Наполеон I битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Государственный деятель
 | имя                = Наполеон I
 | оригинал имени     = Napoléon Ier
 | изображение        = 
 | ширина             = 
 | описание изображения = [[Жан Огюст Доминик Энгр]], «Наполеон император тәхетендә»
 | должность          = Француздарҙың 1-се императоры 
 | порядок            = 
 | периодначало       = [[18 май]] [[1804]] — [[6 апрель]] [[1814]] <br />[[20 март]]
 | периодконец        = [[22 июнь]] [[1815]]
 | коронация          = [[2 декабрь]] [[1804]], [[Собор Парижской Богоматери|Нотр-Дам]]
 | предшественник     = титул булдырылған
 | преемник           = Наполеон II
 | флаг               = Imperial Standard of Napoléon I.svg
 | должность_2        = Францияның беренсе консулы
 | периодначало_2     = [[9 ноябрь]] [[1799]]
 | периодконец_2      = [[20 март]] [[1804]]
 | предшественник_2   = вазифа булдырылған
 | преемник_2         = вазифа бөтөрөлгән;<br />Франция императоры булараҡ ул үҙе
 | флаг_2             = Flag_of_France.svg
 | должность_3        = Италия Республикаһы президенты(1802—1805)
 | вице-президент_3   = Франческо Мельци д'Эриль
 | периодначало_3     = [[27 ғинуар]] [[1802]]
 | периодконец_3      = [[17 март]] [[1805]]
 | предшественник_3   = вазифа булдырылған
 | преемник_3         = апзифа бөтөрөлгән;<br />Италия короле булараҡ ул үҙе
 | флаг_3             = Flag of the Italian Republic (1802).svg
 | должность_4        = Италия короле
 | периодначало_4     = [[17 март]] [[1805]]
 | периодконец_4      = [[11 апрель]] [[1814]]
 | флаг_4             = Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg
 | флаг2_4            = Герб Наполеоновской Италии.png
 | предшественник_4   = вазифа булдырылған;<br />Италия республикаһы президенты булараҡ ул үҙе;<br />Италияның һуңғы титуллы короле булараҡ Карл V 
 | преемник_4         = титул бөтөрөлә; Виктор Эммануил II
 | дата рождения      = 15.8.1769
 | место рождения     = Аяччо, [[Корсика]]
 | дата смерти        = 5.5.1821
 | вероисповедание    = [[Рим-католик сиркәүе|католик]]
 | место смерти       = Лонгвуд, Изге Елена утрауы
 | похоронен          = Изге Елена утрауы, 1840 йылда ҡәбере Париждың инвалидтар йортона күсерелә, [[Париж]]
 | род                = Бонапарттар
 | отец               = Карло Буонапарте
 | мать               = Летиция Рамолино
 | супруга            = 1) Жозефина де Богарне <br />2) Мария-Луиза Австрийская
 | дети = ''2-се никахтан'' <br />'''улы:''' Наполеон II <br />''никахтан тыш'' <br /> '''улдары:''' Шарль Леон Денюэль, Александр Валевский<br />'''ҡыҙы:''' Жозефина Наполеона де Монтолон
 | награды =
{{{!}}style="background: transparent"
{{!}}{{Кавалер Большого Креста ордена Почётного легиона}}{{!!}}{{Кавалер ордена Воссоединения}}{{!!}}{{Орден Серафимов}}
{{!}}-
{{!}}{{Кавалер ордена Слона}}{{!!}}{{Орден Белого орла (Варшавское герцогство)}}{{!!}}{{Орден Зелёной короны}}
{{!}}-
{{!}}{{Орден Золотого руна}}{{!!}}{{Кавалер Большого креста Австрийского ордена Леопольда}}{{!!}}{{Орден Железной короны}}
{{!}}-
{{!}}{{Кавалер Большого креста Королевского венгерского ордена Святого Стефана}}{{!!}}{{Тройной орден}}{{!!}}{{Орден Льва и Солнца 1 степени}}
{{!}}-
{{!}}{{Орден Людвига Гессенского I-го класса}}{{!!}}{{Орден Святого Губерта}}{{!!}}{{Орден Гражданских заслуг Баварской короны}}
{{!}}-
{{!}}{{Орден Чёрного орла}}{{!!}}{{Большой крест ордена Красного орла}}{{!!}}{{Кавалер Большого креста ордена Вюртембергской короны}}
{{!}}-
{{!}}{{!!}}{{Орден Карлоса III}}
{{!}}}
{{{!}}
{{!}}{{Орден Андрея Первозванного}}{{!!}}{{Орден Святого Александра Невского}}{{!!}}{{Орден Святой Анны 1 степени}}
{{!}}}
 | автограф           = Autograph of Napoleon 1805.png
 | викисклад            = Napoleon I of France
}}

'''Наполео́н I Бонапа́рт''' ({{lang-it|Napoleone Buonaparte}}, {{lang-fr|Napoléon Bonaparte}} {{IPA|[na.po.leɔ̃ bɔ.nɑ.paʁt]}}; [[15 август]] [[1769 йыл]], Аяччо, Корсика — [[5 май]] [[1821 йыл]], Лонгвуд, Изге Елена утрауы)— 1804—1815 йылдарҙа Франция императоры, бөйөк француз полководецы һәм дәүләт эшмәкәре, хәҙерге заман француз дәүләтселегенә нигеҙ һалған

== Дөйөм ҡылыҡһырлау ==

Наполеоне Буонопарте (Корсикала уның исеме шулай әйтелгән) 1785 йылда артиллерия кесе лейтенанты дәрәжәһендә хәрби хеҙмәтен башлап ебәрә; [[Бөйөк француз революцияһы]] ваҡытында үҙен күрһәтә, Директория осоронда — бригада (14 ғинуар, 1794 йыл), шунан инде дивизия генералы һәм тыл хәрби көстәре команующийы дәрәжәһенә күтәрелә. 1796 йылдың 23 февраленда Италия армияһы командующийы итеп тәғәйенләнә.

