Неман битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Река
 |Название                = Неман
  |Национальное название  = be/Нёман/lt/Nemunas
 |Изображение             = Liskiava Neman.jpg
  |Подпись изображения    = Литвалағы Лишкява ауылы районында Неман йылғаһы күренеше
 |Длина                   = 937
 |Площадь водосбора       = 98200
 |Бассейн                 = Балтик диңгеҙе
 |Расход воды             = 678
  |Место измерения        = 
 |Исток                   = 
  |Местоположение истока  = Узденский районы
  |Высота истока          = 180
  |Координаты истока      = 53.4701/27.3658
 |Устье                   = Курш ҡултығы
  |Местоположение устья   = 
  |Высота устья           = 0
  |Координаты устья       = 55.3369/21.2492
 |Страна                  = Белоруссия/Литва/Рәсәй
  |Регион                 = Минск өлкәһе/Гродно өлкәһе
  |Регион 1               = Алитусский өйәҙе/Каунас өйәҙе/Мариямполь өйәҙе/Таураг өйәҙе/Клайпеда өйәҙе
  |Регион 2               = Калининград өлкәһе
   |Район                 = 
 |Позиционная карта       = Рәсәйҙең Европа өлөшө
}}

'''Не́ман''' ({{Lang-be|Нёман}}, {{Lang-lt|Nemunas}} — ''Нямунас''<ref name="N-34-IV">{{Карта|N-34-IV}}</ref>; ''иҫкесә.'' Неман, ''иҫкесә Нѣманъ,'' {{Lang-de|Memel}} — ''Мемель'') — [[Беларусь|Белоруссия]], [[Литва]] һәм [[Рәсәй Федерацияһы|Рәсәйҙең]] [[Калининград өлкәһе|Калининград өлкәһендәге]] йылға. Йылға оҙонлоғо — 937 км, һыу йыйыу бассейны майҙаны — 98 200 км²к уртаса йыллыҡ һыу сығымы — 678 м³/с<ref>{{БСЭ3|Неман}}</ref>. Түбәнге ағымында мөһим сик буйы йылғаһы, Рәсәй һәм Литва араһындағы дәүләт сиге хеҙмәтен үтәй.

== Географияһы ==
Йылға Минск ҡалҡыулығынан көньяҡта башлана, артабан Неман уйһыулығы буйлап бормаланып, ә түбәнге ағымында — Среднелитовский һәм Приморский уйһыулыҡтары (һуңғыһы Неман дельтаһы районында Нижненеманский уйһыулығы булараҡ билдәле) буйлап аға. Утраулы дельта барлыҡҡа килтереп, [[Балтик диңгеҙе|Балтик диңгеҙенең]] Курш ҡултығына ҡоя. Дельталағы төп тармаҡтары: Гилия (Матросовка, һул) һәм шулай уҡ тулы һыулы Скирвите (Төньяҡ) һәм киң, ләкин һай Атмат (уң) тармаҡсыҡтарға бүленгән Русне йылғаһы<ref>{{YouTube|id=C4_2cWl_pGw|logo=1|title=Нёман}} // Белы Легіён. 5 июля 2020.</ref>.
[[Файл:Neman vid Birstonas.jpeg|300 px|right|Неман вид с Бирштонаса]]

== Атаманың килеп сығышы ==
А. Л. Погодин һәм Т. Лер-Сплавинский буйынса, гидроним финдарҙың niemi — «ҡалҡыулыҡтар рәте, морон» төшөнсәһенән килеп сыға тип аңлатҡан<ref name="Жучкевич" />, әммә бындай фекергә Макс Фасмер ҡаршы сыға<ref>{{cite web |url = https://lexicography.online/etymology/н/неман |deadlink = no |archive-url = |archive-date = |title = Происхождение слова Неман в этимологическом онлайн-словаре Фасмера М. |author = Макс Фасмер |website = Этимологические онлайн-словари |quote = Неверно также сомнительное фонетически объяснение из фин. niemi «мыс, коса», поскольку в этом районе следы финнов отсутствуют. |date = |publisher = |lang = ru}}</ref>.

Казимир Буге буйынса, Неман — ''мун'' балтик һүҙ нигеҙенән һәм ''не'' славян инҡар итеүенән яһалған гибрид атама. Ассимиляция процесында ''мун'' ''ман''ға әүерелгән. В. А. Жучкевич, ''мун'' һүҙ нигеҙе — фин теленән, тип фаразлай<ref name="Жучкевич" />.

А. Кочубинский буйынса, исем жмуд телендәге naminis йәки «өйөбөҙҙөкө, беҙҙең йылға» төшөнсәһендә<ref name="Жучкевич">{{книга
 |автор         = [[Жучкевич, Вадим Андреевич|Жучкевич В. А.]]
 |язык = ru
 |заглавие      = Краткий топонимический словарь Белоруссии
 |ссылка        = 
 |ответственный = 
 |издание       = 
 |место         = Минск
 |издательство  = Изд. БГУ
 |год           = 1974
 |страницы      = 255
 |страниц       = 448
 |isbn          = 
 |тираж         = 12700
}}</ref>.

