Мамедбекова Лейла Алескер ҡыҙы битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Военный деятель
 | имя                  = Лейла Мамедбекова
 | оригинал имени       = {{lang-az|Leyla Məmmədbəyova}}
 | имя при рождении     = 
 | дата рождения        = 17.09.1909
 | место рождения       = [[Рәсәй империяһы]], [[Баҡы губернаһы]], {{МестоРождения|Баҡы}}
 | дата смерти          = 4.7.1989
 | место смерти         = [[СССР]], [[Әзербайжан ССР-ы]], {{МестоСмерти|Баҡы}}  
 | изображение          = 
 | ширина               = 250px
 | описание изображения = 
 | прозвище             = 
 | псевдоним            = 
 | принадлежность       = {{флагификация|}}
 | годы службы          = 
 | звание               = {{ВВС РККА, Майор}}
 | род войск            = Хәрби-һауа көстәре
 | командовал           = Баҡы аэроклубындағы отряд
 | часть                = 
 | сражения             = 
 | награды              = 
{{ряд
 | {{Орден Знак Почёта|1936}}
 | {{Медаль За доблестный труд в Великой Отечественной войне 1941-1945 гг.}}
}}
{{ряд
 | {{Парашютист РККА}}
 | {{Медаль Материнства I степени}}
}}
| сайт = 
| викисклад = 
}}
'''Ле́йла Алескер кызы Мамедбе́кова (Мамедбейова)''' ({{lang-az|Leyla Ələsgər qızı Məmmədbəyova}}; [[17 сентябрь]] [[1909 йыл]], [[Баҡы]] — [[4 июль]] [[1989 йыл]], [[Баҡы]]) — [[Әзербайжан]] лётчигы. [[Әзербайжандар|Әзербайжан]] милләте ҡатын-ҡыҙҙарынан беренсе осоусы<ref>{{книга
 |автор         = Абасов М. Г.
 |заглавие      = На крыльях мужества: [Научно-популярные очерки о военных летчиках Азербайджана]
 |место         = Б.
 |издательство  = Элм
 |год           = 1975
 |страницы      = 19
}}</ref>, шулай уҡ Әзербайжанда, [[Кавказ]]да<ref name="Katz" /> һәм бөтә Шәреҡтә беренсе ҡатын-ҡыҙ-лётчик{{sfn|Литвяк|1973|с=62|quote=В числе первого выпуска бакинской авиашколы была первая в Азербайджане и на всем Востоке летчица-женщина Лейла Мамедбекова. Бакинскую школу Осоавиахима окончили также Нуриева Сона Пири кызы и Зулейха Сеидмамедова.}}.

[[СССР]]-ҙа икенсе парашютсы ҡатын-ҡыҙ. 1931 йылда — [[Баҡы]], 1933 йылда [[Мәскәү]] авиация мәктәбен тамамлай. Кавказ аръяғы республикалары вәкилдәре араһында парашют менән һикереү буйынса ярышта еңеүсе (1934).

[[Бөйөк Ватан һуғышы]] йылдарында парашютсы десантсыларҙы әҙерләй, Әзербайжан ССР-ының планер-парашют клубы начальнигы була. Һуғыштан һуң Баҡы аэроклубында отряд командиры була, Баҡы ҡалаһы ДОСААФ комитеты рәйесе урынбаҫары булып эшләй. [[«Почёт Билдәһе» ордены]] һәм миҙалдар менән бүләкләнгән{{sfn|АСЭ|1982|с=494}}.

== Биографияһы ==
Лейла Мамедбекова революционер Алескер Зейналов, Нариман Наримановтың көрәштәше ғаиләһендә тыуған<ref name="Fərəcova"/>. Милләте — [[Әзербайжандар|әзербайжан]]<ref>{{статья
 | заглавие = Хроника. Прямое жел. дор. сообщение между Россией и Персией
 | издание  = Кавказ
 | год      = 1936
 | номер    = 6
 | страницы = 44
}}<blockquote>Официальный рапорт о деятельности Оссоавиохима отмечает, между прочим, в числе «подлинных стахановцев авиационного дела», парашютистку Сеид-мамедову, азербейджанку, ученицу-летчицу Гогитидзе, аджарку, пилота Мамедбекову, азербейджанку; другая юная тюрчанка, Селимова Шевкет, является всесоюзной рекордисткой схематической модели самолета.</blockquote></ref><ref>{{статья
 | автор    = Агранова С.
 | заглавие = Итоги женских съездов и задачи комсомола
 | издание  = Революция и национальности
 | год      = 1936
 | номер    = 3
 | страницы = 43
}}<blockquote>…Лейля Мамедбекова и Сеид Мамедова — опытные летчицы-тюрчанки, награжденные правительством орденом „Знак почета";…</blockquote></ref>. Ул бәләкәй сағында әсәһеҙ тороп ҡалған. Революция йылдарында, Лейла бала сағында уҡ, жандармдарҙың иғтибарында булмағанда, уға хаттарҙы һәм документтарҙы кәрәкле адрестар буйынса еткереп торорға ҡушҡандар<ref name="Fərəcova"/>.