1799 йылда дәүләт түңкәрелеше ойоштора (18 брюмер), һәм беренсе консул дәрәжәһен алып, ғәмәлдә бар хакимиәт вәкәләттәрен бер үҙенең ҡулына ала 1804 йылдың 18 майында үҙен иператор тип иғлан итә. Диктатор режимы урынлаштыра. Реформалар үткәрә (гражданлыҡ кодексы ҡабул итеү (1804), Француз банкыһы асыу (1800) һ. б.).

Наполеондың еңеүле һуғыштары (бигерәк тә беренсе австрия кампанияһы, 1805 йыл; прус кампанияһы, 1806 йыл; польша кампанияһы, 1807 йыл), Францияны континентта төп державаға әүерелдерә. Мәгәр Наполеондың «диңгеҙҙәр батшаһы» [[Бөйөк Британия]] менән уңышһыҙ көндәшлеге был статусты артыҡ көсәйтергә бирмәй..

Бөйөк Армияның 1812 йылда Рәсәйгә ҡаршы асҡан һуғышта еңелеүе Наполеона I империяһының емерелеүенә баш һала. Лейпциг янындағы «халыҡтар һуғышынан» һуң Наполеон ғәскәре башҡаса күтәрелә алмай. 1814 йылда француздарға ҡаршы коалицияның Парижға инеүе Наполеон I тәхеттән баш тартырға мәжбүр итә. Ул Эльба утрауына һөргөнгә ебәрелә. Яңынан тәхеткә 1815 йылдың мартында ултыра (Йөҙ көн). Ватерлоола еңелгәндән һуң тәхеттән икенсе тапҡыр баш тарта (22 июнь, 1815). Һуңғы йылдары Изге Елена утрауында инглиз әсирлегендә үтә. Мәйете 1840 йылдан Париждағы Инвалидтар йортонда һаҡлана.

'''Титулдары:'''
* француз революционармияһы генералы ;
* Француз республикаһының беренсе консулы (9 ноябрь,1799 — 20 март, 1804);
* француз императоры (1/ 18 май, 1804 — 11 апрель, , 1814, 2/ 12 март, 1815 — 22 июнь, 1815);
* Италия республикаһы президенты (26 ғинуар, 1802 — 17 март, 1805);
* Италия короле (17 март, 1805 — 11 апрель, 1814);
* Рейн союзы протекторы (12 июль, 1806 — 19 октябрь, 1813);
* Швейцария Конфедерацияһы медиаторы (19 февраль, 1803 — 19 октябрь, 1813);
* Бергтың бөйөк императоры(1808—1809).

Наполеон I буйы 169 см булған, ул заман өсөн уртасанан оҙонораҡ.

== Биографияһы ==

=== Бала сағы ===
[[Рәсем:Carlo Maria Bonaparte.jpg|left|мини|Карло Буонапарте (Анн-Луи Жироде-Триозон, 1806)]]
[[Рәсем:Robert Lefèvre 001.jpg|мини|Летиция Рамолино]]
Наполеон [[Корсика]] утрауында Аяччола тыуған, (ул ваҡытта [[Генуэз республикаһы]]на ингән). 1755 йылда Корсика генуэз хакимиәтен ҡолата, шунан бирле ғәмәлдә урындағы ер биләүсе Паскуале Паоли етәкселек иткән үҙ аллы дәүләткә әйләнә уның сәркәтибе Наполеондың атаһы була. 1768 йылдау Генуэз республикаһы Корсикаға хоҡуҡтарын француз короле Людовикҡа XV-гә һата. Корсика халҡы баш күтәрә, әммә фетнә баҫтырыла. Наполеон был хәлодәрҙән һуң 3 ай үткәс донъяға килә. Паоли 1790-сы йылдарға тиклем уның кумиры булып ҡала.

Наполеон Карло Буонапарте һәм Летиция Рамолиноның 13 балаһының икенсеһе булып тыуа. Шуларҙан 4 ир туғаны, 3 ҡыҙ туғаны тере ҡала:

* Жозеф Бонапарт (1768—1844), Испания короле
* Люсьен Бонапарт (1775—1840), Канино һәм Музиньяно кенәзе
* Элиза Бонапарт (1777—1820), Тосканан бөйөк герцогиняһы
* Луи Бонапарт (1778—1846), Голландия короле
* Полина Бонапарт (1780—1825), Гвасталла герцогиняһы
* Каролина Бонапарт (1782—1839), Клевбың бөйөк герцогиняһы.
* Жером Бонапарт (1784—1860), Вестфалия короле

=== Йәшлеге ===
[[Рәсем:Napoleon16Jahre.jpg|left|мини|Наполеонға 16 йәш (билдәһеҙ автор)]]
Атаһы Наполеонға хәрби карьера теләй. 1778 йылда малай ағаһы менән Отёнда колледжға телдәр өйрәнергә инә,шулай ҙа Наполеон французса акцент менән һөйләшә. Икенсе йылына Наполеон Бриен-ле-Шатола кадет мәктәбенә уҡырға инә.
Наполеон математиканы бик яҡшы белә; гуманитар фәндәр, киреһенсә, ауырлыҡ менән бирелә. Наполеон арымай-талмай фәндәр өйрәнә, ныҡышмал була.

