрель]] [[1917 йыл]], [[Варшава]]) — поляк<ref>{{Из БСЭ|заглавие=Заменгоф Людвик Лазарь}}Большой советской энциклопедии<span contenteditable="false">.</span></ref> күҙ табибы, йәһүд сығышлы тел белгесе, [[эсперанто]] — халыҡ-ара төҙөлгән телдәр араһындағы иң уңышлы телгә нигеҙ һалыусы<ref name="ЭСБЕ 1">{{ВТ-ЭСБЕ|Эсперанто}}</ref>. ''Доктор Эсперанто ''псевдонимы аҫтында билдәле, [[1887 йыл]]да тел тасуирламаһы һәм дәреслек ингән «Халыҡ-ара тел» эшен баҫтыра.

== Биографияһы ==
Лазарь Маркович Заменһоф (тыуғанда — Лейзер Мордхович Заменгов)<ref>[https://archive.is/20120722033158/www.bialystok.ap.gov.pl/bit/50lat/boznicze_zamenhof1.jpg Книга для записи родившихся евреев Белостокского раввината за 1859 год]: Свидетельство № 47 о рождении у Мордха Файвеловича Заменгова и Либы Шолемовны Софер 19 числа месяца Кислев 5620 года по еврейскому календарю сына Лейзера.</ref> Рәсәй империяһының Гродненск губернаһының [[Белосток (ҡала)|Белосток]] ҡалаһында, училище уҡытыусыһы Марк Фабианович Заменһоф<ref>[http://www.weekend.podlasie.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=31&Itemid=37 Биографические данные о семье Мордха Файвеловича Заменгофа в Тыкоцине.]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref name="autogenerated1">[http://esperanto.org/Ondo/H-roman1.htm З.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120716211422/http://esperanto.org/Ondo/H-roman1.htm |date=2012-07-16 }}</ref> һәм Розалия Шолемовна Заменһоф ғаиләһендә беренсе бала булып тыуа<ref>[http://esperanto.org/Ondo/H-lz-bio.htm Биография Л.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101216015314/http://esperanto.org/Ondo/H-lz-bio.htm |date=2010-12-16 }}</ref><ref name="autogenerated2">[http://www.bialystok.ap.gov.pl/wystawa_50lat.html Akta Stanu Cywilnego Okręgu Bożniczego w Białymstoku 1835—1899, nr z. 264, sygn. 22] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110722014049/http://www.bialystok.ap.gov.pl/wystawa_50lat.html |date=2011-07-22 }}</ref>. Марк Фабианович Заменһоф «Гацефир» гәзитендә боронғо йәһүд теле филологияһы, иврит телендә йәһүд дине, география һәм тел ғилеме буйынса уҡыу әсбаптарын сығара<ref>[http://print.biografija.ru/?id=44521 Биографическая справка М.]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. Лазарь артынан тағы биш малай (Феликс, Герш, Генрик, Леон, Александр) һәм биш ҡыҙы (Фейл (Фаня), Гитл, Сура-Двойра, Мина һәм Ида) тыуа. Ғаилә [[идиш]] һәм рус телендә аралаша. [[1873 йыл]]да ғаиләһе менән Варшаваға күсенеп киләләр. 1874 йылдың август айында Заменһоф 2-се ир-ат гимназияһы дүртенсе синыфына уҡырға инә.

Әле гимназияла уҡ [[Варшава]]ла Заменһоф бай, шулай уҡ бик ҡатмарлы грамматикалы халыҡ-ара тел төҙөп маташа. Ул [[инглиз теле]]н өйрәнгәс ([[Немец теле|немец]], [[Француз теле|француз]], [[Латин теле|латин]] һәм [[Грек теле|грек]] телдәренән һуң), ул еңел грамматикалы, суффикс һәм префикстар киң ҡулланылған халыҡ-ара тел тураһында уйлана.

[[1878 йыл]]да уның «Lingwe uniwersala» проекты тамамлана тиерлек. 17 декабрҙа Заменһоф гимназия дуҫтары менән тел булдырыуын байрам итәләр. Әммә Заменһоф ул ваҡытта бик йәш булғас, эшен баҫтырмай. Гимназияны тамамлағандан һуң, ул медицинаны [[Мәскәү]]ҙә, ә унан һуң Варшавала өйрәнә башлай. [[1885 йыл]]да Заменһоф университетты тамамлай һәм медицина практикаһы менән шөғөлләнә. Табип булып эшләп, халыҡ-ара теле проектын камиллаштырыу өҫтәндә эшләй.

Заменһоф өсөн эсперанто теле аралашыу сараһы ғына түгел, ә идеяларын таратыу юлы була. Ул төрлө халыҡтар һәм мәҙәниәттәрҙең дуҫтарса йәшәүен теләй. Заменһоф хатта ошо идеяларын үҫтереү маҡсатында «''Homaranismo''» (Гомаранизм) уҡыуын уйлап сығара.

