Менделеев Дмитрий Иванович битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Учёный
 | Имя                  = Дмитрий Иванович Менделеев
 | Оригинал имени       = 
 | Изображение          = DIMendeleevCab.jpg
 | Ширина               = 240px
 | Описание изображения = Д. И. Менделеев эш кабинетында, [[1897]] йыл.
 | Дата рождения        = 8.2.1834
 | Место рождения       = [[Рәсәй империяһы]] Тобольск губернаһының [[Тобольск]] ([[Тубыл]]) ҡалаһы 
 | Дата смерти          = 2.2.1907
 | Место смерти         = [[Рәсәй империяһы]] {{ВБУ|Санкт-Петербург|Санкт-Петербургта}} ҡалаһы
 | Подданство           = {{ Рәсәй империяһы}}
 | Научная сфера        = [[Химия]], [[физика]], [[иҡтисад]], [[геология]], метрология
 | Место работы         =
 | Религия              = православие
 | Альма-матер          =
 | Научный руководитель = А. А. Воскресенский
 | Знаменитые ученики   = Д. П. Коновалов, <br /> В. А. Гемилиан, <br /> А. А. Байков, <br /> А. Л. Потылицын, <br /> С. М. Прокудин-Горский
 | Известен как         = Периодик ҡанун һәм периодик таблица авторы
 | Награды и премии     = {{{!}} style="background: transparent"
{{!}}{{Орден Святого Александра Невского}}{{!!}}{{Орден Белого орла (Российская империя)}}{{!!}}{{Орден Святого Владимира 1 степени}}{{!!}}{{Орден Святого Владимира 2 степени}}
{{!}}-
{{!}}{{Орден Святой Анны 1 степени}}{{!!}}{{Орден Святой Анны 2 степени}}{{!!}}{{Орден Святого Станислава 1 степени}}
{{!}}}
{{{!}} style="background: transparent"
{{!}}{{Кавалер ордена Почётного легиона}}
{{!}}-
{{!}} Демидов премияһы (1862) <br>  Дэви миҙалы (1882) <br> Фарадеев лекцияһы (1889) <br> Копли миҙалы (1905)
{{!}}}
| Сайт =
}}

'''Менделеев Дмитрий Иванович''' ([[8 февраль]] [[1834 йыл]] — [[2 февраль]] [[1907 йыл]]) — [[Рәсәй империяһы]]ның энциклопедист ғалимы: [[химия|химик]], физикохимик, [[физика|физик]], метролог, [[иҡтисад]]сы, технолог, [[геология|геолог]], метеоролог, нефтсе, педагог, юғары мәктәп уҡытыусыһы, һауала осоусы, приборҙар яһаусы. [[Санкт-Петербург университеты]] профессоры; Император Санкт-Петербург Фәндәр Академияһының физика төркөмө буйыынса ағза-корреспонденты; Иң билдәле асышы — химик элементтарҙың периодик ҡануны һәм элементарҙың периодик таблицаһы — [[Ғаләм]]дең төп ҡанундарының береһе, тәбиғәт фәненең айырылғыһыҙ бер өлөшө. «Химия нигеҙҙәре» («Основы химии») исемле классик ғилми хеҙмәт авторы.