Литуанист Кястутис Дямяряцкас фекеренсә, «Немунас» һәм «Мемеле» гидронимдарының сығышы бер төрлө — {{lang-lt|mėmė, memelis, mimelis}}, {{lang-lv|mems}} (мямля, немой) {{lang-lt|nėmti}} (неметь) төшөнсәһен бирә. Һәм Неман һүҙен «телһеҙ, тын йылға» тип аңлатырға була<ref>{{cite web |author = |url = https://www.ve.lt/naujienos/kultura/kultura/memelis-ar-klaipeda/ |title = Mėmelis ar Klaipėda? |lang = lt |website = www.ve.lt |date = |access-date = 2019-04-27 |deadlink = yes |archive-url = https://web.archive.org/web/20190427195526/http://www.ve.lt/naujienos/kultura/kultura/memelis-ar-klaipeda/ |archive-date = 2019-04-27 }}</ref>.

== Гидрографияһы ==
[[Файл:WIKINEMAnBeSunSet.jpg|слева|мини|Неман йылғаһында көн байыуы]]
Йылға Минский ҡалҡыулығының көньяҡ битләүҙәрендә (бында уны Неманец тип атайҙар) башлана һәм 459 км дауамында Белоруссия аша уны Литва менән айырған сигенә тиклем аға<ref> [https://zen.yandex.ru/media/popular_science/neman-ob-odnoi-iz-samyh-izvestnyh-rek-evropy-613340c54ce7622db0486fbf Неман — об одной из самых известных рек Европы]</ref>.

Неман йылғаһын ултырмалар (моренные ряды) киҫкән ерҙә үҙән 40 м тәрәнлеккә тиклем уйыла, 1,5 — 5 километрға тиклем тарая һәм каньон рәүешен ала (Мостов, Гродно ҡапҡалары). Йырҙа төбө ташлы һәм йыш осраҡта шаршылы була. Теҙмәләрҙе айырып торған күлле-боҙло уйһыулыҡтарҙағы үҙән 20 километрға тиклем киңәйә. Һыубаҫар туғайҙарында иҫке үҙәндәр күбәйә, төбө ҡомлоға әйләнә, йырҙа эсендә бик күп утрауҙар барлыҡҡа килә. Уйһыулыҡ битләүҙәре бөтә ерҙә лә асимметриялы — ҡайһы бер участкаларҙа уң яры бейек, икенселәрендә һул яры бейегерәк була. Үҙәнендә өс һыубаҫар туғайҙар өҫтөндәге өс киртләс яҡшы айырылып тора. Үрге ағымында йылғаның киңлеге 30-40 метр тәшкил итә, Мосты ҡалаһы эргәһендә — 120—150 метр, ә түбәнге ағымында — 200—400 метр, урыны менән хатта 640 метрға тиклем етә<ref>[http://kaliningrad365.ru/info/reka-neman.html Река Неман, ее гидрография и значение]</ref>.

== Гидрологияһы ==
1812 йылдан 1993 йылға тиклем айҙар буйынса Неман йылғаһының уртаса һыу сығымы (м³/с) (үлсәүҙәр Смалининкай гидрология посында үткәрелгән).
{{Расход воды|<ref name="grdc">{{cite web |author = |url = http://www.grdc.sr.unh.edu/html/Polygons/P6974150.html |title = Nemanus Basin, Station: Smalininkai |lang = en |website = www.grdc.sr.unh.edu |date = |access-date = 2019-04-27 |deadlink = no|archive-url = |archive-date = }}</ref>|1500|300|150|449,6|452,5|745,8|1306,5|619,9|400,9|364,3|378,8|365,2|404,1|483,8|488,4|годовой=нет|=1812 й.|=1993 й. тиклем|пост=Смалининкай}}

Неман бассейнында бик күп ваҡ күлдәр бар, күлдәр 2,5 % тәшкил итә. Башлыса ҡар, түбәнге ағымда ямғыр һыуҙары менән туйына. Уртаса йыллыҡ һыу сығымы — 678 м³/с. Яҙғы ташҡын март уртаһынан май аҙағына тиклем; йәй көнө яҙғы ташҡынға ҡарағанда көҙгә һәм ҡышҡа нығыраҡ хас булған урта кимәл (межень) ямғыр ташыуы менән өҙөлә. Тамағында урта кимәл осоронда һыуҙың ел тарафынан ҡыуылыуы мөһим роль уйнай. Ноябрь аҙағынан декабргә тиклем көҙгө боҙ китеүе күҙәтелә. Ғәҙәттә декабрҙә туңа, ләкин ҡыш көндәрендә лә йылғаның ваҡытлыса асылыуы һәм боҙ китеүе ихтимал. Йылға март аҙағында, ҡайһы берҙә февралдә йәки апрелдә асыла<ref> {{YouTube|id=C4_2cWl_pGw|logo=1|title=Нёман}} // Белы Легіён. 5 июля 2020.</ref>.