Лейла Мамедбекова Баҡы аэроклубында һөнәри белем алған һәм 1931 йылда үҙенең тәүге осошон яһаған<ref name="Katz"/><ref name="Fərəcova"/>. Ике бала әсәһе булараҡ һәм туҡыу фабрикаһында эшләгән осорҙа, Мамедбекова авиаклубҡа уҡырға инә<ref name="кино"/>. 6 августа Баҡы авиация мәктәбен тамамлай{{sfn|Литвяк|1973|с=63}}. Был Баҡы авиамәктәбенең тәүге сығарылышы була{{sfn|Литвяк|1973|с=63}}.

1932 йылдан [[Мәскәү]]ҙә Тушино осоу училищеһында уҡыуын дауам итә. 1933 йылдың 17 мартында Мамедбекова үҙ теләге менән У-2 самолеты бортынан парашют менән һикергән һәм, Нина Камневанан һуң, Советтар Союзында икенсе парашютсы ҡатын-ҡыҙ булып киткән{{sfn|АСЭ|1982|с=494}}. Беренсе һикереү уның өсөн һуңғыһы булыуы мөмкин ине. Аяғы менән арҡандарға уралған ҡыҙҙың парашюты асылмаған. Ерҙә уны һәләк булыр тип уйлаһалар ҙа, ул батырлығын юғалтмайынса икенсе ҡулсаны тартҡан да уңышлы ергә төшкән. Ошо уҡ йылда ул Мәскәү авиация мәктәбен тамамлаған{{sfn|АСЭ|1982|с=494}}.

«Ул үҙенең тормошо менән, [[Америка Ҡушма Штаттары|Америкаға]] ҡарағанда ҡатын-ҡыҙҙар иртәрәк тауыш биреү хоҡуғы алған илдең — Әзербайжан өсөн хас булған [[Мосолмандар|мосолман]] ҡатын-ҡыҙҙары хаҡында стереотипты емерҙе», — тиелә һуғышта ҡатнашҡан билдәле пилот ҡатын-ҡыҙҙары араһында Әзербайжан летчигы Лейла Мамедбекованың исемен сағылдырған АҠШ-тың Huffington Post баҫмаһында<ref name="Katz">{{статья
 | автор    = Dr. Mallory Moss Katz
 | заглавие = Breaking Barriers: 7 Little-Known Aviatrices Who Took the World by Storm
 | ссылка   = https://www.huffpost.com/entry/breaking-barriers-7-little-known-aviatrixes-who-took_b_58b6f6dce4b015675cf65ae0
 | язык     = en
 | издание  = The Huffington Post
 | год      = 2017
 | месяц    = 3
 | число    = 1
}}</ref>. 

1934 йылда ул Кавказ аръяғы республикалары вәкилдәре араһында парашюттан һикереү буйынса ярышта еңеүсе була{{sfn|АСЭ|1982|с=494}}. Әзербайжан ССР-ының 15 йыллығы менән бәйле [[«Почёт Билдәһе» ордены]] менән бүләкләнгән (27.01.1936). 1941 йылға ул авиация майоры булған. Артабан ул Баҡы аэроклубында авиация кадрҙары әҙерләгән.

