Николай Коперник битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{мөхәррирләү|1=Akkashka|2=15 июнь 2023}}
{{Ғалим 
| Имя                  = Николай Коперник
| Оригинал имени       = ''Mikołaj Kopernik<br>Nicolaus Copernicus<br>Nicolaus Koppernigk''
| Изображение                  = Copernicus.jpg
| Дата рождения        = 19.2.1473
| Место рождения       = {{МестоРождения|Торунь|Польшала}}, [[Пруссия короллеге]], [[Польша короллеге]]
| Дата смерти          = 24.5.1543
| Место смерти         = {{МестоСмерти|Фромборк|Польшала}}, <br> {{s|[[:en:Prince-Bishopric of Warmia]],}} <br> Польша короллеге
| Научная сфера        = [[астрономия]], [[математика]], [[иҡтисад (фән)|иҡтисад]]
| Место работы         = Падуа университеты, [[Краков университеты]]
| Альма-матер          = [[Болон университеты]], Падуа университеты
| Знаменитые ученики   = Георг Ретик
| Известен как         = [[Геоцентризм]], Коперник — Грешем иҡтисади ҡануны
| Роспись              = Nicolaus Copernicus Signature.svg
}}

'''Никола́й Копе́рник''' ({{lang-pl|Mikołaj Kopernik}}, {{lang-de|Niklas Koppernigk}}<ref>''Angus Armitage''. [https://books.google.ru/books?id=b_bDAgAAQBAJ&pg=PT35&lpg=PT35&dq=Niklas+KoppernigK&source=bl&ots=7_TB-jo34J&sig=RvwjLhFTTKpB07AGCE8uOdOAAHo&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwiZir7yzevZAhVNiKYKHbN3DRgQ6AEIdjAO#v=onepage&q=Niklas%20KoppernigK&f=false Copernicus and Modern Astronomy] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180314180450/https://books.google.ru/books?id=b_bDAgAAQBAJ&pg=PT35&lpg=PT35&dq=Niklas+KoppernigK&source=bl&ots=7_TB-jo34J&sig=RvwjLhFTTKpB07AGCE8uOdOAAHo&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwiZir7yzevZAhVNiKYKHbN3DRgQ6AEIdjAO#v=onepage&q=Niklas%20KoppernigK&f=false |date=2018-03-14 }}</ref>; [[19 февраль]] [[1473 йыл]] Торунь — [[24 май]] [[1543 йыл]]) — [[Польша]] һәм немец [[астрономия|астрономы]]<ref name=":0" /><ref name=":1" />, [[математика|математик]], механик, [[Иҡтисад (фән)|иҡтисадсы]]. [[Яңырыу]] осороноң канонигы. Бигерәк тә [[Гелиоцентризм|ғаләмдең гелиоцентрик системаһы]] авторы һәм беренсе [[фәнни-техник революция]]ға нигеҙ һалыусы булараҡ билдәле<ref>{{БРЭ |статья=Коперник |id=2095175}}</ref>.

== Биографияһы ==

=== Бала сағы ===
Польшаның төньяғындағы Торунь ҡалаһында сауҙагәр ғаиләһендә тыуған, бала саҡта ата-әсәһеҙ ҡала. Торунь Коперник тыуыр алдынан бер нисә йыл элек кенә Польша составына ингән, элек ул Тевтон орденына ҡараған Пруссияның бер өлөшө булған һәм ''Торн'' тип аталған.

