Молдованың тимер юлы битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

'''«Молдованың тимер юлы»''' ({{lang-ro|Calea Ferată din Moldova}}) — [[Молдова|Молдавияның]] тимер юл компанияһы, дәүләт предприятиеһы. 
[[File:Railway map of Moldova.png|thumb]]

== Дөйөм тасуирламаһы ==
Юлдың башҡа дәүләттәрҙең юлдары менән сиктәш урындары:  [[Украина|Украинаның]] (Укрзалізниця) Одесса тимер юлы (Кучурган, Слободка һәм  Басарабяска станциялары, һуңғыһы консервацияланған һәм файҙаланылмай);  Көньяҡ-Көнсығыш тимер юлы (Могилёв-Подольский һәм Кельменцы станциялары);  Львов тимер юлы (Мамалыга станцияһы); шулай уҡ [[Румыния]] (Căile Ferate Române) тимер юлы (Унгены, Рени, Прут станциялары) һәм Приднестровье тимер юлы. Тимер юлдың идаралығы [[Кишинёв|Кишинёвт]]<nowiki/>а урынлашҡан. 

Юлдың эксплуатацияланыусы оҙонлоғо [[1991 йыл|1991]] йылға 1328,4 км тәшкил итә. Молдавияла электрлаштырылған юлдар юҡ<ref name="ge236">Железнодорожный транспорт: Энциклопедия&#x20;&#x2F;&#x20;Гл. ред. [//ru.wikipedia.org/wiki/Конарев,_Николай_Семёнович Н. С. Конарев].&nbsp;— М.: [//ru.wikipedia.org/wiki/Большая_Российская_энциклопедия Большая Российская энциклопедия], 1994.&nbsp;— С.&nbsp;236—237.&nbsp;</ref>, Приднестровьела конфликт башланғанға тиклем  Тирасполдән Украина сигенә тиклем өлөштө электрлаштырыу планлаштырылған була (Украинала  Раздельная — Кучурган участкаһы электрлаштырылған).

Юлдың төп узел станциялары: Кишинёв, Басарабяска, Унгены, Бельцы-Слободзея, [[Окница]].

== Юлдың тарихы ==
Молдавия территорияһында тәүге тимер юл линияһы [[1865 йыл|1865]] йылда Раздельная станцияһынан Кучурган станцияһына тиклем һалынған. [[1867 йыл|1867]] йылда был юл Тирасполгә, ә [[1871 йыл|1871]] йылда Кишинёвҡа тиклем оҙайтыла. [[1873 йыл|1873]] йылда  Кишинёв — Корнешты участкаһында поезд йөрөй башлай, ә 1875 йылда линия Унгенға тиклем еткерелә.

[[1877 йыл|1877]] йылдың ноябрендә Бендеры —  Галаць тимер юлы асыла, оҙонлоғо  305 км була.

1893 йылдың ноябрендә [[Днестр]] аша күпер һалынып, Могилёвтан Окницыға, Окницыҙан Липканыға, Бельцыҙан Окницыға тиклем участкалар файҙаланыуға тапшырыла. 1893 йылдың декабрендә Липканыҙан  Новоселицаға тиклемге участка файҙаланыла башлай, был Лемберы — Черновица юлы менән тоташыу мөмкинлеген бирә. 

 [[1894 йыл|1894]] йылдың авгусында  Рыбницанан —  Бельцыға һәм Днестр аша күпер, Липчены —  Матеуцы аралығында 165 метрлы тоннель төҙөлөп бөтә. 

XX быуат башына Бессарабиялағы тимер юлдар оҙонлоғо  850 километрҙан ашыу була. 

1914—1917 йылдарҙа  Басарабяска—Аккерман, Бельцы—Унгены һәм башҡа линиялар  (бөтәһе 416 км яңы линия) һалына. Тимер юлдар оҙонлоғо артҡан һайын хәрәкәт итеүсе состав һаны ла үҫә:  1917 йылдың июненә  253 паровозға эйә булған Бендеры паровоз депоһы  Көньяҡ-Көнбайыш тимер юлында иң ҙуры һанала.