== Биографияһы ==

=== Бала сағы ===
Дмитрий Иванович Менделеев 1834 йылдың 8 февралендә (иҫке стил буйынса 27 ғинуарында) [[Тубыл]] ҡалаһында ул ваҡытта ҡала гимназияһының һәм Тубыл округы училищелары директоры булған Иван Павлович Менделеев (1783—1847) менән Мария Дмитриевна Менделеева (ҡыҙ фамилияһы Корнильева, 1786—1873) ғаиләһендә тыуған. Дмитрий һуңғы, ун етенсе<ref>[https://books.google.ru/books?id=5mweAAAAMAAJ&q=менделеев+семнадцатый+ребенок Сторонкин А. В., Добротин Р. Б. Летопись жизни и деятельности Д. И. Менделеева. М.: 1984. С. 21]</ref> (икенсе мәғлүмәттәр буйынса,ун дүртенсе<ref>[https://books.google.ru/books?id=B05TAAAAYAAJ&q=менделеев+четырнадцатый+ребенок Ходаков Ю. В. Общая и неорганическая химия: пособие для учителей. М.: 1959. С. 68]</ref>) бала була. Ошо ун етенең һигеҙе сабый саҡта уҡ вафат була (уларҙың өсәүһенә ата-әсәләре хатта исем дә биреп өлгөрмәй), ә 14 йәшлек Маша исемле ҡыҙҙары 1820-се йылдар уртаһында [[Һарытау]] ҡалаһында үпкә сире [[Туберкулёз|сихуттан (чахотканан)]] үлеп ҡала. Дмитрий Менделеевтың тыуыуы тураһында тарихи яҙыу һаҡланып ҡалған:   — Тубыл ҡалаһының Богоявленский сиркәүе буйынса 1834 йылда тыуыусылар теркәлгән метрик китаптың һарғайып бөткән бер битендә түбәндәге һүҙҙәр яҙылған: «27 января Тобольской гимназии директора — надворного советника Ивана Павловича Менделеева от законной его жены Марии Дмитриевны родился сын Дмитрий».

Д. И. Менделеевтың бала саҡ йылдары декабристарҙың Себерҙә һөргәндә булған ваҡытҡа тура килә. Александр Муравьёв, Пётр Свистунов, Михаил Фонвизин]] нәҡ Тубыл губернаһында йәшәй. Дмитрий Ивановичтың Ольга апаһы декабристарҙың Көньяҡ ойошмаһының элекке ағзаһы Николай Васильевич Басаргинға кейәүгә сыға, һәм улар оҙаҡ ваҡыт Ялуторовск ҡалаһында декабрист Иван Пущин менән күрше йәшәй. Иван Павлович  үлеп киткәс, был декабристар бергәләшеп Менделеевтарҙың һиҙелерлек мохтажлыҡ кисергән ғаиләһенә даими ярҙам итеп тора.

== Урал заводтарында булыуы ==
Рәсәй империяһының финанс министры С. Ю. Виттеның ҡушыуын үтәп, 1899 йылда Дмитрий Менделеев [[Урал]] заводтарының эшен тикшереү буйынса  Петербург Фәндәр академияһының фәнни экспедицияһын етәкләй. Ул етештереүсәнлеген һәм сеймал базаһын өйрәнеү өсөн Әүжән‑Петровск заводтарында, Белорет заводында, Белембай заводында, Богословский заводында, Златоуст (Косотур) заводында, Ҡағы заводында, Ташлы заводтарында, Ҡытау‑Ивановка заводында, Ҡыштым заводтарында, Һатҡы заводында, Эҫем заводтарында, Сысәрт заводтарында, Тирлән заводында, Шайтан заводында, Йоҡ‑Кама заводында булып киткән. Экспедиция тимер мәғдәнен сығарыуҙың һәм уны разведкалауҙың магнит алымдарын ҡулланыу перспективаларын, Уралдың һәм сиктәш биләмәләрҙең ағас яғыулығы ресурстарын һәм урман байлыҡтарын тергеҙеү проблемаларын, тулы металлургия циклын ойоштороу мәсьәләләрен өйрәнә. Экспедицияның һөҙөмтәләре нигеҙендә 1900 йылда Д. И. Менделеев мөхәррирлегендә «1899 йылда Урал тимер сәнәғәте» («Уральская железная промышленность в 1899 г.»”) китабы баҫылып сыға<ref>[http://баш.башкирская-энциклопедия.рф/index.php/component/content/article/8-statya/9011-mendeleev-dmitrij-ivanovich Башҡорт энциклопедияһы — Менделеев Дмитрий Иванович] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160421132254/http://xn--80ab4e.xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/component/content/article/8-statya/9011-mendeleev-dmitrij-ivanovich |date=2016-04-21 }}{{V|18|01|2019}}</ref>.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|2}}
== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Озаровская Ольга Эрастовна]]