«Королева муйынсаһы» тигән конкурста, үҙе лә уйламағанда еңеп сығып, Париждағы Король кадет мәктәбенә уҡырға алына ({{lang-fr|École royale militaire}}). Францияны һаман да күрә алмауы менән һабаҡташтарына оҡшамай, дуҫтары булмай.

1785 йылда атаһы үлә, ағаһы ғаилә башлығы булып ҡалырға тейеш булһа ла, уның йыуашлығы арҡаһында Наполеонға был вазифаны үҙенә алырға тура килә. Шул йылы ул алдан уҡыуын тамамлай, Валансела лейтенант чинында эшләй башлай. 1788 йылдың июнендә Осонға күсерелә. Әсәһенә ярҙам итер өсөн 11 йәшлек ҡустыһы Луины үҙе янына ала. Бик фәҡир йәшәйҙәр.
Ул бик күп уҡый, эшсән һәм тырыш була.

Публицистик әҫәрҙәр баҫтыра («Диалог о любви», «Dialogue sur l’amour», 1791, «Ужин в Бокэре», «Le Souper de Beaucaire», 1793), уларҙан якобсылар яҡлы икәнлеге күренә.

=== Хәрби хеҙмәт башы ===
1785 йылда Париж хәрби мәктәбен тамамлап, Бонапарт 10 йыл эсендә лейтенанттан башлап Франция армияһындағы бар хәрби баҫҡыстарҙы үтә. 1788 йылда, лейтенант сағында, рус хәрби хеҙмәтенә инергә теләй, әммә уға түбән чин тәҡдим итәләр. Йәне көйөп,  «Миңә Пруссия короле капитан чины бирсәк», — тип ҡысҡырып сығып китә.

1789 йылда Корсикаға ҡайта һәм революцияға тап була, уны яҡлап сыға.

Беренсе яу тәжрибәһен Бонапарт — Ла-Маддален утрауына экспедицияла ҡатнаша.<ref>''Чандлер Д.'' Военные кампании Наполеона: Триумф и трагедия завоевателя. — {{М.}}, 2000. — С. 31-32.</ref><ref>[http://www.napoleon-series.org/military/battles/c_maddalena.html La Maddalena, 22/25 February 1793]</ref>.

1793 йылда Паскаль Паоли Корсиканы Франциянан бойондороҡһоҙ тип иғлан итә, Наполеон быны революция идеяларына хыянат тип баһалай, һәм, асыуланып, Францияға китә. Тулонды яулауҙа ҡатнаша, 24 йәшендә бригада генералы — вазифаһына өлгәшә (14 ғинуар, 1794).

Термидориан фетнәһенән һуң Бонапарт Огюстен Робеспьер менән бәйләнеше өсөн ҡулға алына (10 август, 1794 йылда, ике аҙнаға). Иреккә сыҡҡас, отставкаға китә (795), бер йылдан Йәмәғәт ҡотҡарыуы Комитетына эшкә инә. Париждағы роялистик фетнәлә үҙен яҡшы күрһәтеп, (13 вандемьера 1795), дивизия генералы итеп тәғәйенләнеп, тыл ғәскәрҙәре командующийы булып китә.

Бер йылдан Италия армияһы командующийы итеп тәғәйенләнә(23 февраль, 1796 йыл)

=== Италия кампанияһы ===
[[Рәсем:Gros,_Antoine-Jean,_baron_-_Napoleon_Bonaparte_on_the_Bridge_at_Arcole.jpg|left|мини|«Наполеон Арколь күперендә», Жан-Антуан Гро, 1801]]
Италия армияһы командующийы булараҡ, Бонапарт Сардиния короллеге һәм Австрия ғәскәрҙәрен тар-мар итә һәм Республиканың атаҡлы полководецтары иҫәбенә инә.

=== Мысыр яуы ===
1798—1801 йылдарҙа Наполеона Бонапарт тәҡдиме һәм етәкселеге менән [[Мысыр]]ға яу асалар.

Юл ыңғай 1798 йылдың июнендә [[Мальта]]ны алалар.

1 июлдә Наполеон ғәскәре [[Искәндәриә]] (Александрия)ға килеп етә, икенсе көнөнә үк ҡала яулана. Тиҙҙән Ҡаһирәне лә алалар.

Наполеон имамдар менән уртаҡ тел эҙләй, әммә Ҡаһирә лә француздарға ҡаршы баш күтәрәләр.

Үртәлеп, Наполеон Сүриәгә яу аса ([[Февраль (Шаҡай)|февраль,]] 1799 йыл). Яффаны ала, әммә Акрала уңышһыҙлыҡҡа осрай. 1799 йылда сигенә башлайҙар. Тоҙаҡҡа эләккәнен аңлап, 23 августа Наполеон генерал Клеберға армияһын ҡалдырып, во Францияға ҡайта.

=== Хакимлыҡҡа килеүе ===
[[Рәсем:Jean Auguste Dominique Ingres 016.jpg|200px|мини|Бонапарт — беренсе консул, художник Доминик Энгр]]
[[Рәсем:Allegory of peace in Pressburg.jpg|thumb|200px|left| Наполеондың аллегорик һүрәте]]

Парижда 1799 йылға, Наполеон Мысырҙа йөрөгән арала, власть тулыһынса көсөн юғалта, . Коррупцияға бирелгән Директория революция ҡаҙаныштарын яҡлай алмай. [[Италия]]ла рус-австрия ғәскәрҙәре генерал-фельдмаршал [[А. В. Суворов]] етәкселегендә Наполеондың ҡаҙаныштарын тотош тартып ала, хатта [[Франция]]ға инеү хәүефе тыуа. Ошо шарттарҙа [[Мысыр]]ҙан ҡайтҡан генерал, Жозеф Фушеның һәм армияның ярҙамына таянып, вәкәләтле органдарҙы һәм и Директорияныҡыуып, консуллыҡ режимы урынлаштыра (9 ноябрь, 1799).