[[Файл:CopernicusHouse.jpg|thumb|left|Торунь: Коперник тыуған йорт]]
Коперниктың милләте тураһында бәхәстәр бар<ref>См., например, [http://www.rkw.3w.pl/obida.htm Своих в обиду не давать!] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090216133102/http://www.rkw.3w.pl/obida.htm |date=2009-02-16 }}</ref>. Мать Коперника была немкой<ref>Польский историк и астроном К. Рудницкий сообщает, что [https://southerncrossreview.org/50/rudnicki1.htm мать Коперника была немка] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200801023938/https://southerncrossreview.org/50/rudnicki1.htm |date=2020-08-01 }} («his mother a German woman»). См. ''Konrad Rudnicki''. The Cosmological Principles, 1995. Chapter 3.</ref> (''Barbara Watzenrode''), атаһының милләте билдәле түгел, әммә уның Краковта тыуғаны билдәле<ref>{{cite web|author=Rabin Sh.|title=Stanford Encyclopedia of Philosophy|url=https://plato.stanford.edu/entries/copernicus/#1|accessdate=2017-11-12|archive-date=2016-12-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20161211023238/https://plato.stanford.edu/entries/copernicus/#1|deadlink=no}}</ref>. Нисек кенә булһа ла, Коперник үҙен (территориаль һәм политик сығышы буйынса) поляк тип иҫәпләгән. Атаһы бик иртә үлгәс, ул әсәһенең немец ғаиләһендә тәрбиәләнә, шуға [[Латин теле|латинса]] һәм [[немец теле|немецсә]] яҙған, [[поляк теле|полякса]] уҙ ҡулдары менән яҙған бер генә документ та табылмай<ref>{{книга |автор=Goddu, André |заглавие=Copernicus and the Aristotelian tradition: Education, Reading, and Philosophy in Copernicus's Path to Heliocentrism |год=2010 |издательство=Brill |место=Leiden, Netherlands |isbn=978-90-04-18107-6 |страницы=9, note 23: «He note nothing in Polish» |язык=en |ссылка=https://books.google.ru/books?id=efJ5DwAAQBAJ&pg=PA9&lpg=PA9&dq=Copernicus+does+not+wrote+in+Polish&source=bl&ots=bMzIN4xuMq&sig=ACfU3U0ocPni0kyDm6Arrp9-npqiVK2qgg&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiuhfPc4IXoAhVVysQBHYKRA28Q6AEwDHoECAwQAQ#v=onepage&q=Copernicus%20does%20not%20wrote%20in%20Polish&f=false}}</ref>. Ул йылдарҙа милләт төшөнсәһе беҙҙең көндәргә ҡарағанда көслө аныҡлыҡҡа эйә булмаған, һәм тарихсыларҙың бер өлөшө Коперникты бер үк ваҡытта поляк һәм немец тип иҫәпләргә тәҡдим итә<ref name=":0">{{книга |заглавие=God's playground. A History of Poland in Two Volumes |издательство=[[Издательство Оксфордского университета|Oxford University Press]] |год=2005 |том=II |isbn=0199253404 |страницы=20 |язык=en |автор=Davies, Norman}}</ref><ref name=":1">{{книга |заглавие=The history of Polish literature |ссылка=https://archive.org/details/historyofpolishl0002mios |издательство=[[University of California Press]] |год=1983 |издание=2 |isbn=0520044770 |страницы=[https://archive.org/details/historyofpolishl0002mios/page/37 37] |язык=en |автор=Miłosz, Czesław}}</ref>.

Коперниктар ғаиләһендә Николайҙан башҡа тағы өс бала була: Андрей, Барбара һәм Катерина. Андрей, Һуңғараҡ Вармияла каноник. Барбара монастырға китә, ә Катерина кейәүгә сыға һәм биш бала таба. Николай Коперник һеңлеһенең балаларын бик яратҡан һәм ғүмеренең ахырына тиклем улар тураһында хәстәрлек күргән.

Коперник 1491 йылда [[Краков университеты]]на уҡырға килә. [[Математика]], [[медицина]] һәм дини фәндәрҙән башҡа, уны бигерәк тә [[астрономия]] ҡыҙыҡһындыра.
[[Файл:Kopernik.JPG|thumb|Краковта Коперник бюсы]]

Университетты 1494 йылда тамамлай, әммә ғилми дәрәжә ала алмай. Шуға күрә, ғаилә советы уны дини вазифаға әҙерләй. Ағаһының епископ дәрәжәһендә булыуы ла был юлды һайларға булышлыҡ итә. 

Уҡыуын дауам итеү өсөн Коперник Италиялағы Болонья университетына (1497) юллана. Бында билдәле астроном Доменико Новара етәкселегендә, дини фәндәр, хоҡуҡ, боронғо телдәрҙән башҡа, [[астрономия]] менән шөғөлләнергә мөмкинлек асыла. [[Болонья]]ла башҡа профессорҙар араһында, асыштарынан европа математикаһының тергеҙелеүе башланған математик Сципион дель Ферро булған{{sfn |Диас|2015|с=58—60}}. Бер үк ваҡытта ағаһының тырышлығы арҡаһында Польшала Коперникты Вармия епархияһына каноник итеп һайлайҙар.

1500 йылда Коперник, диплом һәм ғилми дәрәжәгә тиклем барып етмәйсә, университеты ташлап, [[Рим]]гә күсеп китә. Ретик иҫтәлектәрендә Коперник Рим университетында бер нисә дисциплина, шул иҫәптән астрономия дисциплинаһын уҡытҡан, тиелә, әммә башҡа биографтар был фактты шик аҫтына ҡуя{{sfn |Баев К. Л. Коперник|1935|с=27.}}. Һуңынан Падуа университетында медицина буйынса уҡыуын дауам итә.

Һәм, ниһайәт, 1503 йылда 30 йәшлек Коперник уҡыуын тамамлай. Феррарала имтихан тапшырып, ҡулына диплом һәм дини хоҡуҡ докторы исемен ала. Артабанғы өс йылда Падуала [[медицина]] менән шөғөлләнә.

1506 йылда ағаһының сирләүе тураһында хәбәр ала һәм Италиянан тыуған иленә ҡайта. Артабанғы 6 йылда (Лидзбарк-Варминьски) Гейльсберг һарайында епископ булып хеҙмәт итә, [[астрономия|астромомик]] күҙәтеүҙәр алып бара һәм Краковта уҡыта. Бер үк ваҡытта ағаһы Лукаштың табибы, секретары һәм ышаныслыһы була.

=== Үҫеше ===
[[1512]] йылда уның епископ ағаһы вафат була. Коперник Висла ҡултығындағы Фромборг ҡалаһына күсеп килә һәм дини вазифала эшмәкәрлеген башлай. Фән менән шөғөлләнеүен дә ташламай, ҡаланың төньяҡ-көнбайышындағы башня уның обсерваторияһына әйләнә.