14 йәшендә Ләйлә 19 йәшлек Бахрам Мамедбековҡа кейәүгә сыға. [[Бөйөк Ватан һуғышы]] йылдарында Мамедбекова, дүрт бәлиғ булмаған бала әсәһе булараҡ (уның бөтәһе алты бала була), фронтҡа барырға рөхсәт ителмәй. Баҡы аэроклубы ябылған, әммә Мамедбекова десантсылар һәм парашютсылар курстарын асырға рөхсәт алыуға өлгәшә, бында ул һуғыш йылдарында 4 меңгә яҡын парашютсы-десантсы һәм йөҙләгән лётчик әҙерләгән<ref name="Fərəcova"/>. Бының өсөн ул «Намыҫлы хеҙмәт өсөн» миҙалы менән бүләкләнгән, өҫтәүенә награданы СССР-ҙың Юғары Советы үҙе раҫлаған. 1943 йылда Әзербайжан ССР-ының планер-парашют клубы начальнигы була{{sfn|АСЭ|1982|с=494}}.

Уның уҡыусыларының икәүһе, Адиль Кулиев һәм Николай Шевердяев аҙаҡ [[Советтар Союзы Геройы|Советтар Союзы Геройҙары]] исеменә лайыҡ булған<ref name="Fərəcova">{{статья
 | автор    = Zöhrə Fərəcova
 | заглавие = Şərqin ilk qadın təyyarəçisi – Azərbaycanlı Leyla Məmmədbəyova
 | ссылка   = https://modern.az/news/68665/serqin-ilk-qadin-teyyarecisi-azerbaycanli-leyla-memmedbeyova/
 | язык     = az
 | издание  = modern.az
 | год      = 2014
 | месяц    = 12
 | число    = 10
}}</ref>. 10 йыл буйына ул Совет армияһы эскадрильяһын етәкләй<ref name="Katz"/>. 

Һуғыштан һуң Мамедбекова Баҡы аэроклубында отряд командиры була. 1949 йылда һуңғы осошон яһаған<ref name="Fərəcova"/>..

1961 йылда хаҡлы ялға сыҡҡансы ДОСААФ-тың Баҡылағы филиалы рәйесе урынбаҫары булып эшләй, уға унда аэродромдарға йыш йөрөү, планерсылар, парашютсылар ярышын ойоштороу бурысы йөкмәтелә. 

[[Файл:Burial of Leyla Mammadbeyova at II Alley of Honor (Azerbaijan).jpg|thumb|300px|[[Баҡы]]лағы II Почётлы ҡәберлек аллеяһында Лейла Мамедбекованың ҡәбере]] 
 
Лейла Мамедбекова 1989 йылдың 4 июлендә 80-се йәшендә донъя ҡуйған. Баҡыла II Почётлы ҡәберлек аллеяһында ерләнгән. <!-- На надгромном камне Мамедбековой были написаны следующие слова из посвящённого ей стихотворения [[Вургун, Самед|Самеда Вургуна]] «[[Лейла (стихотворение)|Лейла]]» в переводе [[Адалис, Аделина Ефимовна|Аделины Адалис]]:
{{Цитата|Лейла, ты не умрешь в темноте!|Наша судьба — юношеский расцвет,|Звонок наш смех, песни у нас не те.|Птица ли ты? Птица не так смела!|Вижу — летишь, но не кричу — постой!|Звездочка Марс Лейле моей мила|Сходством своим с красноармейской звездой.}} -->

=== Ғаиләһе ===
* Ире — Бахрам Мамедбеков
** Улы — Фируд-бек Мамедбеков (1925—2007). [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашҡан<ref name="Fərəcova"/><ref>{{Подвиг Народа|1516342409}}</ref>
** Улы — Рустам Мамедбеков (1993 йылда үлгән)
** Ҡыҙы — Эльмира Мамедбекова
** Ҡыҙы — Земфира Мамедбекова
** Улы — Вагиф Мамедбеков
** Улы — Ханлар Мамедбеков. Беренсе Ҡарабах һуғышында ҡатнашҡан<ref name="Fərəcova"/>.