Яңы конституцияға ярашлы, ҡануниәт власы Дәүләт Советы, Трибунат, Закон сығарыу корпусы һәм Сенат ҡатнашлығынан тора, был уларҙың эшен һүлпәнәйтә һәм көсһөҙләндерә. Башҡарма власть, киреһенсә, беренсе консулға, йәғни Бонапартҡа ғына буйһона. Конституцияны плебисцитта халыҡ хуплай (3 миллион- ыңғай, 1,5 мең — ҡаршы) (1800). Һуңғараҡ Наполеон сенат аша үҙ вәкәләттәренең ғүмерлек икәнлегенә декрет ҡабул иттерә (1802), шунан үҙен француз императоры тип иғлан итә (1804).

=== Наполеондың эске сәйәсәте ===
[[Рәсем:Napoleoniceurope.png|мини|alt=Map of Europe. French Empire shown as bigger than present day France as it included parts of present-day Netherlands and Italy.|Беренсе француз Империяһы, 1811 год[12][13][14]]]

Наполеондың эске сәйәсәте үҙ ҡулына бар хакимиәтте туплауҙан тора. Был революция ҡаҙаныштарын һаҡлап ҡалыу өсөн кәрәк тип һанай Граждандар кодексы (1804) быны тәьмин итергә тейеш була («Наполеон Кодексы»). Наполеон административ реформа үткәрә, хөкүмәткә бойондороҡло департамент префекттарын һәм округтар супрефекттар тәғәйенләй (1800). Ҡала һәм ауылдарға назначались мэрҙар ҡуйыла.

[[Рәсем:Andrea Appiani 002.jpg|200px|left|мини|Наполеонға Италия короле таж кейҙерә (26 май, 1805 йыл, Милан). Андреа Аппиани картинаһы]]
Француз Дәүләт банкыһы ойошторола, ул алтын запасын һаҡлай һәм ҡағыҙ аҡса эмиссияһын үткәрә (1800).

Наполеон индергән административ һәм хоҡуҡи үҙгәрештәр күбеһенсә бөгөнгәсә һаҡланып ҡалған.

==== Наполеон яуҙары ====

[[Рәсем:David napoleon.jpg|thumb|Наполеон Сен-Бернар артылышында. Жак Луи Давид рәсеме]]

==== Империяның ҡаҡшауы һәм емерелеүе (1812—1815) ====
[[Рәсем:Jacques-Louis David 017.jpg|180px|left|мини|Император Наполеон Тюильрилағы кабинетында. Жак Луи Давид (1812)]]
[[Рәсем:DelarocheNapoleon.jpg|мини|Наполеон Бонапарт Фонтенбло Поль Деларош һарайында — тәхеттән баш тартҡандан һуң]]
[[Рәсем:Abdication napoleon02.jpg|180px|left|мини|Беренсе тапҡыр тәхеттән баш тартыу, 12 апрель, 1814 йыл]]

=== Изге Елена утрауы ===
[[Рәсем:16 Napoleons exole St Helena June1970.jpg|left|мини|Изге Елена утрауына һөрөлгәс, Наполеон Лонгвуд поместьеһында йәшәй]]
[[Рәсем:Napoleon sainthelene.jpg|мини|Наполеон Изге Елена утрауында]]

=== Наполеондың үлеме ===
[[Рәсем:Napoleon tomb bordercropped.jpg|мини|Наполеондың Инвалидтар йортондағы ҡәбере]]
Утрауҙа Наполеондың сәләмәтлеге хөртәйгәндән-хөртәйә. 1819 йылда йыш ауырый. Табибы гепатит тиһә лә, Наполеон үҙе атаһыныҡы кеүек рактыр тип уйлай. 1821йылда хәле ныҡ насарая, һәм ул инде үләсәген аңлай. 1821 йылдың 13 апрелендә Наполеон васыят яҙҙырта.

Наполеон Бонапарт шәмбе көн, 1821 йылдың 5 майында, 17 сәғәт 49 минутта баҡыйлыҡҡа күсә. Ул "''Ярангөл үҙәне'' " тигән ерҙә ерләнә..

1840 йылда Луи-Филипп, бонапартистарҙың ҡыҫымы аҫтында, Изге Елена утрауына делегация ебәрә — Наполеондың һуңғы үтенесен, Францияла ерләнергә теләүен, үтәп, кәүҙәһен алып ҡайталар. Ул Парижда Инвалидтар йортонда ҡуйылған.

=== Наградалары ===
* Французский Орден Почетного Легиона большой крест (1805)<ref>[http://sammler.ru/index.php?showtopic=31358&amp;st=0 Награды Наполеона из собрания ГИМ]</ref>
* Вюртембергский Орден Золотого Орла большой крест (1807)
* Российский Орден Святого Андрея Первозванного (27.06.1807, по Высочайшему повелению исключен 9 февраля 1816 года)
* Российский Орден Святого Александра Невского (27.06.1807)
* Прусский Орден Черного Орла (1807)
* Вестфальский [[:en:Ordine della Corona di Vestfalia|Орден Короны Вестфалии]] большой крест (1809)
* Австрийский Орден Святого Стефана большой крест (1810)<ref>[http://tornai.com/rendtagok.htm Кавалеры ордена Святого Стефана] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101222022855/http://tornai.com/rendtagok.htm |date=2010-12-22 }}</ref>
* Французский [[:en:Order of the Reunion|Орден Воссоединения]] большой крест (1811)
* Датский Орден Слона
* Шведский Орден Серафимов
* Испанский орден Золотого руна (1805)
* Австрийский Орден Леопольда 1 ст.