[[1500]] йылда уҡ ул донъяның [[астронимия|астрономик]] күренешен асыҡ күҙ алдына килтерә<ref>[http://www.ssga.ru/erudites_info/peoples/ychenie/kopernik/03.html ''Энгельгардт М. А.'' Николай Коперник.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080411132435/http://www.ssga.ru/erudites_info/peoples/ychenie/kopernik/03.html |date=2008-04-11 }}</ref>. Ул ғаләмдең төҙөлөшө тураһында китап яҙа башлай. Үҙенең уй-фекерҙәрен иптәштәре менән уртаҡлаша, улар араһында фекерҙәштәр ҙә табыла.

Ошо йылдарҙа ([[1503]]—[[1512]]) Коперник иптәштәре араһында «Күк есемдәренең хәрәкәтенә арналған гипотезаға ҡыҫҡаса аңлатма»һын тарата. Ә уның уҡыусыһы [[Ретик]] [[1539]] йылда [[гелиоцентризм]] тураһында тәғлимәтте баҫтырып сығара. Яңы тәғлимәт тураһында [[1520]] йылда уҡ киң билдәле була. Был хеҙмәт өҫтөндә Коперник 40 йылға яҡын эшләй, һәр ваҡыт төҙәтмәләр индерә, яңы таблицалар әҙерләй.

[[Файл:De Revolutionibus manuscript p9b.jpg|thumb|'' Коперник ҡулъяҙмаһында күк көмбәҙе'']]
[[Файл:Pkopernik.png|thumb|''Ҡыҫҡа аңлатманың («De revolutionibus orbium coelestium») тәүге бите'']]
Атаҡлы астроном тураһында хәбәр Европала тиҙ тарала. Папа [[Лев X]] Коперникты [[календарь]] реформаһын әҙерләүҙә ҡатнашырға саҡыра, ләкин ул баш тарта.

Ул ваҡытта [[католицизм|католик сиркәү]] [[Реформация]] менән көрәштә мәшғүл була, баштараҡ яңы [[астрономия]]ға бик иғтибар бирмәй. Әммә протестант башлыҡтары (Мартин Лютер, Меланхон) яңы [[астрономия]]ға ҡаршы сыға. Папа Климент VII киң күңеллелек менән [[гелиоцентризм]] тураһында лекция тыңлай. Шул уҡ ваҡытта ҡайһы бер епископтар [[гелиоцентризм]] аллаға ҡаршы хәүефле [[ересь]] тигән ғәйрәтле тәнҡит менән сығыш яһай.

Копериканлыҡты дөйөм тыйыу [[XVII быуат]]та башлана.

Ул ваҡытта Коперник көсөн ғәмәли эшкә бағышлай: уның проекты буйынса [[Польша]]ла яңы аҡса системаһы булдырыла, Фромборгта һыу менән тәьмин итеүсе башня эшләнә. Табип булараҡ чума эпидемияһы менән көрәштә мәшғүл була.

== Вафаты ==
[[1531]] йылда 60 йәшлек Коперник бөтә эштәрен ташлай. Бөтә көсөн китапты тамамлауға йүнәлтә. Шул уҡ ваҡытта [[медицина]] менән шөғөлләнә. Тоғро уҡыусыһы Ретик китапты тиҙ арала нәшер итеүҙе хәстәрләй, әммә эштәр бик әкрен бара.

[[1542]] йылда һаулығы ныҡ ҡаҡшай, уң яҡ кәүҙәһен паралич ала.
Коперник [[1542]] йылдың 2[[4 май]]ында 70 йәшендә инсульттан вафат була. Биографияһын өйрәнеүсе ҡайһы берәүҙәр ул үҙенең әҫәре менән танышҡан тиһә, икенселәре, Коперник ул ваҡытта комала ятҡан тип әйтә.

[[Файл:Death of Nicolaus Copernicus.PNG|thumb|250px|А. Лессер. Смерть Коперника]]
В 1531 году 58-летний Коперник удалился от дел и сосредоточился на завершении своей книги. Одновременно он занимался медицинской практикой (безвозмездно). Верный [[Ретик]] постоянно хлопотал о скорейшем издании труда Коперника, но оно продвигалось медленно. В 1542 году состояние учёного значительно ухудшилось, наступил паралич правой половины тела.

Коперник скончался [[24 мая]] [[Список умерших в 1543 году|1543 года]] в возрасте 70 лет от [[инсульт]]а. Некоторые биографы (например, Тидеман Гизе<ref>См. [http://elementy.ru/lib/430854 Человек, который сдвинул Землю.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090806020957/http://elementy.ru/lib/430854 |date=2009-08-06 }}</ref>) утверждают, что автор незадолго до смерти успел увидеть свой труд напечатанным. Но другие доказывают<ref name=ENG6>''Энгельгардт М. А.'' Николай Коперник. Глава 6.</ref>, что это было невозможно, так как последние месяцы жизни Коперник находился в тяжёлой [[кома|коме]].