== Әҙәбиәт ==
* {{книга|автор= |заглавие= Летопись жизни и деятельности Д. И. Менделеева |оригинал= |ссылка= |ответственный = Авторы: Р. Б. Добротин, Н. Г. Карпило, Л. С. Керова, Д. Н. Трифонов; Отв. ред. А. В. Сторонкин; Рецензенты: Р. Г. Гребенщиков, В. И. Кузнецов, Ю. Б. Соловьёв; Академия наук СССР. Секция химико-технологическихи биологических наук |издание= |место= Л. |издательство = Наука |год= 1984 |страницы= |страниц= 532 |тираж= 2300 |ref=}}
* {{книга|автор= Макареня А. А., Нутрихин А. И.|заглавие= Менделеев в Петербурге|ссылка= |ответственный= |издание= |место= Л.|издательство= Лениздат |год= 1982|том=|страницы=|страниц=|серия= |isbn= }}
* {{книга|автор= Меньшиков М. О.|часть= Памяти Д. И. Менделеева|ссылка часть  = |заглавие= Национальная Империя: Сборник статей / М. О. Меньшиков|ссылка= |ответственный = Составление, вступ. статья, послесловие М. Б. Смолина; Православный центр имперских политических исследований. |издание= |место= М.|издательство  = Имперская традиция|год= 2004 |страницы= 108—111 |страниц= 512|серия= |isbn= 5-89097-052-6|тираж= 3000}}
* {{книга |автор=Образцов П. А. |заглавие=Азбука шамбалоидов: Мулдашев и все-все-все |оригинал= |ссылка=http://qame.ru/book/unknown/azbuka_shambaloidov/shambal.djvu |викитека= |ответственный= |издание= |место= М. |издательство=Яуза, Пресском |год=2005 |том= |страницы= |столбцы= |страниц=288 |серия=АнтиМулдашев |isbn=5-98083-038-3 |тираж=9000 |ref=Образцов}}
* ''Нутрихин А. И.'' [http://lib.ru/MEMUARY/ZHZL/mendeleew.txt Жаворонок над полем. Повесть о детстве Дмитрия Ивановича Менделеева/ 2004]
* Слетов П. В., «Менделеев», 1933. — 184 с. (Жизнь замечательных людей)
* {{статья |автор=Чугаев Л. А.|ссылка=http://elementy.ru/lib/430731 |заглавие=Дмитрий Иванович Менделеев. Биография русского гения |издание=Экология и жизнь |номер=1 |год=2009}}
* Храмов Ю. А.:Физики|часть = Менделеев Дмитрий Иванович |с=184|ссылка часть = 832.