== Шәхси тормошо ==

=== Никахтары һәм балалары ===
* 1-се ҡатыны: (с 9 март, 1796, [[Париж]]) '''Жозефина де Богарне''' (1763—1814), француз императрицаһы. Балалары булмай 16 декабрь, 1809 йыл — айырылышалар.
* 2-се ҡатыны: (1 апрель, 1810, Сен-Клу) '''Мария-Луиза Габсбург-Лотарингская''' (1791—1847), Австрия эрцгерцогиняһы, француз императрицаһы бер улдары:
** Наполеон II Бонапарт (1811—1832)

==== Аҫрауға алған балалары ====
: <small>(Жозефина де Богарненың 1-се никахынан)</small>
* Евгений де Богарне (1781—1824), Лейхтенберг герцогы
* Гортензия де Богарне (1783—1837), де Сен-Ле герцогиняһы, Голландия королеваһы
: <small>(Жозефина де Богарненың тәүге иренең туғаны)</small>
* Стефания де Богарне (1789—1860), Бадендың бөйөк герцогиняһы

=== Никахһыҙ бәйләнештәре ===
* Элеонора Денюель де Ла Пленье (ум. 1868)
** Шарль Леон (1806—1881)
* Мария Лончинская, графиня Валевская (1786—1817)
** Александр Валевский (1810—1868)
* Альбина де Васаль (по третьему браку Монтолон) (1779—1848)
** Жозефина Наполеоне де Монтолон (1818—1819)

== Китаптары ==
* [http://www.museum.ru/museum/1812/Library/Napoleon/supper.txt Ужин в Бокере]
* [http://www.museum.ru/museum/1812/Library/laskas/laskas.txt Максимы и мысли узника Святой Елены ]
* [http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k104907q Собрание сочинений Наполеона на французском том 1]
* [http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k104905z Собрание сочинений Наполеона на французском том 2]
* [http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k104906b Собрание сочинений Наполеона на французском том 3]
* [http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k1049083 Собрание сочинений Наполеона на французском том 4]
* [http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k104909g Собрание сочинений Наполеона на французском том 5]

; Наполеондың документтары
* [http://www.napoleonica.org/na/cc_result.asp Документы, относящиеся к Гражданскому кодексу] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131031033108/http://www.napoleonica.org/na/cc_result.asp |date=2013-10-31 }}
* [http://www.napoleonica.org/us/ce/index.html Рабочие документы Государственного Совета] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120815103133/http://www.napoleonica.org/us/ce/index.html |date=2012-08-15 }}
* [http://www.napoleonica.org/us/corbi/index.html Письма министру культов Биго де Преаменё] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120815101146/http://www.napoleonica.org/us/corbi/index.html |date=2012-08-15 }}

== Математика ==
[[Математика]]ла күрһәткән хеҙмәттәре өсөн Наполеон Франция фәндәр академияһының академигы итеп һайланған. Мәҫәлән:

* Ул ике тамға һалынған линейка ярҙамында квадрат һыҙыуҙы уйлап сығарған. Ундай линейка ярҙамында төрлө һыҙмалар эшләү бик еңеләйгән.
* Тигеҙ яҡлы өсмөйөштәр тураһында уның исемен йөрөткән мәсьәлә бар

== Мәҙәниәттә һәм сәнғәттә сағылдыру ==
* Наполеон (пирожное)

=== Ботаникала ===
1804 йылда Наполеона хөрмәтенә ағастарға исем бирелә {{btname|[[Napoleonaea]]|[[P.Beauv.]]}}<ref>[http://books.google.com/books?id=kaN-hLL-3qEC ''Quattrocchi, Umberto'' CRC World Dictionary of Plant Names: Common Names, Scientific Names, Eponyms, Synonyms, and Etymology. — CRC Press, 2000.] — ISBN 0-8493-2677-X, ISBN 978-0-8493-2677-6.{{ref-en}} Тикшерелгән:15 ғинуар, 2009 йыл. Доступен онлайн-поиск.</ref>.

=== Филателияла ===
Наполеон Бонапарт шәхесенә һәм уның осорона төрлө континеттарҙың тиҫтәләрсә илдәренең : [[Европа]], Америка, [[Африка]], Азия, Океания һәм хатта [[Антарктика|Антарктиданың]] йөҙҙәрсә почта маркалары бағышланған

Тәүге тапҡыр Наполеон образы Францияла 1951 йылда а (№ 896, Ивер һәм Телье каталогы) почта миниатюраһында һүрәтләнә.

<gallery>
File:Stamp of Moldova 032.jpg| Молдова почта маркаһы, 2007 йыл
File:Napoleon-Bonaparte mocamb.jpg| Мозамбикта сығарылған маркалар, 2009 йыл
</gallery>
Наполеон тематикаһы филателистар араһында бик популяр. Уның үҙенә генә түгел, уға бәйле тематикалар буйынса ла маркалар йыялар<ref>[http://www.philatelia.ru/bonapart/ Филателистический каталог ''Наполеон Бонапарт и его эпоха'' ].</ref>.

=== Компьютер уйындарында ===
* ''Europa Universalis III: Napoleon's Ambition'' — дополнение к ''Europa Universalis III'' , компьютерной глобальной стратегии в реальном времени от компании Paradox Interactive;
* ''Napoleon: Total War'' — шестая игра в серии ''Total War'' компании Creative Assembly, вышедшая в феврале 2010 года;
* ''«Napoleon»'' — компьютерная игра 2010 года, разработанная компаниями ''Puzzle Time'' и ''Mycats'' .
* ''Казаки II: Наполеоновские войны'' — компьютерная игра — стратегия в реальном времени, разработанная компанией GSC Game World и изданная компанией GSC World Publishing 4 апреля 2005 года под Windows.