=== Ҡәбере ===
Коперниктың ҡәбере оҙаҡ ваҡыт билдәһеҙ була. [[2008]] йылда үткәрелгән [[ДНК анализы]] табылған мәйет Коперниктыҡы булыуын раҫлай<ref>http://vz.ru/news/2008/11/20/231120.html</ref><ref>[http://news.tut.by/health/122229.html MEMBRANA: Николай Коперниктың ҡәбере табылған.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090216134136/http://news.tut.by/health/122229.html |date=2009-02-16 }}</ref><ref>[http://grani.ru/Society/Science/m.153663.html Коперник зәңгәр күҙле булған.]</ref>.

== Фәнни эшмәкәрлеге ==
[[Геоцентризм|Ғаләмдең Птоломей системаһы]] тураһында уйланып, уның ҡатмарлы һәм яһалма булыуына таң ҡала. Йыһандың уртаһында [[Ер]] түгел хәрәкәтһеҙ [[Ҡояш]] тора тигән һығымта яһай. Ошо ҡағиҙә нигеҙендә, [[Ер]]ҙән күҙәтеүсегә, [[планета]]ларҙың буталсыҡ хәрәкәт итеүен аңлатып бирә.

=== Гелиоцентрик система ===
{{main|Күк есемдәреенең әйләнеше тураһында}}
{{also|Донъяның гелиоцентрик системаһы}}

[[Файл:De Revolutionibus manuscript p9b.jpg|thumb|Коперник ҡулъяҙмаларында күк сфераһы:

1. Тынлыҡта торған [[хәрәкәтһеҙ йондоҙҙар сфераһы]].

2. [[Сатурн]]. 30 йыллыҡ өйләнеш.

3. [[Юпитер]]. 12 йыллыҡ әйләнеш.

4. [[Марс]]. Ике йыллыҡ әйләнеш.

5. [[Земля]]. Ай орбитаһы менән бергә бер йыллыҡ әйләнеш.

6. [[Венера]]. Ун айлыҡ.

7. [[Меркурий]]. 80 көнлөк.

Ҡояш.]]
Птолемейҙың донъя системаһы тураһында уйланып, Коперник, бик боронғо философтарҙың, бигерәк тә Никита Сиракузскийҙың һәм Филолайҙың яҙмаларын өйрәнеп, системаның бик ҡатмарлы булыуына һәм яһалма рәүештә уйлап сығарылыуына инана, артабан ул [[Йыһан|йыһандың]] хәрәкәт итмәгән үҙәге булып<ref>[[Аристарх Самосский|Аристарха]] Коперник в своём труде не упоминает ни разу — в рукописи это имя присутствовало, но из окончательного варианта было вычеркнуто. Возможно, Коперник посчитал опасным ссылаться на философа «дурной репутации».</ref> Ер түгел, ә Ҡояш торорға тейеш, тигән һығымта яһай. Ошо фараздан сығып, планеталарҙың буталсыҡ булып күренгән хәрәкәтен Коперник бик ябай ғына итеп аңлатып бирә, ләкин планеталарҙың ысын юлдарын белмәгәнгә һәм уларҙы түңәрәктәр менән иҫәпләгәнгә күрә, күк есемдәренең бер тигеҙ генә хәрәкәт итмәүен аңлатыу өсөн боронғоларҙың эпициклдарын һәм деференттарын һаҡларға мәжбүр була.

Үҙенең гелиоцентрик системаһын булдырып, Коперник уның аныҡ геометрик һәм һанлы законлығын иҫәпләп сығарыу өсөн [[Клавдий Птолемей|Птолемей]] теорияһының математик һәм кинематик аппаратына таяна. Шулай итеп, Птолемей моделендә бөтә планетлар ҙа уртаҡ (әммә геоцентризм сиктәрендә аңлашылмаған) законға буйһона: теләһә ниндәй планетаның радиус-векторы эпициклда һәр ваҡыт [[Ер]] — [[Ҡояш]] радиус-векторы менән тап килә, ә движение по эпициклу для үрге планеталар ([[Марс]], [[Юпитер]], [[Сатурн]]) һәм деферент буйынса түбәнге ([[Меркурий]], [[Сулпан]]) өсөн эпицикл буйлап планеталар өсөн дә бер булған йыллыҡ осор менән хәрәкәт итә. Коперник моделендә был закон ябай һәм логикаға таянып аңлатыла{{sfn|Еремеева|1986|с=267}}.

Коперниктың төп һәм берҙән-бер тип әйтерлек хеҙмәте, уның 40 йылдан ашыу осорҙа яҙылған хеҙмәт емеше, — '''«Күк есемдәренең әйләнеше тураһында»''' ({{lang-lat|De revolutionibus orbium coelestium}}). Был ғилми эш Нюрнбергта 1543 йылда донъя күрә; ул Коперниктың иң яҡшы уҡыусыһы [[Ретик, Георг Иоахим|Ретик]] 
күҙәтеүендә баҫтырыла.