== Русне ==
Ру́сне ({{lang-lt|Rusnė}}, {{lang-de|Russ}}) — Немандың Матросовка йылғаһы башынан алып Русне утрауына тиклемге өлөшө. XIX быуатҡа тиклем Русне Гилья (хәҙерге Матросовка) менән бергә Немандың еңе тип иҫәпләнгән, ләкин йылғала башҡарылған бер нисә гидротехник эштәрҙән һуң, шул иҫәптән ҡаҙылған яһалма канал ярҙамында Гилья сығанағын күсергәндән һуң, айырым географик берәмек әһәмиәтен юғалтҡан<ref name="N-34-31">{{карта|N-34-31}}</ref>. Бөгөн Немандың был өлөшө өсөн Русне атамаһы бик һирәк, башлыса Литва сығанаҡтарында, ҡулланыла.

Һыу ағышы Калининград өлкәһе Советск ҡалаһынан ағым буйынса 10 км түбәндәрәк башлана, унда Немандан Матросовка йылғаһы тармаҡлана ({{coord|55.1235|N|21.7594|E}}). Немандың йыллыҡ аҡмаһынан (сток) Матросовка — 20 %, ә Русне — 80 % һыу ала.

Һыу аҡмаһы уртаһында Калининград өлкәһе һәм Литва Республикаһы араһында Рәсәй Федерацияһының дәүләт сиге үтә. Русне ҡасабаһы алдында ({{coord|55.2948|N|21.3825|E}}) Атмат ағымына (уң тармағы) һәм Северная (һул тармағы) ағымына тармаҡлана. 2001—2004 йылдарға күҙәтеүҙәр мәғлүмәттәренә ҡарағанда, уртаса һыу сығымы 322,74 м³/с тәшкил иткән<ref name="ООН">{{книга  |язык = ru |заглавие = Наши воды: возьмёмся за руки, минуя границы: первая оценка состояния трансграничных рек, озёр и подземных вод |ссылка = https://unece.org/fileadmin/DAM/env/water/blanks/assessment/1st-Assessment-Rus.pdf |издание = Конвенция по охране и использованию трансграничных водотоков и международных озёр |место = Нью-Йорк; Женева |издательство = ООН |год = 2007 |страницы = 249 |страниц = 377 |isbn = 978-92-1-416033-5}}</ref>.

== Ҡушылдыҡтары ==
Немандың 180-гә яҡын ҡушылдығы бар. Шулар араһынан 100 саҡрымдан ашыу оҙонлоҡҡа эйә булғандары: Мяркис, Вилия (Нерис) (510 км), Березина (226 саҡрым), Нявежис, Дубиса, Юра һәм Миния (уң), шулай уҡ Щара (325 км) һәм Шешупе (298 км), Свислочь (Неман ҡушылдығы)|Свислочь]], Зельвянка (170 км), Чёрная Ганьча (145 км), Уша́ (105 км), Гавья (оҙонлоғо 100 км) — (һул яры).

== Хужалыҡта файҙаланыу ==
Неманда даими суднолар йөрөшө Бирштонастан башлана, Каунас ГЭС-ының түбәнге ағымынан ҡапҡаһы булмаған быуа менән бүленгән. Белоруссия территорияһында йылға буйлап ял итеү теплоходтары ҡом һәм үҙағас тейәлгән баржалар йөрөй.

2012 йылда [[Гродно]] ҡалаһы янында Гродно ГЭС-ы сафҡа баҫты.

Огинский каналы Неман йылғаһын [[Днепр]] менән, Август каналы — [[Висла]] менән тоташтыра.

Йылғала Каунас ГЭС-ы һәм Гродно ГЭС-ы, Столбцы, Берёзовка, Мосты, Гродно, Друскининкай, Алитус, Пренай, Бирштонас, Каунас, Юрбаркас, Смалининкай, Неман, Советск ҡалалары, Русне ҡасабаһы урынлашҡан.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Реки Литвы]]
* [[Нормандия — Неман]]

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* {{YouTube|id=C4_2cWl_pGw|logo=1|title=Нёман}} // Белы Легіён. 5 июля 2020.
* [https://zen.yandex.ru/media/popular_science/neman-ob-odnoi-iz-samyh-izvestnyh-rek-evropy-613340c54ce7622db0486fbf Неман — об одной из самых известных рек Европы]
* [http://kaliningrad365.ru/info/reka-neman.html Река Неман, ее гидрография и значение]
{{внешние ссылки}}
{{Населённые пункты на Немане}}

[[Категория:Неман (йылға)| ]]
[[Категория:Курш ҡултығына ҡойған йылғалар]]
[[Категория:Минск өлкәһе йылғалары]]
[[Категория:Гродно өлкәһе йылғалары]]
[[Категория:Калининград өлкәһе йылғалары]]
[[Категория:Реки Неман районы йылғалары]]
[[Категория:Сик буйы йылғалары]]
[[Категория:Литва йылғалары]]