=== Наполеон һуғышында башҡорттар ===

[[1812 йылғы Ватан һуғышы]]нда башҡорттар ҙа ҡатнашҡан. Наполеонға ҡаршы 28 башҡорт полкы ойошторола. Улар Рәсәй армияһы сафында төрлө походтарҙа ҡатнаша, Парижғаса барып етә. Ошо һуғыш иҫтәлеге булып халҡыбыҙҙа «Любизар», «Кутузов», «Француз көйө», «Ҡаһым түрә» тигән йырҙар ҡалған.

<div style="{{column-count|3}}">
'''Любизар'''

''Беҙ һуғышҡа ингәндә,<br />
Бәхилләштек барыбыҙ.<br />
Беҙ һуғыштан сыҡҡанда,<br />
Алдан сыҡты даныбыҙ.<br /><br />
Любезники, любизар,<br />
Маладис, маладис!<br /><br />
Француздар килеп ингән<br />
Мәскәү тигән ҡалаға.<br />
Беҙҙең ғәскәр ҡыҫып алғас,<br />
Сығып ҡасты далаға.<br /><br />
Любезники, любизар,<br />
Маладис, маладис!<br /><br />
Француздар танынылар<br />
Әрәсәйҙә үҙҙәрен.<br />
рус, башҡорт ҡыҫмаҡлағас,<br />
Табалмайҙар эҙҙәрен.<br /><br />
Любезники, любизар,<br />
Маладис, маладис!<br /><br />
Мәскәүгә лә керҙек беҙ,<br />
Парижде лә күрҙек беҙ.<br />
Француздарҙы еңгәндә,<br />
Ер емертеп йөрөнөк беҙ.<br /><br />
Любезники, любизар,<br />
Маладис, маладис!<br /><br />''

'''КУТУЗОВ'''

''Полководец батыр ир Кутузов,<br />
Уттар, һыуҙар кисте, ҡурҡманы,<br />
Һай, Кутузов,<br />
Полководец икән Кутузов.<br /><br />
Наполеондың баҫҡынсы яуҙарын<br />
Көтөү кеүек әйҙәп туҡманы,<br />
Һай, Кутузов,<br />
Полководец икән Кутузов.<br /><br />
Рәсәй ҙә генә иле, һай, киң икән,<br />
Донъяла иң гүзәл ер икән,<br />
Һай, Кутузов,<br />
Полководец икән Кутузов.<br /><br />
Ирҙәре лә батыр ирҙәр икән,<br />
Ил дошманын яуҙа еңә икән,<br />
Һай, Кутузов,<br />
Полководец икән Кутузов.<br /><br />''

'''ФРАНЦУЗ КӨЙӨ'''

''Ҡыҙыл ғына менән Яйыҡ һыуы,<br />
Салт аяҙ көн булмай, туңмай ҙа.<br />
Беҙ китә лә тип үк иламағыҙ,<br />
Илаһағыҙ, юлым уңмай ҙа.<br /><br />
Беҙ китәбеҙ инде, ай, үҙебеҙ,<br />
Алыҫ ҡалыр тыуған илебеҙ.<br />
Беҙ килә лә тип үк, ҡарай-ҡарай,<br />
Тилмерер ҙә ике күҙегеҙ.<br /><br />
Атҡа ғына мендек беҙ үҙебеҙ,<br />
Ҡалманымы әйтер һүҙегеҙ?<br />
Ҡалһа-ҡалһын әйтер һүҙҙәрегеҙ,<br />
Сабырһыҙ ҙа булмаң үҙегеҙ.<br /><br />''

</div>

* Башҡорт халыҡ йыры «Ҡаһым-түрә».[http://www.ashkadarfm.ru/index.php?option=com_content&view=category&layout=blog&id=44&Itemid=81 Тыңларға. «Ашҡаҙар» радиоһы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120310101806/http://ashkadarfm.ru/index.php?option=com_content&view=category&layout=blog&id=44&Itemid=81 |date=2012-03-10 }}
* http://bashkorttar.ru/?p=397 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120901075957/http://bashkorttar.ru/?p=397 |date=2012-09-01 }}