Коперник китабының баш һүҙендә түбәндәгеләрҙе яҙа:
<blockquote> Был яҙманың мәғәнәһе булмаған эш булараҡ ҡабул ителеүе мөмкинлеген аңлап, мин китабымды баҫтырыуға бирергәме-юҡмы тип аптырандым һәм ғилми эштәрен тик дуҫтарына  ғына ебәреп, уны хөкөмгә сығарыу юлы менән генә таратырға ҡарар иткән Пифагор яҡлыларҙың өлгөһөнә эйәрергә булдым.</blockquote>

[[Файл:Pkopernik.png|thumb|left|<center> «De revolutionibus orbium coelestium» китабының титул бите</center>]]

Коперниктың төп ғилми эше структураһы буйынса бер ни тиклем ҡыҫҡартылған «Альмагест»ы ҡабатлай (13 китап урынына 6 китап). Беренсе китапта (өлөштә) Ерҙең шар формаһында булыуы  тураһында һөйләнелә, ә Ерҙең хәрәкәт итмәй тороуы  тураһындағы тәғлимәт урынына башҡа аксиома тәҡдим ителә: Ер һәм башҡа планеталар үҙ күсәрҙәре һәм Ҡояш тирәләй әйләнә. Был концепция ентекле рәүештә иҫбат ителә, ә «боронғоларҙың фекере» нигеҙле кире ҡағыла. Гелиоцентрик ҡараштан сығып, ул бер ниндәй ҡыйынлыҡһыҙ планеталарҙың ҡабат әйләнеп килеүен аңлата.

Коперник Ерҙең ''өс тапҡыр әйләнеүен'' дәлилләй: беренсеһе — Ерҙең мөйөш тиҙлеге менән үҙ күсәре тирәләй әйләнеүе ω; икенсеһе (ω′ тиҙлеге менән) — ер орбитаһы яҫылығына перпендикуляр хәлдә һәм уның үҙәге аша үтеп, ''донъя күсәре'' тирәләй әйләнеүе; өсөнсөһө (ω′′ тиҙлеге менән ҡапма-ҡаршы йүнәлештә хәрәкәте) — Донъя күсәренә параллель булған күсәр тирәләй һәм Ер үҙәге аша үтеп әйләнеүе. Һуңғы ике әйләнеү  (ω′ һәм ω′′ дәүмәл буйынса аныҡ ҡына тап килгәндә), Ерҙең Ҡояш тирәләй ҡулса орбитаһы буйлап әйләнешенә эквивалент булған ''парлы әйләнеште'' барлыҡҡа килтерә{{sfn|Веселовский|1974|с=79—80}}.

Коперник хеҙмәтенең икенсе өлөшөндә сферик тригонометрия һәм күк көмбәҙендә йондоҙҙарҙың, планеталарҙың һәм ҡояштың күренгән торошон иҫәпләп сығарыу ҡағиҙәләре буйынса мәғлүмәттәр бирелә.

Өсөнсө өлөшөндә Ерҙең йыллыҡ хәрәкәте һәм көн менән төндөң тигеҙлеге  тураһында әйтелә, ул сидерик (өҫтәүенә сағыштырмаса хәрәкәтһеҙ йондоҙҙар торошона кире ҡайтыу) менән сағыштырғанда тропик йылды (хәрәкәтһеҙ йондоҙҙар торошо менән сағыштырып) кәметә һәм экваторҙың эклиптик киҫешеү линияһының йөҙ йылға бер градусҡа күсеүенә килтерә.{{sfn|Веселовский|1974|с=77—78}} Птолемей теорияһы был ҡот прецессияны нигеҙҙә аңлатырлыҡ түгел ине.{{sfn|Веселовский|1974|с=79—80}}

Коперник, икенсе яҡтан, был күренешкә кинематик аңлатма бирә (үҙен бик  механик итеп күрһәтә): ул ω'' мөйөш тиҙлегенә тиң түгел, ә унан бер аҙ айырыла, тип тәҡдим итә; Был мөйөшлө тиҙлектәрҙең айырмаһы көн тигеҙләнешендә сағыла{{sfn|Веселовский|1974|с=81}}..

Дүртенсе өлөшө Ай, дөйөм алғанда планеталар тураһында, бишенсе өлөшөндө планеталар киңлектәренең үҙгәреү сәбәптәре тураһында. Китапта шулай уҡ йондоҙҙар каталогы, Ҡояш менән Айҙың ҙурлығын, уларға һәм планеталарға (ысынбарлыҡҡа яҡын) алыҫлығын баһалау, тотолоу теорияһы бар. Коперник системаһы (Птолемаик системанан айырмалы рәүештә) планета орбиталары радийының нисбәтен билдәләргә мөмкинлек бирә.
Коперник вариантында гелиоцентрик система киләһе ете фекер менән аңлатыла:
* орбиталарҙың һәм күк сфераларының уртаҡ үҙәге юҡ;
* Ер үҙәге — йыһан үҙәге түгел, тик Ай орбитаһының һәм массаларҙың үҙәге генә;
* булған планеталар орбиталары буйынса хәрәкәт итә, уларҙың үҙәге Ҡояш һәм шунлыҡтан Ҡояш донъя үҙәге булып тора;
* Ер һәм Ҡояш араһындағы алыҫлыҡ, Ер менән хәрәкәтһеҙ йондоҙҙар араһындағы йыраҡлыҡ менән сағыштырғанда бик бәләкәй;
* Ҡояштың тәүлек буйынса Ер тирәләй әйләнеше — Ерҙең үҙ күсәрендә 24 сәғәттә бер тапҡыр әйләнеүенән барлыҡҡа килгән фараз;
* Ер (Ай менән бергә, башҡа планеталар һымаҡ), Ҡояш тирәләй әйләнә;
* Ерҙең һәм башҡа планеталарҙың бындай әйләнеше уларҙың урынын һәм билдәле характеристикаларын аңлата.