1920—1940-сы йылдарҙа,  Бессарабия  Румыния составында булғанда,  Ларга — [[Каменец-Подольск|Каменец-Подольский]] участкалары, шулай уҡ  Бендеры—Кишинёв—Унгены, Окница — Новоселица участкаларының икенсе юлдары һүтелә. Төп линияларҙа (Новоселица—Волчинец, Унгены—Окница, Бельцы—Матеуцы, Унгены—Бендеры, Басарабяска—Рени, Басарабяска—Аккерман, Басарабяска—Яргара—Прут) 1524 миллиметрлы колея селтәре  1435 миллиметрлыға үҙгәртелә (бөтәһе 1187 км). Бендеры һәм Бессарабская станцияларындағы,  Окницы һәм Флорешты локомотив деполарындағы тимер юл оҫтаханаларының ҡорамалдары һүтелеп Румынияға алып сығыла. 

Бөйөк Ватан һуғышының тәүге көндәренән юл, хәрби хәрәкәттәр районындағы төп транспорт магистрале булараҡ, фронт һыҙығы буйы юлына әйләнә. Юл буйлап сәнәғәт предприятиелары эвакуациялана, фронт һыҙығына ғәскәрҙәр һәм хәрби припастар ташыла.  Төп йүнәлештәрҙәге колея өс тапҡыр үҙгәртелә: 1940 йылдың июлендә  1524 миллиметрлыға, 1941 йылдың авгусында  1435 миллиметрлыға,  1944 йылдың майынан йыл аҙағына тиклем ҡабат 1524 миллиметрлыға әйләнә. Һуғыш йылдарында төп юлдарҙың 20 проценты, 30 станция юлы, юл  биналарының 50 проценты,  [[Днестр|Днестрҙағы]] һәм [[Прут (йылға)|Пруттағы]]  мөһим күперҙәр емертелә һәм юҡ ителә, 100 км рельс полотноһы, станок ҡорамалдарының 90 проценты, элемтә линияларының 30 проценты һ.б. һүтеп алып кителә.<ref name="is">{{Мәҡәлә|автор=Бондарь Н. И.|заглавие=Историческая справка о железной дороге Молдавии|ссылка=http://www.railway.md/9.history/history.htm}}</ref>

[[1939 йыл|1939]]—[[1997 йыл|1997]] йылдарҙа  Каменка — Попелюхи тар колеялы тимер юлы эшләй. 1999 йылда ул һүтелә.

1946—50 йылдарҙа Молдавиялағы тимер юлды тергеҙеү һәм модернизациялауға Союз бюджетынан 3 миллирад  һум тотонола.  600-ҙән ашыу объект төҙөлә, 1 млн м³ самаһы ер эштәре башҡарыла, 1,7 млн м³ төҙөлөш материалы, 650 меңдән ашыу шпал һалына, эксплуатацияланыусы юл оҙонлоғо 1020 километрға етә. 1948 йылда уҡ Союздағы поездар хәрәкәтенең уртаса тиҙлегенә өлгәшелә.

[[1953 йыл|1953]]—[[1979 йыл|1979]] йылдарҙа Одесса тимер юлы менән берләштерелә һәм  Одесса-Кишинёв тимер юлы тип йөрөтөлә.

Совет осоронда Молдавия тимер юлы халыҡ-ара әһәмиәтендәге магистралгә әүерелә,  ул СССР-ҙы Балкан ярымутрауы һәм Көньяҡ-Көнсығыш Европа илдәре менән бәйләй. 1961 йылдың майында Бельцы депоһына беренсе ТЭЗ тепловозы килә, ә 2 йылдан бындай тепловоздар һаны йөҙгә етә. 1970—80-се йылдарҙа юлдың бөтә хужалыҡтарында ла йылдам рәүештә техник яҡтан ҡабат ҡоралландырыу бара. Пассажир вагондары паркының өстән бер өлөштән ашыуы яңыртыла. Төп юлдар реконструкциялана, еңел типлы рельстарҙы ауырыраҡтарына алмаштырыу тормошҡа ашырыла. Юлдар тимер-бетон шпалдарға һәм ҡырсынташ балласҡа һалына. Мәғлүмәт-хисаплау үҙәге ойошторола, мәғлүмәт технологияларын индереү башлана. Йөк ташыу хужалығы юғары етештереүсәнле техникаға алмаштырыла. Тейәү-бушатыу эштәренең механизацияланыу кимәле  93 проценттан артып китә.

[[1991 йыл|1991]] йылда Раздельная ([[Украина]]) — Кучурган (Украина) — Тирасполь — Бендеры участкаһын электрлаштырыу башлана,  Приднестровьелағы һуғыш арҡаһында ул туҡтатылған була<ref>[http://www.bg-znanie.ru/article.php?nid=33434 Новые железные дороги в постсоветском пространстве]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. Әлеге ваҡытта контакт селтәренең  украин (Кучурганға тиклемге) өлөшө генә эшләй.