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|2}}

== Әҙәбиәт ==
* [http://www.memoirs.ru/rarhtml/1501IzB_Balm_RA68.htm Из бумаг ''графа де Бальмена'' , русского пристава при первом Наполеоне на острове Св. Елены // Русский архив, 1868. — Изд. 2-е. — М., 1869. — Стб. ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130710220234/http://www.memoirs.ru/rarhtml/1501IzB_Balm_RA68.htm |date=2013-07-10 }}[http://www.memoirs.ru/rarhtml/1501IzB_Balm_RA68.htm 659—734.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130710220234/http://www.memoirs.ru/rarhtml/1501IzB_Balm_RA68.htm |date=2013-07-10 }}, [http://www.memoirs.ru/rarhtml/1510Balm3_RA68.htm Стб. ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130629073955/http://www.memoirs.ru/rarhtml/1510Balm3_RA68.htm |date=2013-06-29 }}[http://www.memoirs.ru/rarhtml/1510Balm3_RA68.htm 1924—1984.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130629073955/http://www.memoirs.ru/rarhtml/1510Balm3_RA68.htm |date=2013-06-29 }}, [http://www.memoirs.ru/rarhtml/1522IzBum_RA69.htm 1869. — Вып. ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130629063931/http://www.memoirs.ru/rarhtml/1522IzBum_RA69.htm |date=2013-06-29 }}[http://www.memoirs.ru/rarhtml/1522IzBum_RA69.htm 4. — Стб. ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130629063931/http://www.memoirs.ru/rarhtml/1522IzBum_RA69.htm |date=2013-06-29 }}[http://www.memoirs.ru/rarhtml/1522IzBum_RA69.htm 647—731.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130629063931/http://www.memoirs.ru/rarhtml/1522IzBum_RA69.htm |date=2013-06-29 }}, [http://www.memoirs.ru/rarhtml/1527IzBum_RA69_5.htm Вып. ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130629074741/http://www.memoirs.ru/rarhtml/1527IzBum_RA69_5.htm |date=2013-06-29 }}[http://www.memoirs.ru/rarhtml/1527IzBum_RA69_5.htm 5. — Стб. ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130629074741/http://www.memoirs.ru/rarhtml/1527IzBum_RA69_5.htm |date=2013-06-29 }}[http://www.memoirs.ru/rarhtml/1527IzBum_RA69_5.htm 765—838.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130629074741/http://www.memoirs.ru/rarhtml/1527IzBum_RA69_5.htm |date=2013-06-29 }}
* ''Бен Вейдер, Дэвид Хэпгуд'' . Кто убил Наполеона? — М.: Международные отношения, 1992.
* ''Бен Вейдер'' . Блистательный Бонапарт. — М.: Международные отношения, 1992.
* {{книга
|автор        = Бен Вейдер, Мишель Франчески
|заглавие     = Наполеон под прицелом старых монархий
|ссылка       = http://market.yandex.ru/model.xml?hid=90829&modelid=2336800&show-uid=485963412965345571
|издание      = 
|место        = {{М.}}
|издательство = «Вече»
|год = 2009
|страниц = 256
|isbn = 978-5-9533-2653-7
}}
* ''Бонапарт Н.'' О военном искусстве. Избранные произведения. — ISBN 5-699-03899-X
* [http://www.museum.ru/museum/1812/library/Napoleon/supper.txt ''Наполеон Бонапарт'' «Ужин в Бокере»]
* ''Брандыс М.'' Мария Валевская // Исторические повести. — М.: Прогресс, 1974.
* ''Брюс Роберт, Дикки Йен, Кайли Кевин, Павкович Майкл, Шнейд Фредерик'' . Войны и сражения эпохи Наполеона 1725—1825. — М.: ЭКСМО, 2009.
* ''Волгин И. Л., Наринский М. М.'' [http://ec-dejavu.ru/n/Napoleon.html Диалог о Достоевском, Наполеоне и наполеоновском мифе] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120804040653/http://ec-dejavu.ru/n/Napoleon.html |date=2012-08-04 }} // Метаморфозы Европы. — М., 1993. — С. 127—164.
* {{книга
|автор        = Галло Макс
|заглавие     = Наполеон
|ссылка       = http://www.zakharov.ru/component/option,com_books/task,book_details/id,525/Itemid,52/
|издание      = 
|место        = {{М.}}
|издательство = «Захаров»
|год = 2009
|страниц = 704+784
|isbn = 978-5-8159-0845-1
}}
* ''Верне Г.'' [http://www.museum.ru/museum/1812/library/vernet/vernet.txt «][http://www.museum.ru/museum/1812/library/vernet/vernet.txt История Наполеона»]
* ''Делдерфилд Р.'' Закат империи. — {{М.}}: АСТ, 2002.
* ''Дюма, Александр'' [http://www.cwer.ru/node/148491/ «Наполеон»]
* ''Зотов Алексей'' [http://history-gatchina.ru/news.php?id=104 Из серии соперники Наполеона. ][http://history-gatchina.ru/news.php?id=104 Забытый Моро]. — СПб.: ЗНАК, 2009.
* {{книга
|автор        = Кронин Винсент
|заглавие     = Наполеон
|ссылка       = http://www.zakharov.ru/component/option,com_books/task,book_details/id,500/Itemid,99999999/
|издание      = 
|место        = {{М.}}
|издательство = «Захаров»
|год = 2008
|страниц = 576
|isbn = 978-5-8159-0728-7
}}
* ''Лас Каз'' [http://www.museum.ru/museum/1812/Library/laskas/laskas.txt Максимы и мысли узника Святой Елены]
* ''Левицкий Н. А.'' [scilib.narod.ru/Military/Napoleon/index.html Полководческое искусство Наполеона]. — Воениздат, 1938, 280 с.
* ''Манфред А. З.'' [http://www.twirpx.com/file/191507/ Наполеон Бонапарт]{{Недоступная ссылка|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}. — {{М.}}: Мысль, 1989.
* ''Маркхем, Дэвид'' . Наполеон Бонапарт для «чайников». — isbn = 978-5-8459-1418-7
* ''Мартино Ж.'' [http://www.twirpx.com/file/210060/ Повседневная жизнь на острове Святой Елены при Наполеоне]{{Недоступная ссылка|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}. — {{М.}}: АСТ, 2002.
* ''Мухлаева И.'' [http://www.museum.ru/museum/1812/library/Muhlaeva/muhlaeva.txt «][http://www.museum.ru/museum/1812/library/Muhlaeva/muhlaeva.txt Наполеон. ][http://www.museum.ru/museum/1812/library/Muhlaeva/muhlaeva.txt Несколько сакраментальных вопросов»]
* {{книга
|автор        = Никонов А. П.
|заглавие     = Наполеон. Попытка №2
|ссылка       = 
|издание      = 
|место        = {{СПб}}
|издательство = Питер
|год = 2010
|страниц = 376
|isbn = 978-5-4237-0004-1
}}
* Наполеон Бонапарт: Путь к империи. Отв. ред. М.Терешина. (Серия «Великие полководцы»). — М.: Эксмо, 2011. — 480 с., 4 100 экз., ISBN 978-5-699-48590-1
* ''Никольский Е. В.'' [http://isgi.ru/article/ev-nikolskiy-napoleon-bonapart-mezhdu-hristom-i-antihristom-paradoksy-imperatora-i-recepciya Наполеон Бонапарт между Христом и антихристом: парадоксы императора и рецепция его личности в поэзии]
* ''Пименова Э. К.'' [http://www.museum.ru/museum/1812/library/Pimenov/pimenov.txt ][http://www.museum.ru/museum/1812/library/Pimenov/pimenov.txt «Наполеон»]
* {{книга
|автор        = Радзинский Э. С.
|заглавие     = Наполеон. Жизнь после смерти
|ссылка       = http://www.books.ru/shop/search/advanced?as%5Bisbn%5D=9785170461615&as%5Bsub%5D=%E8%F1%EA%E0%F2%FC
|издание      = 
|место        = {{М.}}
|издательство = АСТ
|год = 2007
|страниц = 575
|isbn = 978-5-17-046161-5
}}
* ''Раза Р.'' [http://www.museum.ru/museum/1812/library/Roustam/roustam.zip «][http://www.museum.ru/museum/1812/library/Roustam/roustam.zip Моя жизнь рядом с Наполеоном»]
* ''Саундерс Э.'' [http://www.twirpx.com/file/212410/ 100 дней Наполеона]{{Недоступная ссылка|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}. — {{М.}}: АСТ, 2002.
* ''Стендаль'' . [http://www.museum.ru/museum/1812/Library/stendhal/napoleon.txt «Жизнь Наполеона»]
* {{книга
|автор        = Сьюард Десмонд.
|заглавие     = Семья Наполеона
|серия        = Тирания
|место        = Смоленск
|издательство = Русич
|год = 1995
|страниц = 216
}}
* ''Тарле Е. В.'' [http://www.museum.ru/museum/1812/library/tarle/index.html Наполеон]
* ''Тарле Е. В.'' [http://www.museum.ru/museum/1812/library/Tarle1/index.html Нашествие Наполеона на Россию]
• «Тененбаум Б.» Великий Наполеон.- ЭКСМО (издательство), 1-е изд., 2011.
* ''Тюлар Ж.'' Наполеон, или Миф о «спасителе». — {{М.}}: Молодая гвардия, 1-е изд., 1996, — 2-е изд., 1997, — 3-е изд., 2009. — Пер. с фр.
* ''Филатова Ю.'' [http://www.museum.ru/museum/1812/Library/Mandrigina/mandrigina.txt «][http://www.museum.ru/museum/1812/Library/Mandrigina/mandrigina.txt Основные аспекты внутренней политики Наполеона»]
* ''Чандлер Д.'' Военные кампании Наполеона. — {{М.}}: Центрополиграф, 1999.
* ''Чандлер Д. (под ред. '' ''А. Зотова)'' Ватерлоо. Последняя кампания Наполеона.— {{СПб.}}: Знак, 2004.
* ''Шад М.'' Бонапарты. Великие династии. (Серия «Власть и мифы»). — М.: ЗАО «Русский мир», 2008. — 96 с.

