Монголияла ислам битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

[[Файл:Ölgii Mosque.jpg|thumb|Толбо ҡасабаһында мәсет, Монголия]]
'''Монголия''' халҡының 5 процентҡа яҡыны '''Ислам''' дине тота<ref>[http://pewforum.org/uploadedfiles/Topics/Demographics/Muslimpopulation.pdf Muslim Population] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110519092435/http://pewforum.org/uploadedfiles/Topics/Demographics/Muslimpopulation.pdf |date=2011-05-19 }} Pewforum</ref>. Башлыса, мосолмандар Баян-Улгий провинцияһында йәшәгән этник [[ҡаҙаҡтар]]ҙан тора. Был провинцияла йәшәгән халыҡтың улар 88,7 процентын тәшкил итә. Бынан тыш ҡаҙаҡтар [[Монголия]]ның башҡа ҡала һәм ҡасабаларында ла ҙур булмаған йәмәғәткә ойошоп йәшәй.


== Тарихы ==

=== Ҡаҙаҡтар ===

Монголияла Ислам тураһындағы иң иҫке мәғлүмәттәр 1254 йылда яҙылғанлығы күренә. Тап шул йылда францискан [[Гильом де Рубрук]] Ҡараҡоромға Мүнкә хандың һарайында булып китә. Ул «балбалға табыныусыларҙың» (күрәһең, будда һәм даос ҡорамдары булғандыр) ете ғибәҙәтханаһын һәм ике мәсет күргәнлеген бәйән итә. Шулай итеп, тарихсылар Монголияға Ислам үтеп инеүен 1222 һәм 1254 йылдар араһында тип билдәләй.

Монголдар [[Сыңғыҙхан]] [[Афғанстан]]ды яулап алғанда тәүге тапҡыр Ислам менән таныша. 1222 йылда Монголияға ҡайтып барғанда [[Сыңғыҙ хан]] Мәүерәннаһрҙа [[Бохара]]ға инеп сыға.

Сыңғыҙ хандың ейәне Берке Хәрәзм дәрүише Сәйфетдин дәрүиш йоғонтоһонда ҡабул итә. Ул монгол хакимдарынан беренселәрҙән булып Ислам ҡабул иткән кеше. Башҡа монгол хандары Исламға мосолман ҡатындары тәьҫирендә килә<ref name ="Arnold" />. Һуңғараҡ [[Мәмлүктәр|мәмлүк]] хакимы [[Бейбарыҫ I|Бейбарыҫ]] [[Алтын Урҙа]] менән бәйләнештәрҙе нығыта һәм таныҡлы монголдарҙы [[Мысыр]]ға саҡыра. Унда барыу монголдар араһында мосолмандар һанын арттыра<ref name="Arnold">Thomas Walker Arnold|Arnold, Thomas Walker, ''The Preaching of Islam: a history of the propagation of the Muslim faith''. Lahore: Sh. Muhammad Ashraf, 1896; pp. 192, 334</ref>. К 1330-м годам три четверти верхушки Монгольской империи были мусульманами<ref>''The Encyclopedia Americana'', by Grolier Incorporated, p. 680</ref>.. 1330-сы йылдарға Монгол империяһы хакимдарының дүрттән өс өлөшө Ислам ҡабул иткән була инде.

Мосолман [[ҡаҙаҡтар]] Джунгарияға һәм Алтайҙың таулы аймаҡтарына [[XIX быуат]] аҙаҡтарына күсенә башлай. Ҡаҙаҡтарҙың күп өлөшө кирәй һәм найман була. Күптәре батша Рәсәйенән ҡасып килә. Богдо-гэгэн 1911 йылда ил башына килгәс, ҡаҙаҡтарға Ховдала йәшәргә рөхсәт бирелә.

1940 йылда Баян-Улгий провинцияһы барлыҡҡа килә. 1956 йылда мосолмандар 37 мең (халыҡтың 4,3%-ы), 1989 йылға 121 меңгә етә(6,1 %) Мосолман ғаиләләрендә тыуым күп булыуға ҡарамаҫтан, [[ХХ быуат]]тың икенсе яртыһында Монголияла уларҙың һаны кәмей бара<ref>[http://www.state.gov/r/pa/ei/bgn/2779.htm US State department: Mongolia background note]</ref><ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/mg.html CIA: The World Factbook] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101229001357/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/mg.html |date=2010-12-29 }}</ref>.. 1990-сы йылдарҙа сығышы ҡаҙаҡ булған кешеләр бойондороҡһоҙлоҡ алған [[Ҡаҙағстан]]ға күпләп күсенә.

=== Хотондар ===

Монголияның Убсунур аймағында (2000 йыл иҫәбе буйынса 9 мең, 2007 йылдағы ағымдағы иҫәп буйынса — 7 мең) хотон этник төркөмө йәшәй, улар сөнни мосолман булып, Монголияға 300 йыл самаһы элек Көнсығыш Төркөстандан күсерелгән булған. Йылдар дауамында улар монгол теленә күсеп, будда һәм шаман инанысын тота башлаған. Хотондарҙа Ислам йолалары бик әҙ (мәҫәлән, бабаға ултыртыу) һаҡланған. Әлеге ваҡытта улар мосолманлыҡҡа кире ҡайта башлаған.

=== Башҡа милләттәр ===

2000-се йылдарҙа кәмеп торһа ла, 2007 йылда ҡаҙаҡтар һаны йәнә 140 меңгә етә (халыҡтың 5,4%-ы) Башҡа мосолман динлеләр һаны (үзбәк, уйғур, татар һ.б) бер нисә йөҙҙән уҙмай.

== Мосолмандар йәшәгән төбәктәр ==
Мосолмандарҙың күп өлөшө Монголияның төньяҡ өлөшөндә йәшәй.

== Монголияла мосолмандар иҫәбе ==
Халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре

{| class="wikitable"
|+ Монголияла мосолмандар иҫәбе<ref name="#10">[http://www.ses.edu.mn/books/ptrc/ptrc_10.pdf «Монгол улсын ястангуудын тоо, байршилд гарч буй өөрчлөлтyyдийн асуудалд» М. Баянтөр, Г. Нямдаваа, З. Баярмаа pp.57-70] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090327100852/http://www.ses.edu.mn/books/ptrc/ptrc_10.pdf |date=2009-03-27 }}</ref><br /><small>халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәте</small>
!1956!!%!!1963!!%!!1969!!%!!1979!!%!!1989!!%!!2000!!%!!2007<ref name="Civil Registration 2007">[http://www.citizenmongolia.com/index.php?option=com_content&view=article&id=122:2009-06-19-06-31-47&catid=53:2009-06-19-06-28-14 State Center for Civil Registration and Information] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110708155502/http://www.citizenmongolia.com/index.php?option=com_content&view=article&id=122%3A2009-06-19-06-31-47&catid=53%3A2009-06-19-06-28-14 |date=2011-07-08 }}</ref>||%
|-
|36,729||4.34||47,735||4.69||62,812||5.29||84,305||5.48||120,506||6.06||102,983||4.35||140,152||5.39
|}

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

{{commonscat}}
{{Азия по темам 2|ислам|Ислам|цвет=Ислам}}

[[Категория:Монголияла ислам]]