[[1992 йыл|1992]] йылда Кучурган — Раздельная участкаһы инфраструктураһын тулыһынса Украина тимер юлдарына тапшырыу тормошҡа ашырыла.


[[2004 йыл|2004]] йылдың авгусында [[Днестр буйы Молдова Республикаһы|Приднестровье Молдова Республик<nowiki/>аһында]] урынлашҡан участкаларҙы файҙаланыу уларҙы Приднестровье тимер юлына тапшырыу арҡаһында туҡтатылып тора.

[[2005 йыл|2005]] йылдың 19 сентябрендә яңы  Ревака — Кайнары<ref>{{Cite news|title=Открыто движение поездов на участке Ревака — Кайнары|url=http://www.salut.md/news/5090.html|work=Информационное агентство «Новости-Молдова»|date=23-09-2005|accessdate=2011-02-15}}{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> тимер юл линияһы төҙөлөп бөтә.

[[2008 йыл|2008]] йылдың 25 июлендә Кагул — Джурджулешты тимер юл тармағы асыла<ref>{{Cite web|title=Новости на сайте железных дорог Молдовы|url=http://railway.md/|archiveurl=http://web.archive.org/web/20080822032310/http://railway.md/|archivedate=Aug 22, 2008|date=28 июля 2008|accessdate=2011-02-13}}</ref>.

2013 йылда  «европаса» тар колеялы юлдар төҙөй башлау планы телгә алына<ref>[http://nr2.com.ua/News/world_and_russia/v-moldove-budut-prokladyvat-%C2%ABevropejskuju%C2%BB-uzkuju-koleju-i-rasformirujut-gp-%C2%ABzheleznaja-doroga-moldovy%C2%BB-34008.html В Молдове будут прокладывать «европейскую» узкую колею и расформируют ГП «Железная дорога Молдовы» / Новый Регион] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150402124842/http://nr2.com.ua/News/world_and_russia/v-moldove-budut-prokladyvat-%C2%ABevropejskuju%C2%BB-uzkuju-koleju-i-rasformirujut-gp-%C2%ABzheleznaja-doroga-moldovy%C2%BB-34008.html |date=2015-04-02 }}</ref>.

== Етәкселеге ==
Әлеге ваҡытта Молдова тимер юлы генераль директоры вазифаһын башҡарыусы — Томша Сергей Петрович.

== Күрше илдәр менән тимер юл бәйләнештәре ==
* {{Флаг|Румыния}} Румыния —  Унгены, Прут-2 һәм  Джурджулешты  станциялары менән сиктәш — колея 1520 миллиметрлынан  1435 миллиметрлыға алышына. Көн һайын Кишинев-Бухарест маршрутында "Приетения" поезы йөрөй.
<div class="cx-template-editor-source-container" lang="ru" dir="ltr" style="display: none;"><div class="cx-template-editor-source"><div class="cx-template-editor-title" title="Этот шаблон показывает указанный флаг (стран, организаций и т. п.). См. https://ru.wikipedia.org/wiki/Шаблон:Флаг">Флаг</div><div class="cx-template-editor-param"><div class="cx-template-editor-param-title"><span id="1" class="cx-template-editor-param-key">страна</span><span data-key="1" title="Параметр чувствителен к регистру. Он указывает название страны, флаг которой должен быть показан. Помимо стран могут указываться разного рода регионы и организации. См. https://ru.wikipedia.org/wiki/Шаблон:Флагификация" class="cx-template-editor-param-desc"></span></div><div class="cx-template-editor-param-value" data-key="1" style="position: relative;">Румыния</div></div></div></div>
* {{Флаг|Украина}} Украина — Молдова тимер юл селтәре Укрзализница менән тығыҙ бәйләнгән, линияның бер өлөшө  Украина территорияһы аша үтә (Одесса һәм Черновцы өлкәләре аша). Украина аша транзит менән көн һайын   Мәскәү, Санкт-Петербург, Минскиға алыҫ юл поездары үтә . Шулай уҡ Кишинев менән Одесса араһында, ПМР аша транзит менән, йома, шәмбе, йәкшәмбе көндәрендә поезд йөрөй.
<div class="cx-template-editor-source-container" lang="ru" dir="ltr" style="display: none;"><div class="cx-template-editor-source"><div class="cx-template-editor-title" title="Этот шаблон показывает указанный флаг (стран, организаций и т. п.). См. https://ru.wikipedia.org/wiki/Шаблон:Флаг">Флаг</div><div class="cx-template-editor-param"><div class="cx-template-editor-param-title"><span id="1" class="cx-template-editor-param-key">страна</span><span data-key="1" title="Параметр чувствителен к регистру. Он указывает название страны, флаг которой должен быть показан. Помимо стран могут указываться разного рода регионы и организации. См. https://ru.wikipedia.org/wiki/Шаблон:Флагификация" class="cx-template-editor-param-desc"></span></div><div class="cx-template-editor-param-value" data-key="1" style="position: relative;">Украина</div></div></div></div>