Заменһоф нәфис әҙәбиәтте тәбиғи телдәрҙән эсперантоға беренсе тәржемә итеүсе һәм беренсе эсперанто шағиры була. Уның шиғырҙары халыҡтар дуҫлығы һәм динилек тойғолары менән һуғарылған.
[[Файл:Zamenhof_st.jpg|мини|Тель-Авивта Заменһоф урамы яҙмаһы]]
Заменһоф, дан йәки өҫтөнлөккә тартылмаһа ла, эсперанто йүнәлешенең рәсми булмаған лидеры һанала. Эсперантистар уны ''Маэстро ''тип атай, әммә ул үҙе был исемде яратмай, һәм эсперанто хәрәкәтендәге ниндәй ҙә булһа рәсми урын биләүҙән баштарта. 1895 йылдан ул эсперантоға бәйле эшмәкәрлектән алыҫлаша, 1902 йылда, «Ашет» (Hachette) француз нәшриәте менән эсперантола китап сығарыуға бәйле контракт арҡаһында кире шөғөлләнә башлай.

[[29 июль|1905 йылдың 29 июлендә]] Францияла Заменһоф Почетлы легион ордены менән бүләкләнгән. Шул уҡ йылдың 5-12 авгусында ул I Бөтә донъя эсперансылар конгрессында ҡатнашҡан, ә унан һуң 1914 йылға тиклем барлыҡ конгресстарҙа ла ҡатнаша.

Заменһоф [[1917 йыл]]дың [[14 апрель|14 апрелендә]] герман ғәскәрҙәре оккупациялаған Варшавала вафат була, [[16 апрель|16 апрелдә]] Варшава йәһүд зыяратында ерләнә.

== Хәтер ==
[[Файл:OLI_0355.jpg|мини|Заменһоф бюсы Одессала]]

=== Заменһоф көнө ===
Заменһофтың тыуған көнөн — [[15 декабрь|15 декабр]]ь — бөтә донъя эсперансылары ''Zamenhofa Tago ''тип байрам итәләр, уға төрлө саралар үткәрәләр — концерттар, китап күргәҙмәләре һ. б.
[[Файл:Aŭstrio-Vieno-Zamenhof-monumento-2.jpg|мини|Заменгоф бюсы Венала]]
*

=== Кесе планета ===
* Заменһоф исеме менән 1462-се астероид атала.

=== Һәйкәлдәр ===
Донъяның бер нисә ҡалаһында Заменһофҡа һәйкәлдәр ҡуйылған:
* [[Белосток (ҡала)|Белостокта]] бюст;
* Вейсеяйҙа бюст (Литва);
* [[Вена]]ла бюст;
* Одессала бюст (Украина)<ref>[https://sites.google.com/site/esperantoenodeso/zeo-j Фото памятника в одесском дворе] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140817221246/https://sites.google.com/site/esperantoenodeso/zeo-j |date=2014-08-17 }}</ref>.

== Әҙәбиәт ==
* <span class="citation" contenteditable="false">[//ru.wikisource.org/wiki/ЕЭБЕ/Заменгоф, Лазарь Людвиг Заменгоф, Лазарь Людвиг] // Еврейская энциклопедия Брокгауза и Ефрона.&nbsp;— СПб., 1908—1913.</span>
* Aleksander Korĵenkov. Homarano. Nova biografio de L.L. Zamenhof. Kuneldonis «Sezonoj» kaj Litova Esperanto-Asocio. 2009. 320 p. <span contenteditable="false"> </span>(эсп.)

== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр|2}}

== Һылтанмалар ==
* [[Колкер Борис Григорий улы|Колкер Б.]] [[Колкер Борис Григорий улы|Г.]] [http://www.esperanto.mv.ru/Lernolibro/ch18.html Учебник языка эсперанто. В тексте к восемнадцатому уроку о Заменгофе]
* [http://www.esperanto.mv.ru/RUS/zam.html Биография Л.] [http://www.esperanto.mv.ru/RUS/zam.html Заменгофа]
* [http://llz.jimdo.com/ Студент Заменгоф в Москве] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141129032916/http://llz.jimdo.com/ |date=2014-11-29 }}
* {{Cite web|author=Леонид Мининберг.|url=http://berkovich-zametki.com/2005/Zametki/Nomer11/Mininberg1.htm|title=Биографии известных евреев, именами которых названы улицы города|accessdate=2009-03-23|archiveurl=http://www.webcitation.org/616K6MwRd|archivedate=2011-08-21}}

[[Категория:Почётлы легион ордены кавалерҙары]]
[[Категория:Почётлы легион ордены офицерҙары]]
[[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]]
[[Категория:15 декабрҙә тыуғандар]]
[[Категория:1859 йылда тыуғандар]]
[[Категория:1917 йылда вафат булғандар]]
[[Категория:Алфавит буйынса ғалимдар]]