Ғәмәлдә планеталар (бигерәк тә [[Марс (планета)|Марс]]) түңәрәк буйлап бер төрлө генә хәрәкәт итмәй, һәм эпициклдар техникаһы моделде күҙәтеүҙәр менән яраштырырға һәләтле булмай. Шуға ла тиҙҙән Коперник таблицаһы, тәүҙә Птолемей таблицаһына ҡарағанда анығыраҡ булһа ла, күҙәтеүҙәр менән тап килмәй башлай, был, әлбиттә, яңы системаны ҡуш ҡуллап ҡабул иткәндәрҙең кәйефен төшөрә. Аныҡ гелиоцентрик (''Рудольфов'') таблицаларын аҙағыраҡ [[Иоганн Кеплер]] баҫтырып сығара, ул планеталар орбитаһының ғәмәлдәге формаларын ([[эллипс]]) аса, шулай уҡ уларҙың тигеҙ генә хәрәкәт итмәүен таный һәм матиматика ярҙамында иҫбатлай.

Шулай ҙа донъяның Коперник моделе алға табан ғәйәт ҙур аҙым һәм архаик фекерләүселәргә ҡарата кире ҡаҡҡыһыҙ дәлил була. Ерҙе ябай планета кимәлендә ҡалдарыу ([[Аристотель|Аристотель фекеренә ҡаршы барып]]) [[Исаак Ньютон|Ньютондың]] ер һәм күк закондарын берләштереүенә килтерә.

Реформацияларға ҡаршы көрәш менән мөшғүл булған Католик сиркәү тәүҙә яңы астрономияға әллә ни ҡаршылыҡ күрһәтмәй, сөнки протестанттарҙың юлбашсылары ([[Мартин Лютер]], [[Меланхтон, Филипп|Меланхтон]]) тәүҙә уны үтә дошмандарса ҡабул итә{{sfn |Баев К. Л. Коперник|1935|с=89—90.}}.

=== Астрономияла башҡа асыштары ===
Коперник беренсе булып бөтә донъя тартылыу көсө булыуы тураһында фекерен әйтә.
Ныҡлы ышаныс менән, [[Ай (күк есеме)|Ай]]ҙыҡы кеүек, [[Венера (планета)|Венераны]]ң, [[Марс (планета)|Марсты]]ң фазалары булыуын әйтә. [[Галилео Галилей]] [[телескоп]] уйлап тапҡас, был фараз дөрөҫләнә.

Коперник один из первых высказал мысль о всемирном тяготении. В его книге (часть I, глава IX) говорится:

<blockquote>Я думаю, что тяжесть есть не что иное, как некоторое стремление, которым Божественный Зодчий одарил частицы материи, чтобы они соединялись в форме шара. Этим свойством, вероятно, обладают Солнце, Луна и планеты; ему эти светила обязаны своей шаровидной формой.</blockquote>

Вопреки распространённому мнению, Коперник не предсказывал, что [[Венера (планета)|Венера]] и [[Меркурий (планета)|Меркурий]] имеют фазы, подобные [[Фазы Луны|лунным]]<ref>{{Книга|автор = Edward Rosen|заглавие = Copernicus and His Successors|часть = Глава 10.|издательство = Continuum|год = 1995|страницы = 81—97|isbn = 185285071X, 9781852850715}}</ref>.

=== Иҡтисад ===
Тотороҡло аҡсаларҙы (мәҫәлән, алтынды) кешеләр һаҡлыҡҡа йыя бара, шуға әйләнештән сыға баралар. Уларҙы тотороҡһоҙ аҡсалар (мәҫәлән, баҡырҙан) алыштыра. Был күренеш Коперник — Грешем законы исеме менән билдәле.

Коперник обратил внимание на закономерность, известную как [[Закон Коперника — Грешема]] (независимо обнаружен также английским банкиром [[Грешем, Томас|Томасом Грешемом]]). Согласно этому принципу, более устойчивые по своему курсу деньги (например, золотые) будут вытесняться из обращения, так как люди будут накапливать в них сбережения, а в реальном обороте будут участвовать «худшие» (например, медные) деньги. Следует заметить, что такой эффект наблюдается только в том случае, если государство установило фиксированный курс обмена золота к меди (или серебру). В условиях действительно свободного обмена золота на медь (серебро) и обратно никакие деньги не являются «хорошими» или «плохими» и вследствие этого не вытесняются с рынка одни другими.