== Хәрәкәт итеү составы ==
{| class="wikitable sortable" style="text-align: center; width: 100%; font-size: 90%; margin-bottom: 10px;"
|+ Локомотив паркы
! Модель
! Серия номерҙары
! Етештереүсе
|- bgcolor=""
| М62 
|'''ТЧ-1 Кишинёв:''' 1060, 1257 <br>
'''ТЧ-2 Бендеры:'''- <br>
'''ТЧ-4 Бельцы:''' -
| {{Флагификация|СССР}}<br>
Луганск тепловоздар эшләү заводы<br>
|  [[Файл:М62-1257_Кишинёв-Одесса.jpg|220x220пкс]]
|- bgcolor=""
| ЧМЭ3 
|'''ТЧ-1 Кишинёв:''' 287, 625, 827, 1907, 2143, 2144, 2148, 2385, 2393, 2440, 2441, 2457, 2458, 2935, 2954, 3217, 3222, 3225, 3866, 3867, 3872, 3873, 4167, 4169, 4173, 4507, 4513, 4518, 4710, 4718, 4914, 4952, 5535, 5538, 5732, ЧМЭ3<sup>Э</sup>-6777, ЧМЭ3<sup>Э</sup>-6779, ЧМЭ3<sup>Э</sup>-6770<br>
'''ТЧ-2 Бендеры:''' 2454, 2938, 4912, ЧМЭ3<sup>Э</sup>-6767<br>
'''ТЧ-4 Бельцы:''' 
| {{Флагификация|Чехословакия}}<br>
Чех-мора́ва Ко́лбен Да́нек — ČKD<br>
| [[Файл:ЧМЭ3-6771_на_станции_Тирасполь.jpg|220x220пкс]]
|- bgcolor=""
| 2ТЭ10М 
|'''ТЧ-1 Кишинёв:'''- <br>
'''ТЧ-2 Бендеры:'''- <br>
'''ТЧ-4 Бельцы:''' 2346, 2941, 2942, 2332
| {{Флагификация|СССР}}<br>
Луганск тепловоздар эшләү заводы<br>
|  [[Файл:2ТЭ10М-2650_Москва-Кишинёв.jpg|220x220пкс]]
|- bgcolor=""
| 3ТЭ10М 
|'''ТЧ-1 Кишинёв:'''  0013, 0015, 0019, 0021, 0030, 0037, 0150, 1040, 1102, 1103, 1139, 1249<sub>Б</sub>, 1250, 1297  <br>
'''ТЧ-2 Бендеры:''' 0007, 0008, 0012, 0014, 0030<sub>Б</sub><br>
'''ТЧ-4 Бельцы:''' 0023, 0026, 0032, 0151, 0152, 1041, 1042, 1047, 1213, 1225
| {{Флагификация|СССР}}<br>
Луганск тепловоздар эшләү заводы<br>
| [[Файл:Locomotivă-CFM.jpg|220x220пкс]]
|- bgcolor=""
| 2ТЭ10В 
| '''ТЧ-1 Кишинёв:''' - <br>
'''ТЧ-2 Бендеры:'''- <br>
'''ТЧ-4 Бельцы:''' 3823, 3825 
| {{Флагификация|СССР}}<br>
Луганск тепловоздар эшләү заводы<br>
| -
|- bgcolor=""
| 2ТЭ10Л 
|'''ТЧ-1 Кишинёв:''' - <br>
'''ТЧ-2 Бендеры: '''2303, 2933, 3246 <br>
'''ТЧ-4 Бельцы:''' 792, 794,1250, 2077, 2080, 2303, 2394, 2757, 2933, 3246 
| {{Флагификация|СССР}}<br>
Луганск тепловоздар эшләү заводы<br>
| [[Файл:Locomotivă_Bl.jpg|220x220пкс]]
|}
<div class="cx-template-editor-source-container" lang="ru" dir="ltr" style="display: none;"><div class="cx-template-editor-source"><div class="cx-template-editor-title" title="Этот шаблон показывает указанный флаг (стран, организаций и т. п.). См. https://ru.wikipedia.org/wiki/Шаблон:Флаг">Флаг</div><div class="cx-template-editor-param"><div class="cx-template-editor-param-title"><span id="1" class="cx-template-editor-param-key">страна</span><span data-key="1" title="Параметр чувствителен к регистру. Он указывает название страны, флаг которой должен быть показан. Помимо стран могут указываться разного рода регионы и организации. См. https://ru.wikipedia.org/wiki/Шаблон:Флагификация" class="cx-template-editor-param-desc"></span></div><div class="cx-template-editor-param-value" data-key="1" style="position: relative;">ВНР</div></div></div></div><div class="cx-template-editor-source-container" lang="ru" dir="ltr" style="display: none;"><div class="cx-template-editor-source"><div class="cx-template-editor-title" title="Этот шаблон показывает указанный флаг (стран, организаций и