== Һылтанмалар ==
{{Навигация|Тема=Д. И. Менделеев}}
* ''Менделеев Д. И.'' [http://runivers.ru/bookreader/book144952/#page/3/mode/1up Периодический закон ''(DjVu)'']. Т. 1. // Собрание сочинений в 3 томах — М.: Издательство Академии наук СССР — На сайте Руниверс
* ''Менделеев Д. И.'' [http://runivers.ru/bookreader/book144957/#page/3/mode/1up Растворы (DjVu)]. Т. 2. ''(DjVu)'']. Т. 2. // Собрание сочинений в 3 томах — М.: Издательство Академии наук СССР — На сайте Руниверс
* ''Менделеев Д. И.'' [http://runivers.ru/bookreader/book144965/#page/3/mode/1up Периодический закон. Дополнительные материалы ''(DjVu)'']. Т. 3. // Собрание сочинений в 3 томах — М.: Издательство Академии наук СССР — На сайте Руниверс
* ''Менделеев Д. И.'' [http://nn.mi.ras.ru/?bi=125 Ещё о расширении жидкостей (Ответ профессору Авенариусу)]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}. — СПб.: Тип. В. Демакова, 1884. — 18 с.
* ''Менделеев Д. И.'' [http://nn.mi.ras.ru/?bi=127 Об опытах над упругостью газов]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}. Сообщение Д. И. Менделеева в Императорском Русском техническом обществе — 21 янв. 1881 г. — СПб., 1881. — 22 с.
* ''Менделеев Д. И.'' [http://nn.mi.ras.ru/?bi=146 Дополнения к познанию России]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}. Посмертное издание. СПб.: А. С. Суворин, 1907. — 109 с. + I л. портрет.
* ''Менделеев Д. И.'' [http://nn.mi.ras.ru/?bi=446 Изоморфизм в связи с другими отношениями кристаллической формы к составу]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}. Диссертация, представленная при окончании курса в Главном педагогическом институте студентом Д. Менделеевым. — СПб., 1856. — 234 с.
* ''Менделеев Д. И.'' [http://e-heritage.ru/ras/view/publication/general.html?id=42069948 О сопротивлении жидкостей и о воздухоплавании] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210224143257/http://e-heritage.ru/ras/view/publication/general.html?id=42069948 |date=2021-02-24 }}: Вып. 1. — СПб.: Тип. В. Демакова, 1880. — 80 с.: табл. (имеется [http://gidropraktikum.narod.ru/mendeleev-1880.djvu переиздание] в собрании сочинений)
* ''Менделеев Д. И.'' [[s:Заветные мысли (Д. И. Менделеев)|Заветные мысли]] (1905)
* ''Менделеев Д. И.'' [[s:Попытка химического понимания мирового эфира (Д. И. Менделеев)|Попытка химического понимания мирового эфира]] (1902)
* {{ВТ-ЭСБЕ|Менделеев, Дмитрий Иванович}}
* [[s:Категория:Словарные статьи Дмитрия Ивановича Менделеева|Словарные статьи Д. И. Менделеева в Большом энциклопедическом словаре Брокгауза и Ефрона]] в Викитеке.
* {{Сотрудник РАН|51286|}}
* {{БЭ2013|index.php/component/content/article/8-statya/9011-mendeleev-dmitrij-ivanovich}} {{V|18|01|2019}}

{{^}}
{{внешние ссылки}}
{{Группы химических элементов}}

[[Категория:Алфавит буйынса химиктар]]
[[Категория:Рәсәй империяһы химиктары]]
[[Категория:XIX быуат химиктары]]
[[Категория:XX быуат химиктары]]
[[Категория:Алфавит буйынса физиктар]]
[[Категория:Рәсәй империяһы физиктары]]
[[Категория:XIX быуат физиктары]]
[[Категория:XX быуат физиктары]]
[[Категория:Алфавит буйынса иҡтисадсылар]]
[[Категория:XIX быуат иҡтисадсылары]]
[[Категория:XX быуат иҡтисадсылары]]
[[Категория:Дмитрий Менделеев]]
[[Категория:Санкт-Петербург дәүләт университеты уҡытыусылары]]
[[Категория:Санкт-Петербург ФА мөхбир ағзалары]]
[[Категория:Венгрия фәндәр академияһы ағзалары]]
[[Категория:Пруссия фәндәр академияһы ағзалары]]
[[Категория:Лондон короллеге йәмғиәте сит ил ағзалары]]
[[Категория:АҠШ Милли ФА ағзалары һәм мөхбир ағзалары]]
[[Категория:Копли миҙалы менән бүләкләнеүселәр]]
[[Категория:Дэви миҙалы менән бүләкләнеүселәр]]
[[Категория:Натурфилософтар]]
[[Категория:Почта маркаларында шәхестәр]]


{{Scientist-stub}}