== Әҫәрҙәре ==
* ''N. C. Meditata XV. Augusti anno domini MDXVII.'', [[1517]]
* ''Tractatus de monetis'', [[1519]]
* ''Monetae cudendae ratio'', [[1528]]
* ''De Revolutionibus Orbium Coelestium'' — [[Нюрнберг]], [[Германия]]: [[1543]]

* ''[[Малый комментарий]] (Commentariolus)'', [[Лидзбарк-Варминьски|Гейльсберг]], 1509.
* ''N.C. Meditata XV'', 1517.
* ''Tractatus de monetis'', 1519.
* ''[[Monetae cudendae ratio]]'', 1528.
* ''[[De Revolutionibus Orbium Coelestium]]'' — [[Нюрнберг]], 1543.
Полное собрание сочинений Коперника издано [[Барановский, Ян|Яном Барановским]] в Варшаве в 1854 году на [[Латинский язык|латинском]] и [[Польский язык|польском языках]].
=== Переводы на русский язык ===
* {{книга|автор=Коперник Н.|заглавие=О вращениях небесных сфер. Малый комментарий. Послание против Вернера. Упсальская запись |ссылка= |ответственный=Перевод И. Н. Веселовского |место=М. |издательство=[[Наука (издательство)|Наука]] |год=1964 |серия=Классики науки |страниц=646 |ref=Коперник. О вращениях небесных сфер }}
** Приложение: [[Ретик, Георг Иоахим фон|Ретик Г. И.]] Первое повествование.

=== Художественное творчество ===
В 1509 году Коперник опубликовал собственноручный перевод с греческого на латинский 18 писем византийского историка VII века [[Феофилакт Симокатта|Феофилакта Симокатты]]. Письма имеют нравоучительный, буколический и любовный характер, в предисловии Коперник особо отметил их нравственную чистоту{{sfn |Диас|2015|с=97—98}}.

== Увековечение памяти ==

=== Памятники ===
<gallery perrow="4" mode="packed" heights="200">
Файл:Warszawa, ul. Nowy Świat 72-74 20170517 004.jpg|в [[Памятник Николаю Копернику (Варшава)|Варшаве]] работы [[Торвальдсен, Бертель|Торвальдсена]]
Файл:Warszawa, PKiN, rzeźba DSC06569.JPG|в [[Варшава|Варшаве]]
Файл:Kraków - Pomnik Mikołaja Kopernika 02.JPG|в [[Краков]]е
Файл:Torun03MonumentToCopernicus.JPG|в [[Памятник Николаю Копернику (Торунь)|Торуне]]
Файл:Kopernikus-Olsztyn.jpg|в [[Ольштын]]е
Файл:Pomnik Mikołaja Kopernika w Łodzi.jpg|в [[Лодзь|Лодзи]]
Файл:Copernic Montreal.JPG|в [[Монреаль|Монреале]]
Файл:Chicago - Kopernikus-Denkmal.jpg|в [[Чикаго]]
Файл:Palais U-Strasbourg-Corniche-Copernic.jpg|в [[Страсбург]]е
Файл:Josef Thorak - Kopernikus.jpg|в [[Зальцбург]]е 
</gallery>

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Джордано Бруно]]
* [[Галилео Галилей]]

== Иҫтәлеген һаҡлау ==
<gallery caption="Һәйкәлдәр" perrow=5>
<gallery>
Image:Warszawa Copernicus.png|<center>''[[Варшава]]ла''</center>
Image:Kraków - Pomnik Mikołaja Kopernika 02.JPG|<center>''[[Краков]]та''</center>
Image:Torun03MonumentToCopernicus.JPG|<center>'' Торунда''</center>
Image:Kopernikus-Olsztyn.jpg|<center>''Ольштындә''</center>
Image:Copernic Montreal.JPG|<center>''[[Монреаль|Монреалдә]]''</center>
</gallery>

[[XIX быуат]]та Коперникка һәйкәлдәр [[Варшава]]ла, [[Краков]]та, [[Торунь|Торунда]] һәм Регенсбургда, һуңыраҡ шулай уҡ Ольштында һәм Вроцлавда ҡуйылған. Торунь уртаһында Коперникка ҡуйылған һәйкәлдә киләһе һүҙҙәр яҙылған: «Ҡояшты туҡтатып — Ерҙе әйләндереүсегә»<ref name="lobach1">{{cite web|title=Николай Иванович Лобачевский|url=http://schools.keldysh.ru/sch1216/students/black_holes/Biografi_Lobochevski_2.htm|archiveurl=http://www.webcitation.org/616kazmQW|archivedate=2011-08-21}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090218225613/http://schools.keldysh.ru/sch1216/students/black_holes/Biografi_Lobochevski_2.htm |date=2009-02-18 }}</ref>.
Коперник әҫәрҙәренең тулы йыйынтығы Хенрик Барановский тарафынан Варшавала [[1854 йыл]]ында [[Латин теле|латин]] һәм [[Поляк теле|поляк]] телдәрендә баҫтырылған.

Коперник рәсеме 1979 йылда 1000 поляк злотыһы купюраһына һәм төрлө илдәрҙә почта маркаларына ҡуйылған.