т. п.). См. https://ru.wikipedia.org/wiki/Шаблон:Флаг">Флаг</div><div class="cx-template-editor-param"><div class="cx-template-editor-param-title"><span id="1" class="cx-template-editor-param-key">страна</span><span data-key="1" title="Параметр чувствителен к регистру. Он указывает название страны, флаг которой должен быть показан. Помимо стран могут указываться разного рода регионы и организации. См. https://ru.wikipedia.org/wiki/Шаблон:Флагификация" class="cx-template-editor-param-desc"></span></div><div class="cx-template-editor-param-value" data-key="1" style="position: relative;">ВНР</div></div></div></div><div class="cx-template-editor-source-container" lang="ru" dir="ltr" style="display: none;"><div class="cx-template-editor-source"><div class="cx-template-editor-title" title="Шаблон добавляет стране ссылку и флаг.">Флагификация</div><div class="cx-template-editor-param"><div class="cx-template-editor-param-title"><span id="1" class="cx-template-editor-param-key">страна</span><span data-key="1" title="Принимает страну как просто текстом, так и уже со ссылкой. Чувствителен к регистру. Помимо стран могут использоваться разного рода регионы и организации." class="cx-template-editor-param-desc"></span></div><div class="cx-template-editor-param-value" data-key="1" style="position: relative;">Румыния</div></div></div></div><div class="cx-template-editor-source-container" lang="ru" dir="ltr" style="display: none;"><div class="cx-template-editor-source"><div class="cx-template-editor-title" title="Шаблон добавляет стране ссылку и флаг.">Флагификация</div><div class="cx-template-editor-param"><div class="cx-template-editor-param-title"><span id="1" class="cx-template-editor-param-key">страна</span><span data-key="1" title="Принимает страну как просто текстом, так и уже со ссылкой. Чувствителен к регистру. Помимо стран могут использоваться разного рода регионы и организации." class="cx-template-editor-param-desc"></span></div><div class="cx-template-editor-param-value" data-key="1" style="position: relative;">Румыния</div></div></div></div>
{| class="wikitable sortable" style="text-align: center; width: 100%; font-size: 90%; margin-bottom: 39px;"
|+ Дизель-поездар
! Модель
! Серия номерҙары
!Етештереүсе
|- bgcolor=""
| Д<sub>1</sub> 
|'''ТЧ-1 Кишинёв:''' 603, 651, 664, 694, 700, 706, 708, 709, 752, 736, 753, 770, 772, 773, 777, 780, 798, 800<br>
'''ТЧ-2 Бендеры:'''-  <br>
'''ТЧ-4 Бельцы:''' 
| {{Флаг|ВНР}} Венгрия Халыҡ Республикаһы<br> 
'''Ганц-МАВАГ''' 
| [[Файл:Diesel_multiple_units,_BL,MD.jpg|220x220пкс]]
|- bgcolor=""
| D1M 
|'''ТЧ-1 Кишинёв:''' 001, 002, 003, 004, 005 <br>
'''ТЧ-2 Бендеры:''' - <br>
'''ТЧ-4 Бельцы:''' -
| {{Флагификация|Румыния}}<br> 
'''Remar Pascani''' 
| [[Файл:MD.ST.Strășeni_modern.train.leaving_2012-10-21.JPG|220x220пкс]]
|}

== Иҫкәрмәләр ==
{{примечания}}

== Һылтанмалар ==
* [http://www.railway.md Официальный сайт]
* [http://trainpix.org.ua/railway/44/ Фотогалерея и база данных на Трейнпиксе] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110419214729/http://trainpix.org.ua/railway/44/ |date=2011-04-19 }}
[[Категория:1865 йылда барлыҡҡа килгәндәр]]