== Хәтер ==
[[Файл:Stamps of Azerbaijan, 2009-872.jpg|200 px|right|thumb|Әзербайжандың почта маркаһы, [[2009 йыл]]]]
* Лейла Мамедбекова иҫән сағында уҡ бик күп шиғырҙар һәм кинофильмдар, шул иҫәптән 1935 йылда Самед Вургун яҙған «Лейла» шиғыры бағышлаған.
* Шағир Микаил Мөшфиғ 1933 йылда «Афшан» поэмаһын, бер йылдан һуң «Шойля» поэмаһын яҙа.
* 1934 йылда беренсе мосолман летчигы яҙмышы тураһында «Исмет» нәфис фильмы төшөрөлә. Мамедбекова фильм героиняһының өлгөһө була<ref name="кино">{{книга
 |заглавие      = История советского кино: 1917-1931
 |ответственный = Редакционная коллегия: Х. Абул-Касымова, С. Гинзбург, И. Долинский, С. Дробашенко, А. Жукова, М. Зак, Ю. Калашников, И. Козенкраниус, С. Ризаев, С. Фрейлих, Ю. Ханютин, К. Церетели
 |место         = М.
 |издательство  = Искусство
 |год           = 1969
 |том           = I
 |страницы      = 696
}}</ref> һәм үҙе лә фильмда каскадёр булараҡ ҡатнаша, һауала трюктар башҡара, шул иҫәптән «үле элмәк»те башҡарған. Шул рәүешле, Мамедбекова Әзербайжанда беренсе ҡатын-ҡыҙ-каскадёр ҙа була<ref name="Буланова">{{статья
 | автор    = Буланова О.
 | заглавие = Лейла Мамедбекова, первая азербайджанская летчица
 | ссылка   = https://azerhistory.com/?p=9283
 | издание  = azerhistory.com
}}</ref>. Фильмдың сценарийын яҙыуға режиссер Микаил Микаиловтың Мамедбекова менән осрашыуы этәргес була<ref name="кино"/>.
* 1995 йылда уның тураһында «Лейла» документаль фильмы төшөрөлгән («Беҙҙең бөйөк улдар һәм ҡыҙҙар» фильмдар серияһынан, реж. Нәзим-Рза Исрафилоглы).
* Летчиктың яҡын дуҫы, билдәле рәссам Александра Якушева уның портрет яҙған, портретты 1933 йылда Мәскәүҙә Революция музейы һатып алған.
* 2009 йылда Әзербайжандың Мамедбековаға арналған почта маркаһы сығарыла.
* Баҡыла Баҡыханов исемендәге ҡасабала урамға Мамедбекованың исеме бирелгән.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|3}}

== Һылтанмалар ==
* [http://history.echo.az/?p=9283 Лейла Мамедбекова, первая азербайджанская летчица]
* [http://www.nargismagazine.az/68704 HER STORY: ЛЁТНЫЙ ШЛЕМ ВМЕСТО ЧАДРЫ. ИСТОРИЯ ПЕРВОЙ ЛЕТЧИЦЫ ВОСТОКА И ЮЖНОЙ ЕВРОПЫ]
* [https://web.archive.org/web/20160313124407/http://www.mir-azerbaydjana.az/index.phtml?sectionid=8&sect=139&action=full Героические летчицы Азербайджана]

== Әҙәбиәт ==
* {{статья | автор = Лифшиц Г.| заглавие = Знатные летчицы Азербайджана. (Производ. биографии летчиц-парашютисток Мамедбековой, Сеид-Мамедовой и Нуриевой| издание  = Самолёт | год = 1936 | номер = 3 (109)|ref = Лифшиц}}
* {{статья | автор = Литвяк А. А.| заглавие = Гражданская авиация Азербайджана в период построения экономического фундамента социализма (1926—1932 гг.)| издание  = Ученые записки Азербайджанского государственного университета. Серия истории и философии | год = 1973 | номер = 3| страницы = 59-64 |ref = Литвяк}}
* {{статья | автор    = Семенов В. | заглавие = На штурвале женские руки. [Очерк о первой летчице-азербайджанке Л. Мамедбековой] | издание  = Знамя труда | место    = Красноводск | год      = 1977 | месяц    = 12 | число    = 6}}
* {{статья |заглавие = Мәммәдбәјова Лејла Әләсҝәр гызы |ответственный = Под ред. Дж. Кулиева |издание = Азербайджанская советская энциклопедия|год = 1982 |том = VI |ref = АСЭ}}
* {{статья | автор    = Дашевский Ю. | заглавие = О ней слагали стихи : [о первой сов. летчице-азербайджанке Л. Мамедбековой] | издание  = Советский спорт | год      = 1985 | месяц    = 5 | число    = 17}}

[[Категория:СССР осоусылары]]
[[Категория:Ҡатын-ҡыҙ авиаторҙар]]
[[Категория:Әзербайжан осоусылары]]
[[Категория:Әзербайжан хәрби хеҙмәткәрҙәре]]
[[Категория:Һөнәрендә тәүге ҡатын-ҡыҙ]]
[[Категория:Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыусы ҡатын-ҡыҙҙар]]