'''Коперник хөрмәтенә аталғандар:'''
[[Файл:Stamp of USSR 1808.jpg|220 px|right|thumb|Почта маркаһы [[СССР]], [[1955 йыл]]]]
* Химик элемент № 112 — «[[коперниций]]»<ref>[http://www.iupac.org/web/nt/2010-02-20_112_Copernicium Element 112 is Named Copernicium] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100224054826/http://www.iupac.org/web/nt/2010-02-20_112_Copernicium |date=2010-02-24 }}</ref><ref>[http://vz.ru/news/2010/2/19/377522.html ИЮПАК: 112-й элемент таблицы Менделеева официально назван коперницием].</ref>.
* 1322 Коперник (Coppernicus) исемле кесе планета. Был урында аңлатма биреү кәрәкле: ике ''p'' Коперниктың атаһының фамилияһына (Koppernigk, Копперниг), шулай уҡ Коперниктың тәү башта ҡулланған имзаһына тап килә: ''Coppernicus''. Ғүмеренең аҙағына ҡарай Коперник ҡултамғаһын ''Copernicus'' тип ҡыҫҡарта.
* Айҙағы Коперник кратеры.
* Марстағы кратер.
* Орбиталь астрономик обсерватория OAO-3 (1972—1981)
* Торундағы университет.
* [[Коперник принцибы]].
* Вроцлав ҡалаһындағы халыҡ-ара аэропорт.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
''Әҫәрҙәр''

* ''Коперник Николай.'' [http://naturalhistory.narod.ru/Person/Lib/Copernic/Index.htm Күк есемдәренең хәрәкәте тураһында.]. И. Н. Веселовской тәрж. М.: Наука, 1964.

''Уның тураһында''

* ''Амбарцумян В. А.'' [http://vambartsumian.org/index.php?id=183&cat=methodology&lang=ru&sec=0 Коперник и современная астрономия.] Доклад на Юбилейном заседании Общего собрания Академии наук СССР, посвященном 500-летию со дня рождения Н.Коперника, 6 марта 1973 г. «Вестник Академии наук СССР», № 5, 1973, стр. 46—56.
* ''Ахутин А. В.'' Новация Коперника и коперниканская революция. В кн.: ''Ахутин А. В.'' Тяжба о бытии. М.: РФО, 1997, с. 181—243.
* ''Белый Ю. А.'' Коперник, коперниканизм и развитие естествознания, ИАИ, Вып. XII, Стр. 15. [http://naturalhistory.narod.ru/Hronolog/IAI/IAI_12/Iai_12_1.htm Читать]
* ''Веселовский И. Н., Белый Ю. А.'' Коперник, 1473—1543. М.: Наука, 1974.
* ''Герасименко М. П.'' Николай Коперник — выдающийся экономист эпохи раннего капитализма. Киев: Изд-во АН УССР, 1953.
* ''Гребеников Е. А.'' Николай Коперник. М.: Наука, 1982.
* ''Идельсон Н. И.'' [http://naturalhistory.narod.ru/Person/Lib/Idelson/Index.htm Этюды по истории небесной механики]. М.: Наука, 1975.
* {{статья | автор= Левин А. | заглавие= Человек, который сдвинул Землю | оригинал= | ссылка= http://elementy.ru/lib/430854 | автор издания= | издание= Популярная механика | тип= | место= | издательство= | год=2009 |выпуск= |том= |номер=6 | страницы= | isbn= }}
* ''Николай Коперник (1473—1543). К четырёхсотлетию со дня смерти''. М.-Л.: Изд. АН СССР, 1947.
* ''Энгельгардт М. А.'' [http://www.ssga.ru/erudites_info/peoples/ychenie/kopernik/index.html Николай Коперник.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080511081806/http://www.ssga.ru/erudites_info/peoples/ychenie/kopernik/index.html |date=2008-05-11 }} В книге: Коперник. Галилей. Кеплер. Лаплас и Эйлер. Кетле. Биографические повествования (библиотека Ф. Павленкова, том 21). Челябинск, «Урал», 1997.

== Фотогалерея ==
* [http://planetarium-kharkov.org/?q=krater-kopernik  Айҙа Коперник кратеры фотоһы]
* [http://www.astro.websib.ru/Rasnoe/pismo/Gaina/arx_F.htm (Фото: Торунда Коперник ис. университет һәм тыуған яғынан күренештәр.)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090918024817/http://www.astro.websib.ru/Rasnoe/pismo/Gaina/arx_F.htm |date=2009-09-18 }}
* [http://www.astronomy.ro/forum/album_pic.php?pic_id=165  (Фото: Варшавала Коперник һәйкәле)]
{{Тышҡы һылтанмалар}}

[[Категория:Алфавит буйынса иҡтисадсылар]]
[[Категория:Польша иҡтисадсылары]]
[[Категория:XVI быуат иҡтисадсылары]]
[[Категория:Алфавит буйынса астрономдар]]
[[Категория:Польша астрономдары]]
[[Категория:XVI быуат астрономдары]]
[[Категория:Алфавит буйынса математиктар]]
[[Категория:Польша математиктары]]
[[Категория:XVI быуат математиктары]]
[[Категория:Алфавит буйынса механиктар]]
[[Категория:Польша механиктары]]
[[Категория:XVI быуат механиктары]]
[[Категория:Яңырыу дәүере ғалимдары]]
[[Категория:Космология]]
[[Категория:Инсульттан вафат булғандар]]