== Һылтанмалар ==
{{Навигация
|Викицитатник = Наполеон I Бонапарт
|Викитека     = Наполеон I Бонапарт
|Викисклад = Category:Napoleon I of France
|Тема = Наполеон I Бонапарт
}}
* [http://www.echo.msk.ru/programs/vsetak/652277-echo/ «Наполеон Бонапарт — император революции»] — передача Н. Басовской «Всё так» на радиостанции «Эхо Москвы» (''аудиозапись и текст в четырёх частях '')
* [http://vidokq.com/topic_view.php?i=438 Список всех сражений Наполеона Бонапарта]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* [http://bonapartnapoleon.ru/ Энциклопедия «Наполеон Бонапарт»]

{{start box}}
{{succession box
 |title  = Француздарҙың 1-се императоры <br />([[Беренсе империя]])
 |before = ([[Беренсе республика]]) <br />Ул үҙе, Француз республикаһының беренсе консулы булараҡ.
 |after  = ([[Реставрация Бурбонов]]) <br />[[Людовик XVIII (Франция короле)|Францияның 34-се Короле Людовик XVIII]]
 |years  = [[20 март]] [[1804]] — [[6 апрель]] [[1814]] <br />[[1 март]] [[1815]] — [[22 июнн]] [[1815]]<br />[[Рәсем:Imperial Coat of Arms of France (1804-1815).svg|70px]]
}}
{{succession box
 |title  = Француз республикаһының беренсе консулы <br />([[Беренсе республика]])
 |before = ([[Беренсе республика]]) <br />Француз республикаһынан Директорияһы
 |after  = ([[Беренсе империя]]) <br />Ул үҙе, Францияның 1-се Императоры булараҡ 
 |years  = [[9 ноябрь]] [[1799]] — [[2 март]] [[1804]]<br />[[Рәсем:Armoiries république française.svg|70px]]
}}
{{end box}}

[[Категория:Төшөрөлгән монархтар]]
[[Категория:Франция хәрби начальниктары]]
[[Категория:Франция императорҙары]]
[[Категория:Бонапарттар]]
[[Категория:Италия королдәре]]
[[Категория:Наполеон һуғыштары]]
[[Категория:Алфавит буйынса Бөйөк француз инҡилабы шәхестәре]]
[[Категория:XVIII быуат тарихы]]
[[Категория:XIX быуат тарихы]]
[[Категория:Наполеон I]]
[[Категория:Франция фәндәр академияһы ағзалары]]